Εργασία στο μάθημα ΚΑΤΑΚΟΡΥΦΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ (ΜΕΣΟΤΟΙΧΟΙ) ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ.

E.M.Π.-ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Δ.Π.Μ.Σ. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ-ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ-ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ Ι. Πολύζος Καθηγητής Ε.Μ.Π. Δ. Πολυχρονόπουλος επίκουρος καθηγητής Εργασία στο μάθημα ΚΑΤΑΚΟΡΥΦΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ (ΜΕΣΟΤΟΙΧΟΙ) ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ. Σπουδάστρια: Αιμιλία Ρόδη-αρχιτέκτων μηχανικός Ε.Μ.Π. Εαρινό Εξάμηνο Σεπτέμβριος 2006

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Γενική Προσέγγιση του ζητήματος ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' Ζητήματα που προκύπτουν σε σχέση με τα αστικά κενά ΚΕΦΑΛΑΙΟΓ Περιπτώσεις αντιμετώπισης των κατακόρυφων αυτών στοιχείων (μεσοτοιχιών) σε σχέση με τα αστικά κενά. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' Συμπεράσματα Σκέψεις Παρατηρήσεις ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατηφορίζοντας τη Σίνα, έπεσε για πρώτη φορά το μάτι μου στο κενό οικόπεδο στη γωνία με την οδό Βησσαρίωνος. Το νεοκλασικό, εικάζω, κτίριο που κατεδαφίστηκε έχει αφήσει το ανάγλυφο αποτύπωμα των τοιχογραφιών του πάνω στις (πρώην) μεσοτοιχίες του. Δύο από αυτές είναι σχέδια προοπτικά και προσομοιάζουν trompe l' oeil. Με την άκαμπτη προοπτική τους θα έδιναν στο χώρο που υπήρχε κάποτε εκεί μία ψευδαίσθηση βάθους. Σήμερα το δωμάτιο αυτό δεν υπάρχει πια, αλλά το αδιόρατο σχέδιο μένει εκεί μοιάζοντας με τρύπα στην πραγματικότητα, με ευχάριστη ασυνέχεια στην επιπεδότητα των τυφλών όψεων και μυστική είσοδο στο παρελθόν. (Αι Άγνωσται Πύλαι των Αθηνών) 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Εννοιολογική Προσέγγιση Τα αστικά κενά είναι απότομα ρήγματα στον ιστό της πόλης που έχουν προκύψει είτε από φυσικές καταστροφές (βομβαρδισμοί κλπ) είτε λόγω συστήματος δόμησης, όπως συνέβη στην Αθήνα του μεσοπολέμου, οπότε εμφανίστηκαν και οι πρώτες πολυκατοικίες στο κέντρο της πόλης (Κολωνάκι, Εξάρχεια και αργότερα Μουσείο και Κυψέλη) είτε λόγω ιδιοκτησιακού καθεστώτος είτε λόγω αχτιστου οικοπέδου. Μεσότοιχοι αστικά κενά στην Παλιά πόλη Χανίων. Στην Αθήνα οι μεσοτοιχοι εμφανίστηκαν στο μεσοπόλεμο με τις πρώτες πολυκατοικίες. Τα επιτρεπόμενα μεγάλα ύψη κτιρίων σε συνδυασμό με την μεγάλη κάλυψη των οικοπέδων είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μεγάλων κτιριακών όγκων στα μικρά σχετικά οικόπεδα της πόλης. Η εκμετάλλευση των οικοπέδων δεν άφηνε περιθώρια για πλαστική διαμόρφωση στο χώρο και η μόνη επεξεργασία που μπορούσε να γίνει ήταν στην όψη. Λόγω του συνεχους οικοδομικού συστήματος ως πάγιου τρόπου δόμησης στην πόλη προκλήθηκαν αρνητικές επιπτώσεις στην εικόνα του δομημένου περιβάλλοντος. Μία από αυτές ήταν οι διαχωριστικοί τοίχοι των πολυόροφων κτιρίων προς τις γειτονικές ιδιοκτησίες που σε αναμονή της κατασκευής της όμορης οικοδομής παρέμειναν χωρίς διαμόρφωση με μόνη εξαίρεση τις εσοχές των 4

φωταγωγών σε όλη τη διάρκεια του μεσοπολέμου. Ο δείκτης γειτνίασης των πολυόροφων κτιρίων ανα οδό της μεσοπολεμικής Αθήνας (1925-1941) ήταν πολύ μικρός όπως αναφέρει ο Μ. Μαρμαράς 1 (βλ. πίνακα 11, σελ. 116)). Η οδός Αλεξάνδρας παρουσίαζει τη μικρότερη γειτνίαση πολυόροφων κτιρίων (2.16 πολ. Κτίρια/Km) και κατά συνέπεια τις περισσότερες μεσοτοιχίες. Αντίθετα η οδός Βησσαρίωνος παρουσίαζε τη μεγαλύτερη γειτνίαση πολυόροφων κτιρίων (63.04 πολ. Κτίρια/Km) και κατά συνέπεια τις λιγότερες ακάλυπτες μεσοτοιχίες. Περιπτώσεις που συναντάμε μεσοτοιχίες 1. Γειτνίαση με κτίριο διαφορετικής εποχής. Αυτό μπορεί να είναι είτε κτίριο της νεοκλασικής περιόδου, διατηρητέο ή μη, η κτίριο που έχει κατασκευαστεί με άλλο διάταγμα υψών η Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό. Στην περίπτωση αυτή η μεσοτοιχία είναι εμφανής από το δώμα ή τη στέγη του χαμηλότερου κτιρίου έως το δώμα του υψηλότερου κτιρίου. 2. Γειτνίαση με άχτιστο οικόπεδο. Το οικόπεδο μπορεί να παραμένει κενό λόγω της μη εκμετάλλευσης του ή μπορεί να χρησιμοποιείται ως υπαίθριο παρκινγκ, θερινός κινηματογράφος, μάνδρα οικοδομικών υλικών, φυτώριο, αρχαιολογικός χώρος, δημόσιος χώρος σε δομημένο Ο.Τ. όπως παιδική χαρά κ.α. 5

3. Υποχώρηση του ενός κτιρίου από την ρυμοτομική ή οικοδομική γραμμή. Ενώ στην πρώτη περίπτωση η διαφορά εντοπίζεται στο ύψος εδώ εντοπίζεται στο πλάτος του κτιρίου. Η υποχώρηση του ενός κτιρίου από το άλλο μπορεί να προέκυψε είτε λόγω αλλαγής του ρυμοτομικού σχεδίου π.χ. επιβολή πρασιάς είτε από επιλογή του ιδιοκτήτη η οποία γίνεται κυρίως για καλύτερη εκμετάλλευση του ιδεατού στερεού. 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ Οι μεσοτοιχίες είναι τυφλά κατακόρυφα στοιχεία που δεν είναι λειτουργικά, όπως οι εξώστες, τα παράθυρα κλπ, και αντιμετωπίζονται αμήχανα. Σε συνδυασμό με κενό όμορο οικόπεδο (λόγω αρχαιολογίας ή λόγω ιδιοκτησιακού καθεστώτος ή λόγω συστήματος δόμησης) αποτελούν στις περισσότερες περιπτώσεις χώρο parking. 7

Η αμήχανη αντιμετωπισή τους Δεν υπάρχει καμία μέριμνα από τον κατασκευαστή και τους ιδιοκτήτες της πολυκατοικίας και πολλές φορές δεν έχουν επιχρίσματα. Αμήχανη αντιμετώπιση με χρωματικό διαχωρισμό των πλακών από τους τοίχους πλήρωσης. Φυτά αναρριχόμενα Διαφημίσεις πολλές φορές των ίδιων των οικοδομικών επιχειρήσεων. 8

9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΚΟΡΥΦΩΝ ΑΥΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ (ΜΕΣΟΤΟΙΧΙΩΝ). Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται μία προσπάθεια κατηγοριοποίησης των περιπτώσεων αντιμετώπισης των κατακόρυφων στοιχείων σε συνδυασμό με τα αστικά κενά μέσα από προτάσεις ή εφαρμοσμένα παραδείγματα ανάλογα με τη χρήση τους ή γενικότερα το ρόλο τους στο δομημένο περιβάλλον. Ο τοίχος στην τέχνη Τσαρούχης Τρωάδες:Εξήντα χρόνια έζησε στο θέατρο ο Γιάννης Τσαρούχης αλλά έφυγε τελικά με ένα παράπονο. Ποτέ δεν έκανε αυτό ακριβώς που ήθελε στη σκηνή με εξαίρεση, μόνη ίσως, τις «Τρωάδες» που ανέβασε το 1977 σε δική του μετάφραση και σκηνοθεσία στο πάρκινγκ της οδού Καπλανών. Ellsworth Kelly. (American, born 1923). Study for Sculpture for a Large Wall. 1956. Color plan; blueprint hand-colored with ink, 12 3/8 x 36 1/8" (31.4 x 92 cm). Gift of the artist. 2006 Ellsworth Kelly ΜΟΜΑ Ellsworth Kelly. (American, born 1923). Study for Sculpture for a Large Wall. 1956. Pencil on paper, 8 x 35 1/2" (20.3 x 91.9 cm). Gift of the artist. 2006 Ellsworth Kelly Ellsworth Kelly. (American, born 1923). Sculpture for a Large Wall. 1957. Anodized aluminum, 11' 5" x 65' 5" x 28" (348 x 1994 x 71.1 cm). Gift of Jo Carole and Ronald S. Lauder. 2006 Ellsworth Kelly 10

Πηγή: The Museum of Modern Art: The history and the collection Harry Abrams and the Museum of Modern Art, New York 1990 Sol Lewitt Brick wall composite, 1977. Aσπρόμαυρη φωτογραφία. 11

Wall drawning, 1970. Colored tissue paper and gray pegboard walls. Wall Drawing, 1998. Color ink wash. 12

Wall Drawing, 1982. India ink wash. Robert Rauschenberg 13

Εικαστική παρέμβαση: Ο τοίχος ως λευκός καμβάς για καλλιτέχνες Ξενοδοχείο Periscope Το έργο τέχνης του Γιάννη Γκανά στη μεσοτοιχία του ξενοδοχείου Periscope. καλύπτει εξολοκλήρου τον δεξί τοίχο του ξενοδοχείου,εμφανίζονταςστην τοιχογραφία την κίνηση της σκιάς των διπλανών κτιρίων - κατά τη διάρκεια της ημέρας το φως και η σκιά συμπίπτουν πραγματικά με το έργο σε ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Κινηματογράφος Αθηναία Στο θερινό κινηματογράφο Αθηναία στη Χάριτος στο Κολωνάκι η μεσοτοιχία της διπλανής πολυκατοικίας από την αρχιτέκτονα Μπενακοπούλου διακοσμείται με την τεχνική black light. Ορισμένα από τα φύλλα λαμπιρίζουν στο σκοτάδι. 14

Breathe Wall, Δανάη Στράτου. ηµόσιο έργο, της γλύπτριας Δανάης Στράτου εξωτερικού χώρου για την Αυλή Γυµνασίου στη συμβολή Μπενάκη και Αραχώβης του αρχιτέκτονα Χρήστου Δεληγιάννη. Η Ανάθεση έγινε το 2002 από τον Οργανισµό Σχολικών Κτιρίων και πρόκειται για ένα έργο στη μεσοτοιχία του σχολείου με το όμορο κτίριο στο οποίο είναι γραμμένη η λέξη αναπνεύστε σε διάφορες γλώσσες του κόσμου. 15

Graffity Μια σπονδυλωτή γιορτή των χρωμάτων, της μουσικής, της τέχνης του Graffiti, ένα εικαστικό ταξίδι σε δέκα πόλεις της Ελλάδας ήταν οι εκδηλώσεις της Πολιτιστικής Oλυμπιάδας με τον τίτλο "Χρωμόπολις", από τις 22 Ιουνίου μέχρι τις 21 Ιουλίου. του2004. Πήραν μέρος 16 καλλιτέχνες Graffiti διεθνούς κύρους από την Ελλάδα και το εξωτερικό, οι οποίοι χωρίστηκαν σε δύο ομάδες και περιόδευσαν στις δέκα πόλεις καταθέτοντας το εικαστικό τους στίγμα. Oι καλλιτέχνες φιλοτέχνησαν μεγάλες επιφάνειες κτιρίων σε κεντρικά σημεία, με θέματα που εμπνέονται από τα ιδεώδη του Oλυμπισμού (φιλία, αλληλεγγύη, ειρήνη). Παράλληλα με τις κύριες τοιχογραφίες και άλλοι καλλιτέχνες έδιναν το δικό τους στίγμα στις εκδηλώσεις, φιλοτεχνώντας έργα τους σε καμβάδες, ενώ το κοινό συμμετείχε ενεργά, δημιουργώντας Graffiti σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους, αλληλεπιδρώντας με τους καλλιτέχνες και δημιουργώντας ένα μωσαϊκό που έδωσε στις πόλεις χρώμα και τις αναβάθμισε αισθητικά. Με αυτή τη διοργάνωση η Πολιτιστική Oλυμπιάδα κληροδότησε, κατά κάποιο τρόπο, στους κατοίκους των πόλεων όπου πραγματοποιήθηκε το "Χρωμόπολις" κομμάτια καλλιτεχνικής έκφρασης σε γλώσσα ευανάγνωστη, όπως είναι το Graffiti. Και μάλιστα "νομιμοποίησε" ένα τρόπο έκφρασης των νέων και των παραμερισμένων κοινωνικών ομάδων αναβαπτίζοντάς τον και μέσα από τα ιδεώδη του Oλυμπισμού. 16

Περιβαλλοντική Οικολογική αξιοποίηση Paley Park Είναι ένα μικρό πάρκο στο Manhattan που δημιουργήθηκε από τον William Paley το 1967. Θεωρείται ένα από τα μικρά αστικά πάρκα και χαρακτηριστικό παράδειγμα επιτυχημένων ιδιόκτητων πάρκων για δημόσια χρήση. Το σχέδιο του χώρου (4200ft 2 ) αποδεικνύει ότι ακόμα και ένας μικρός χώρος μπορεί να συνδυάσει έναν τόπο συνάντησης αλλά και χαλάρωσης και ηρεμίας. Ο καταρράκτης, ύψους 20ft, με ογκομετρική παροχή 1800gal/min, αποτελεί το κεντρικό σημείο του πάρκου και έιναι ένας λόγος για να εισέλθουν οι περαστικοί. Ο ήχος του τρεχούμενου νερού καλύπτει τους εξωτερικούς ήχους της πόλης (φράγμα) και δημιουργεί μια αίσθηση ησυχίας και ιδιωτικότητας. Οι τοίχοι του πάρκου είναι καλυμμένοι με πυκνό κισσό και δέντρα που αφήνουν δέσμες φωτός να περνούν μέσα από τα φύλλα τους δημιουργώντας έτσι μια λεπτή σκιά για το καλοκαίρι. 17

«Smart City 2020» Παράλληλα με την EXPO 2008 της οποίας το θέμα είναι το νερό και η αειφόρος ανάπτυξη, το MIT Design Laboratory στα πλαίσια του «Smart City 2020» δημιουργεί το Digital Mile στη Zaragoza. Η ομάδα σχεδιασμού αποτελείται από τον ίδιο το William J. Mitchell καθώς και τους Dennis Frechman, Carlo Ratti. Tο νερό-ρομπότ που έχει προταθεί για τους υπαίθριους δημόσιους χώρους στη Σαραγόσα της Ισπανίας. Μια «κουρτίνα» από νερό ορίζει το χώρο ενώ με τη βοήθεια computer γίνονται πάνω σε αυτήν προβολές, αλλάζει χρώματα και αντιδρά στους περαστικούς π.χ. ανοίγοντας όταν πλησιάσει κάποιος όπως η ερυθρά θάλασσα. Η πρόταση θα μπορούσε να εφαρμοστεί για την αισθητική βελτίωση ορισμένων σημείων και αλλαγή του μικροκλίματος στο κέντρο της Αθήνας (όπως συντιβάνια). Ι hotel Αναρριχόμενα φυτά μεγαλώνουν γύρω από το (i) hotel σχηματίζοντας δύο κρεμαστούς κήπους αντικρυστά στις γυμνές μεσοτοιχίες τον γειτονικών κτιρίων. Η πόλη έχει ανάγκη από πράσινο, έτσι το πράσινο αναρριχάται στο (i) hotel, όπως τα φυτά ξεχειλίζουν από τα μικρά αθηναικά μπαλκόνια μοιάζοντας με κρεμαστούς κήπους. Αρχιτέκτονας: Ελένη Κωστίκα 18

Aνακύκλωση και οικολογία Hydro Wall της Virginia San Fratello. Το νερό της βροχής αποθηκεύεται μέσα στο To Hydro Wall και χρησιμοποιείται ως θερμομονωτική μάζα. Ταυτόχρονα προσδίδει μία υψηλής αισθητικής επιφάνεια στον τοίχο του κτιρίου. Η κατανάλωση ενέργειας στο κτίριο μειώνεται ενώ το νερό μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί στο πότισμα. Στην παραγωγή του Hydro Wall χρησιμοποιήθηκαν ψηφιακά προγράμματα και προπλάσματα για να αντιγραφούν οι διαδικασίες στην φύση. Φωλιές για πουλιά Τα περιστέρια ήδη καταλαμβάνουν εσοχές ή πτυχώσεις μεσοτοιχιών. Π.χ. Pigeon Lofts στην Καλιφόρνια η περιστεριώνες στην Τήνο. 19

Συσσώρευση ηλιακής ενέργειας Επιφάνεια τοποθέτησης συστημάτων εξοικονόμησης ηλιακής ενέργειας όπως φωτοβολταικά τόξα. Μικροτοπία Προτάσεις για επεμβάσεις μικροτοπίων, Κώστας Μωραΐτης. «Οι αστικές διεργασίες μπορούν να παρομοιαστούν με το ξεδίπλωμα μίας μεμβράνης περιβαλλοντικής ανάπλασης, η οποία αφού καλύψει τα δάπεδα των κενών χώρων, αναπτύσσεται στη συνέχεια στα κατακόρυφα μέτωπα των κτιρίων, για να φτάσει να καλύψει εντέλει τα τμήματα των δωμάτων. Η σύγχρονη φυτοτεχνική έρευνα έχει δείξει πως μικρό βάθος χώματος, μπορεί να εξασφαλίσει τη φύτευση στα δώματα, υποδηλώνοντας τάσεις σχεδιασμού, που χαρακτηρίζουν τα σύγχρονα λόγια αρχιτεκτονικά παραδείγματα. Όσο για τις κατακόρυφες παρειές των κτιρίων, η φύτευση αναρριχόμενων φυτών, προσφέρει μία ενεργή βιοκλιματική και αισθητική κάλυψη. Κατά κάποιον τρόπο η νεκρή ταράτσα ή η αδρανής εσωτερική κτιριακή όψη, χαρακτηρίζονται από τις ίδιες ενδείξεις απουσίας, οι οποίες χαρακτηρίζουν επίσης ένα κενό αστικό πυθμένα, ένα απογυμνωμένο οικόπεδο, έναν οποιοδήποτε αστικό τόπο εγκατάλειψης. Η ανάδυση των περιβαλλοντικών σημασιών από το βάθος της εγκατάλειψης, δεν αποτελεί μία νοικοκυρεμένη πράξη κηπουρικής, αλλά πολύ περισσότερο την ανάδυση μίας απόλυτα σύγχρονης διαλεκτικής βιωμάτων. Διαστέλλει πρακτικά και μεταφορικά, στην εμπειρία και στην συνείδηση των σύγχρονων αστικών κοινοτήτων, την πολιτιστική σημασία των υποβαθμισμένων μικρών αστικών κενών.» 20

Αθλητισμός Αναψυχή Squash. τοίχος αναρρίχησης : Εκπαιδευτικά προγράμματα αναρρίχησης για σχολικές ομάδες και οργανισμούς κοινωνικής βάσης τα οποία διδάσκουν ποικίλλες τεχνικές, ισορροπία και ασφάλεια, χρησιμοποιώντας εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους αναρρίχησης. Τοίχοι πάγου Τεχνητά συστήματα αναρρίχησης σε πάγο. Φορητός τοίχος αναρρίχησης 21

Τοίχος ως ανοιχτό παράθυρο στο χώρο, ως πληροφορία, ψηφιακή τεχνολογία Μεσότοιχος με panels LED Μέσα στην πόλη, με την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, οι τρόποι επικοινωνίας,, ανατρέπονται, με συνέπεια ο ρόλος του δημόσιου χώρου ως χώρου επικοινωνίας να εξασθενεί και νέες μορφές επικοινωνίας να τον υποκαθιστούν. Η τηλεόραση, το διαδίκτυο, τα σύγχρονα ψηφιακά μέσα απεικόνισης επαναπροσδιόρισαν τη λογική των ορίων του χώρου. Η επιρροή των μέσων επικοινωνίας στην καθημερινή ζωή έχει μεταβάλλει και την έννοια της ιδιωτικότητας. Αλληλεπιδρώμενες τεχνολογίες επιτρέπουν σε κάποιον να είναι σωματικά μόνος και όμως να βρίσκεται σε «επαφή» μέσω του διαδικτύου. Έτσι, επαναπροσδιορίζεται ο ορισμός και η σημασία του ιδιωτικού και δημόσιου χώρου.τα όρια μεταξύ τους είναι δυσδιάκριτα και μεταβαλλόμενα, δεν παύουν ποτέ όμως να είναι μηχανισμοί παραγωγής νοημάτων. Ως παράδειγμα που οδηγεί στην κατεύθυνση αυτή μπορεί να αποτελέσει η χρήση για παράδειγμα πανέλων LED, τα οποία έχουν την ικανότητα να αναπαράγουν σε ψηφιακή μορφή τις δραστηριότητες που λαμβάνουν μέρος στο εσωτερικό ενός κτιρίου και να τις προβάλλουν σε κοινή θέα πάνω στην εξωτερική επιφάνεια ενός τοίχου, μετατρέπουν το μέχρι πρότινος σαφές οριακό όριο (τοίχος) σε μια δυναμική μεμβράνη επίδειξης εικόνων.αλλά και άλλα μέσα, όπως οι διάφοροι αισθητήρες που μεταλλάσσουν την όψη των επιφανειών που τους φέρουν, με την αλλαγή των τιμών ορισμένων δεδομένων (χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του ονομαζόμενου «Πύργου των Ανέμων» του Toyo Ito ), οι κάμερες κλπ μετατρέπονται σε οθόνες προβολής της ιδιωτικής ζωής προς τη δημόσια, μεταβάλλοντας ριζικά τον χαρακτήρα τους. 22

Τοίχος του Genware To Genware, από την Alisa Andrasek, είναι ένα πρόγραμμα που μπορεί να μετατρέψει τον ήχο σε μορφές επιφάνειας. Μια πρωτότυπη έκθεση αρχιτεκτονικής παρουσιάσθηκε στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (Φιξ), από 18 Ιουνίου μέχρι 25 Αυγούστου2006. Πρόκειται για μια παρουσίαση μοντέρνων προτάσεων αρχιτεκτονικής από επτά καταξιωμένους, αλλά και νέους επαγγελματίες του χώρου. Η παρουσίαση γίνεται, κυρίως, μέσω βιντεοπροβολών, έτσι ώστε ο θεατής να αισθάνεται ότι βρίσκεται μέσα στα κτίρια. Κτίρια με απόλυτη διαφάνεια, χώροι εργασίας με ανοικτή διάταξη, έλεγχος και παρακολούθηση με κάμερες. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα και επιμελητή της έκθεσης, Μέμο Φιλιππίδη, ο σκοπός της έκθεσης δεν είναι να παρουσιάσει τον τρόπο που η αρχιτεκτονική διευκολύνει την παρακολούθηση, αλλά και τον τρόπο που διασφαλίζει την ιδιωτική μας ζωή και επιτρέπει ή αποτρέπει την οπτική παρακολούθηση και την εισβολήτωνμίντια. Μία από τις [προτάσεις είναι το «Negotiate my Boundary!» από την ομάδα (+RAMTV), από το Λονδίνο. Πρόκειται για ένα συγκρότημα κατοικιών όπου οι μεσοτοιχίες μετακινούνται και οι προσόψεις 23

προγραμματίζονται να ανοιγοκλείνουν, κάθε φορά, ανάλογα με τις ανάγκες των ιδιοκτητών. Η παρακολούθηση γίνεται από την αρχή από τον τομέα της αγοράς που γίνεται αποκλειστικά μέσω Internet όπου εκτός από την επιλογή του διαμερίσματος, ο αγοραστής μπορεί να επιλέξει και τους γείτονες του, αφού πρώτα δώσει τα προσωπικά του στοιχεία. Στην πρόταση Negotiate my Boundary! για ένα συγκρότημα κατοικιών, τα βίντεο γίνονται αναγκαία για την κατανόηση των κινούμενων μηχανισμών που χρησιμοποιεί η αρχιτεκτονική τους. Η επιλογή για κάθε κατοικία γίνεται μέσω του Ίντερνετ, επιτρέποντας στον υποψήφιο αγοραστή να εισέλθει σε μια διαδικασία αγοράς «χρηματιστηριακής ταχύτητας», κατά την οποία μπορεί να παρακολουθεί σταδιακά τις υπόλοιπες κατοικίες να επιλέγονται on-line από άλλους αγοραστές μέσω ενός τρισδιάστατου σχεδίου και να γνωρίζει στοιχεία του χαρακτήρα κάθε υποψήφιου γείτονά του. Αλλά η παρακολούθηση συνεχίζεται και στον ίδιο τον τρόπο που είναι σχεδιασμένη η αρχιτεκτονική. Κάθε γείτονας μπορεί να μοιράζεται τμήματα του διπλανού του διαμερίσματος κατόπιν συνεννόησης- μέσω περιστρεφόμενων τοιχίων. Αυτή η αμοιβαία διαπραγμάτευση του ορίου γίνεται και στις προσόψεις βασικό εργαλείο σχεδιασμού, με περσίδες που κινούνται ανάλογα με τη θέση του ενοίκου ή αντίστοιχα των ατόμων έξω από το σπίτι, σύμφωνα πάντα με τις οδηγίες που έχουν επιλεγεί: για παράδειγμα, ο νάρκισσος μπορεί με το που πλησιάζει τις περσίδες να στρέφονται κάθετα, ώστε να αποτελεί ο ίδιος θέμα για τους περαστικούς. Η ψυχολογία της παρακολούθησης αναπτύσσεται λοιπόν από το επίπεδο της αγοράς στο επίπεδο των εσωτερικών ορίων (μεσοτοιχίες) και των εξωτερικών ορίων (προσόψεις με περσίδες). - Μέμος Φιλιππίδης Πληροφόρηση Liam Gillick, Literally 25 Σεπτεμβρίου- 1 Δεκεμβρίου 2003, είναι μία εγκατάσταση δύο μερών που συνδυάζει ένα ανηρτημένο «κύβο κειμένου» από αλουμίνιο λεπτόκοκκα επιστρωμένο και ένα διάγραμμα τοίχου σχεδιασμένο για το δημόσιο χώρο στο MOMA QNS. Ο κύβος λειτουργεί ως ένα τοπόσημο και ταυτόχρονα ένα ρητορικό εργαλείο συγκρινόμενο με ένα αφηρημένο γραφικό αποδιδόμενο από 24

κάποια απροσδιόριστη περιοχή. Επινενοημένο παράλληλα με το πρόσφατο βιβλίο του καλλιτέχνη «Literally No Place», 2002, αυτό το έργο σχηματοποιεί μέρος της συνεχιζόμενης έρευνας του Gillick πάνω στη λειτουργία των συμβόλων και σημείων στο χτισμένο χώρο. Σύμφωνα με τα λόγια του καλλιτέχνη το Literally έχει σκοπό «να παρέχει υποστήριξη θεωρήσεων της συνεχώς μεταπίπτουσας κατάστασης της αποδιοπομπαίας πόλης» που στο μουσειακό συμφραζόμενο επιτρέπει μία εστίαση «στην προσωπική εμπειρία και σε μια αιχμαλωτισμένη στιγμή ανάκλασης». Επιφάνεια προβολών Ο τοίχος ανάλογα με τη θέση του στον ιστό της πόλης χρησιμοποιείται σαν επιφάνεια προβολών θεμάτων που έχουν σχέση με ενημέρωση, πολιτιστικά ή κοινωνικά δρώμενα. Διαφημίσεις Οι υπαίθριες διαφημίσεις είναι ιδιαίτερα ελκυστικές σε μια κατηγορία διαφημιζομένων, για τους οποίους τα υπαίθρια ταμπλό είναι σχεδόν ο μόνος τρόπος διαφήμισης: πρόκειται για την καπνοβιομηχανία που από τον Ιούνιο του 2005 απαγορεύεται να διαφημίζεται σε όλα τα έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ. Επίσης, στην υπαίθρια διαφήμιση προβάλλονται αυτοκίνητα, κέντρα διασκέδασης (π.χ. «πίστες»), ρούχα, ποτά, κινηματογραφικές ταινίες, τράπεζες και εταιρείες κινητής τηλεφωνίας. Οι τελευταίες δύο κατηγορίες νοικιάζουν ακόμα και σε ετήσια ή πενταετή βάση διαφημιστικούς χώρους. 25

Ενας από τους λόγους που η διαφήμιση σε μεσοτοιχίες είναι ελκυστική είναι ο τοπικός χαρακτήρας. Μπορεί ο διαφημιζόμενος να προσεγγίσει ακριβώς την περιοχή ή την πόλη που θέλει. Ενας άλλος λόγος είναι ότι είναι στον δρόμο, άρα τη βλέπει το μεγαλύτερο κομμάτι του ενεργού οικονομικά πληθυσμού. Επίσης θεωρείται ότι έχει πολύ καλό αποτέλεσμα από διαφημιστικής άποψης και γι αυτόν τον λόγο το κόστος της θεωρείται μικρό για το κοινό που καλύπτεις. Από την διαφήμιση στη μεσοτοιχία μπορούν να κερδίζουν και οι ιδιοκτήτες των δύο οικοπέδων αλλά και ο δήμος. Νομοθεσία σήμερα για τις υπαίθριες διαφημίσεις Παρά την σαφώς καλύτερη εικόνα που παρουσίασε η πρωτεύουσα κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων, η πολιτεία προσανατολίζεται στη «χαλάρωση» της νομοθεσίας γύρω από την υπαίθρια διαφήμιση. Οι σχετικές προτάσεις έχουν ετοιμαστεί από το γραφείο του υφυπουργού Εσωτερικών κ. Θανάση Νάκου και έχουν αποσταλεί στο συναρμόδιο ΥΠΕΧΩΔΕ προς σχολιασμό.σύμφωνα με ασφαλείς πληροφορίες, το νέο νομικό πλαίσιο θα μειώνει τους περιορισμούς στην τοποθέτηση πινακίδων και θα αφήνει σαφή «παραθυράκια». Αξίζει να σημειωθεί πως παράγοντες της διαφημιστικής αγοράς θεωρούν ότι το νέο νομοσχέδιο υιοθετεί πλήρως τις απόψεις των επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνται στον χώρο. Η επίσημη δικαιολογία είναι ότι οι περιορισμοί πλήττουν την επιχειρηματικότητα και μεταφράζονται σε θέσεις εργασίας. Αν δεν υπάρξουν αλλαγές, το νέο νομοσχέδιο θα καταργήσει τους περιορισμούς στις διαστάσεις των διαφημιστικών πλαισίων. Οι προτάσεις του υπουργείου Εσωτερικών αίρουν τους περιορισμούς για την ανάρτηση διαφημίσεων σε στοές, ακάλυπτες μεσοτοιχίες και τυφλές όψεις κτιρίων, τους περιορισμούς σχετικά με τη φωτεινότητα των διαφημίσεων (που απλώς δεν πρέπει να ξεπερνάει τα όρια του περιβάλλοντος χώρου). Eνα εξαιρετικά σημαντικό σημείο είναι πως οι περιορισμοί επαφίενται πλέον... στην καλή διάθεση των δημοτικών και κοινοτικών αρχών. Οι τεράστιες πινακίδες στις όψεις και τις οροφές των κτιρίων, που έδιναν στην πρωτεύουσα και τα άλλα αστικά κέντρα εικόνα τριτοκοσμικού κράτους, είχαν κατεβεί έπειτα από πολύχρονες προσπάθειες, κυρίως της Εταιρείας Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων (ΕΑΧΑ). Για να αποκαθηλωθούν περίπου 7.000 μεγάλες και μικρές αφίσες από την Ομόνοια, το Σύνταγμα και τις άλλες πλατείες του κέντρου, καθώς και τους βασικούς οδικούς άξονες, όπως η Σταδίου, η Πανεπιστημίου, η Αμαλίας κ.λπ., για το απαραίτητο λόγω και των Ολυμπιακών Αγώνων «λίφτινγκ» της πρωτεύουσας, χρειάστηκε να αντιμετωπιστούν σε 26

δικαστικές αίθουσες πάνω από 2.500 μηνύσεις που υποβλήθηκαν από τους θιγόμενους! Εδώ και αρκετούς μήνες η εκστρατεία αποκαθήλωσης έχει εγκαταλειφθεί, ενώ οι πρώτες γιγαντοαφίσσες έχουν αρχίσει να κάνουν την επάνοδό τους. Αιτία; Η κυοφορούμενη αλλαγή του θεσμικού πλαισίου, συγκεκριμένα του νόμου 2946/2001 που είχε προωθήσει η Βάσω Παπανδρέου ως υπουργός Εσωτερικών και κυρίως της υπουργικής απόφασης του 2003 που είχε θεσμοθετήσει από τη θέση τής υπουργού ΠΕΧΩΔΕ από κοινού με τον διάδοχό της Κ. Σκανδαλίδη. Η σημερινή πολιτική ηγεσία των δύο υπουργείων υιοθετεί «απόψεις επιχειρηματιών τού κλάδου της υπαίθριας διαφήμισης» που θεωρούν ότι η κοινή υπουργική απόφαση είναι «υπέρ του δέοντος αυστηρή και οδηγεί σε δραστική συρρίκνωση του αντικειμένου του κλάδου». Εχει ενδιαφέρον ότι η άποψη αυτή των διαφημιστών φιλοξενείται σε επίσημο έγγραφο του υφυπουργού Αθ. Νάκου. Γίνεται επίσης επίκληση κοινωνικών παραμέτρων, αφού σημειώνεται ότι η μείωση του τζίρου των διαφημιστικών επιχειρήσεων θα οδηγήσει σε μείωση προσωπικού και απολαβών (!), θα πλήξει τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις που προσφεύγουν συνήθως σε αυτές τις λύσεις, ενώ μνημονεύονται και ενστάσεις δημάρχων για μείωση εσόδων. Αίρονται όλοι οι περιορισμοί για αναρτήσεις σε ακάλυπτες μεσοτοιχίες και τυφλές όψεις κτιρίων και σημειώνεται ότι τα διαφημιστικά πανό που θα αναρτώνται στις μπροστινές όψεις των κτιρίων δεν θα πρέπει να εμποδίζουν τη διέλευση των πεζών στα πεζοδρόμια. 27

Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' Συμπεράσματα Σκέψεις Παρατηρήσεις Στην Ελλάδα δεν υπάρχει θεσμικό πλαίσιο πουκαθορίζει τη διαμόρφωση αξιοποίηση και τη λειτουργία των μεσοτοιχιών στα αστικά κενά ώστε να παίζουν καθοριστικό ρόλο στη ζωή της πόλης. Κρίνεται απαραίτητη η δημιουργία ενός ευέλικτου (μάλλον χαλαρού) θεσμικού πλαισίου που θα υποστηρίζει τη διαμόρφωση των μεσοτοιχιών δίνοντας γενικές κατευθύνσεις ανάλογα με την κατηγορία που υπάγεται η «υπό αξιοποίηση» μεσοτοιχία: Ο τοίχος στην τέχνη Περιβαλλοντική Οικολογική αξιοποίηση Αθλητισμός Αναψυχή Τοίχος ως ανοιχτό παράθυρο στο χώρο, ως πληροφορία, ψηφιακή τεχνολογία Πληροφόρηση Επιφάνεια προβολών Διαφημίσεις Και θα έδινε ακόμα και το δικαίωμα της υιοθεσίας του τοίχου πέρα από τους ιδιοκτήτες της πολυκατοικίας, σε επιχειρήσεις, κοινωνικές ομάδες, ιδιώτες ώστε να συντελεστεί η βιωσιμότητα της διαμόρφωσης και η συντήρησή της. Ο δήμος μπορεί να αναγνωρίζει τη συνεισφορά αυτή με την αντίστοιχη σήμανση στον τοίχο. Η σχέση δημόσιου ιδιωτικού άλλοτε και σήμερα Η παρουσία του δημοσίου Ο λογοτεχνικός κριτικός Walter Benjamin, επεχείρησε να δει την ιδιωτική κατοικία του 19 ου αιώνα ως όχι μόνο χωριστή προς το δημόσιο χώρο, αλλά κυρίως ως ένα καταφύγιο απ αυτόν. Ίσως, για παρόμοιο λόγο ο Σουηδός καλλιτέχνης Carl Larsson παρακινήθηκε να αφιερώσει μια σειρά από υδατογραφίες(a Home, 1899) στο οικογενειακό του σπίτι, το οποίο περιέγραψε ως το μέρος που ένοιωθε το απερίγραπτα γλυκό συναίσθημα της απομόνωσης από το θόρυβο του πλήθους. 28

Ιδιωτικότητα Η ιδιωτικότητα πάντα συσχετιζόταν με πολιτικές θεωρήσεις και μεμονωμένα διακιώματα αλλά πρόσφατα αυτές οι έννοιες υπονοούν όχι μόνο τη φυσική απομόνωση αλλά την αυξημένη παρουσία των ηλεκτρονικών μέσων στις κατοικίες των ανθρώπων καθώς και στην καθημερινή ζωή. Γράφοντας πρόσφατα με αξιοσημείωτη διάθεση να συνεγείρει για τον πολλαπλασιασμό των ηλεκτρονικών μέσων ο αρθρογράφος των New York Times, William Sare έλεγε ότι: «Το δικαίωμά σας για ιδιωτική ζωή έχει απογυμνωθεί πλήρως. Δεν μπορείς να περπατήσεις στους χώρους σου, ή να ζητήσεις δουλειά ή να χρησιμοποιήσεις τον προσωπικό σου Η/Υ χωρίς να περάσεις εξέταση από ξένους. Δεν είναι καιρός να αντιστραφεί αυτή η τρομερή τάση προς εθνική απογύμνωση, πριν αυτή αντικαταστήσει την ιδιωτική ζωή ως μία αξία;». Αντιθέτως ο Bernard Tschumi εκθέτει μια προσποιητή αδιαφορία για το πραγματικό και το εικονικό επιτρεπτό της άκτιστης Hague βίλλας του. Αναφερόμενος στον προσανατολισμό των πλεον διαφανών τμημάτων της προς το κοινό διαχωριστικό σύνορο της τοποθεσίας, ο αρχιτέκτονας παρατήρησε: «Η κατοικία έχει σκοπό να βλέπεται ως μία προέκταση των γεγονότων της πόλης και ως στιγμιαία παύση στη ψηφιακή διακίνηση της πληροφορίας. Τα όρια του καθιστικού και του χώρου εργασίας στερημένα από τη διακοσμητική τους κάλυψη, επεκτείνονται πέρα από τις ιδιοκτησιακές γραμμές, καθώς αυτές υπονομεύονται από τις ηλεκτρονικές συσκευές της καθημερινής χρήσης.» Ένα άλλο παράδειγμα διαφανούς κατοικίας μέσα σ ένα συμπαγές αστικό τοπίο είναι το Curtain Wall House του Shigeru Ban στο Τόκυο, το οποίο «διαβρώνει» τα όρια μεταξύ του δημόσιου και ιδιωτικού με ένα αξιοσημείωτο, εξομαλυντικό, αιφνιδιαστικό τρόπο. Το εξωτερικό της οικείας συνδυάζει δύο στοιχεία: Πάνελ διαφανούς γυαλιού και υφασμάτινα παραπετάσματα στο μέγεθος πανιών ιστιοφόρου. Τόσο το γυαλί όσο και το ύφασμα μπορούν να τραβηχτούν πίσω και να εκθέσουν το εσωτερικό στον περιβάλλοντα χώρο. Το αποτέλεσμα είναι μια γυμνότητα που ξαφνιάζει ακόμα και αυτούς που ζουν σε γυάλινα σπίτια. Προς το τέλος του 20 ου αιώνα ένας νέος συσχετισμός μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού ανακύπτει όπου το ιδιωτικό εμπλέκεται με το δημόσιο μέσω των media και της τεχνολογίας. Και στη θεωρία και στην πράξη η επικράτηση αυτών των ψηφιακών τεχνολογιών έχει γίνει καταλύτης για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική καινοτομία και τον πειραματισμό. 29

Μεσοτοιχος: Είναι άραγε το όριο μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού; Με την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, η κοινωνική συνοχή και οι γνωστοί τρόποι επικοινωνίας μέσα στην πόλη, βασισμένοι στη χωρική συνάφεια και γειτνίαση, ανατρέπονται, με συνέπεια ο ρόλος του δημόσιου χώρου ως χώρου επικοινωνίας να εξασθενεί και νέες μορφές επικοινωνίας να τον υποκαθιστούν. Η επιρροή των μέσων επικοινωνίας στην καθημερινή ζωή έχει μεταβάλλει και την έννοια της ιδιωτικότητας. Αλληλεπιδρωμενες τεχνολογίες επιτρέπουν σε κάποιον να είναι σωματικά μόνος και όμως να εξακολουθεί να βρίσκεται σε επαφή ή σωστότερα να συνδέεται με άλλους ανθρώπους (π.χ. μέσω του διαδικτύου). Έτσι, επαναπροσδιορίζεται ο ορισμός και η σημασία των λέξεων «ιδιωτικότητα», «μονιμότητα», όρια ανάμεσα στο δυνητικό (virtual) και το (εν ενεργεία) πραγματικο. Σύμφωνα με τον Castells «δεν ζούμε πλέον σε μια κατάσταση που καθορίζεται από τον χώρο των τόπων. Ζούμε σε ένα περιβάλλον που καθορίζεται από τον χώρο των ροών: τα χρήματα ρέουν όπως οι πληροφορίες, η τεχνολογία ρέει όπως οι πληροφορίες, η γνώση ρέει όπως οι πληροφορίες». Κατά τον Rashid «υπάρχουν δύο καταστάσεις που πρέπει να θεωρήσουμε: ο φυσικός χώρος της αρχιτεκτονικής όπως τον γνωρίζαμε ανέκαθεν όπου η κλειστότητα, η μορφή και η μονιμότητα θα συνεχίσουν να παίζουν αδιαμφισβήτητα καθοριστικό ρόλο, και η οιονεί αρχιτεκτονική, που τώρα αναδύεται από τον ψηφιακό κόσμο του Διαδικτύου (Internet). Αντικείμενα, χώροι, κτίρια και ιδρύματα μπορούν πλέον να κατασκευάζονται, να πλοηγούνται, να κατανοούνται, να βιώνονται και να χειρίζονται κατά μήκος ενός παγκόσμιου δικτύου. Αυτή είναι μια νέα αρχιτεκτονική ρευστότητας και μεταβλητότητας βασισμένη στις τεχνολογικές εξελίξεις και ωθούμενη από μια βασική ανθρώπινη επιθυμία να εξετάσει το άγνωστο. Το αναπόφευκτο μονοπάτι και για τις δύο αυτές αρχιτεκτονικές, την πραγματική και την εικονική, θα είναι αυτό της σύγκλισης και της ανάδειξης». Σε αυτόν τον υβριδικό, ρευστό χώρο πρέπει να διερευνηθεί η σημασία και ο ρόλος των ορίων, η τοποθεσία των δραστηριοτήτων και των συνεπαγόμενων χωρικών σχέσεων (τι είναι δημόσιο, τι ιδιωτικό;). 30

Η εργασία, η εκπαίδευση, το εμπόριο και οι συναλλαγές μπορούν να γίνουν τμηματικά ή καθολικά από την κατοικία. Έτσι, οι δραστηριότητες με κατ εξοχήν δημόσιο χαρακτήρα εισβάλουν στην ιδιωτική σφαίρα μέσω των προσωπικών υπολογιστών. Τα όρια δεν είναι πια αυτονόητα. Αποκτούν περαιτέρω ιδιότητες από τις υλικές. Οι τόποι και οι χρόνοι αναμειγνύονται. Οι ίδιες οι έννοιες του δημόσιου και του ιδιωτικού τίθενται σε αμφισβήτηση. Τα πράγματα έχουν ευκρινή όρια μόνο στο επίπεδο του πραγματικού. Η χρήση για παράδειγμα πανέλων LED, τα οποία έχουν την ικανότητα να αναπαράγουν σε ψηφιακή μορφή τις δραστηριότητες που λαμβάνουν μέρος στο εσωτερικό ενός κτιρίου και να τις προβάλλουν σε κοινή θέα πάνω στην εξωτερική επιφάνεια ενός τοίχου, μετατρέπουν το μέχρι πρότινος σαφές οριακό όριο (τοίχος) σε μια δυναμική μεμβράνη επίδειξης εικόνων. Αλλά και άλλα μέσα, όπως οι διάφοροι αισθητήρες που μεταλλάσσουν την όψη των επιφανειών που τους φέρουν, με την αλλαγή των τιμών ορισμένων δεδομένων (χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του ονομαζόμενου «Πύργου των Ανέμων» του Toyo Ito ), οι κάμερες κλπ μετατρέπονται σε οθόνες προβολής της ιδιωτικής ζωής προς τη δημόσια, μεταβάλλοντας ριζικά τον χαρακτήρα τους. 31