ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ----------------------------------------------------- ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Δυνητικές Κοινότητες: Κοινωνιο-Ψυχολογικές Προσεγγίσεις και Τεχνικές Εφαρμογές Εργασία για το μάθημα ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 1 Υπεύθυνη διδασκαλίας Σαμαρτζή Σταυρούλα Α Εξάμηνο Σπουδών Ακαδημαϊκό Έτος 2008-2009 Τίτλος εργασίας H μελέτη των παρεμβολών (interferences) μεταξύ αντικρουόμενων (conflict) ερεθισμάτων. (Stroop effect) Μπλέτσος Κωνσταντίνος 1
To φαινόμενο Stroop αποτελεί ένα από τα περισσότερο μελετημένα φαινόμενα στη Γνωστική Ψυχολογία αλλά και σε άλλες επιστήμες (Νευροψυχολογία-Κλινική Ψυχολογία-Ψυχιατρική).Εβδομήντα τρία χρόνια μετά το περίφημο πείραμα του Stroop (1936) η έρευνα για την επίδραση των αντικρουόμενων ερεθισμάτων στη διαδικάσια της προσοχής και της αντίληψης παραμένει στο προσκήνιο του επιστημονικού ενδιαφέροντος. Ο Stroop μέσα από την έρευνα του έφερε στο φως τρία χαρακτηριστικά της ανθρώπινης αντίληψης α)την ικανότητα ορισμένων ερεθισμάτων να διαφεύγουν των μηχανισμών ελέγχου, β)την περιορισμένη ικανότητα των ατόμων για επιλεκτική προσοχή,γ) Το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της προσοχής, «Τα άτομα είναι ικανά να αγνοούν ορισμένα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος,ενώ κάποια άλλα όχι. Tα χρόνια μετά τον Stroop δημοσιεύονται πολλά άρθρα,ο MacLeod (1990) κάνει λόγο για πάνω από 700 τα οποία μελετούν εξονυχιστικά το φαινόμενο. Δυο κύριες έννοιες εμπλέκονται στη προσπάθεια εξήγησης του, η έννοια της αυτοματοποίησης σε σχέση με την ελεγχόμενη διαδικασία και ταχύτητα της επεξεργασίας. Αυτές οι έννοιες συναρτώνται στο φως νέοτερων ερευνητικών πορισμάτων. Ως κατακλείδα γίνεται μια κριτική θεώρηση των γνωστικών μοντέλων της ανθρώπινης νόησης καθώς και μια σύντομη αναφορά στη Θεωρία του Χάους και στους δρόμους που ανοίγει για την μελέτη πολύπλοκων συστημάτων όπως είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Εισαγωγή Αντίληψη στην Ψυχολογία ονομάζεται ο τρόπος με τον οποίο σημασιοδοτούνται οι εμπειρίες που προσλαμβάνουν οι αισθήσεις μας. Σαμαρτζή (1998).Η αντιληπτική προσδιοριστική τάση αφορά την εστίαση της αντίληψης μας ώστε να είμαστε έτοιμοι να αντιληφθούμε ορισμένα μόνο πράγματα και όχι άλλα μεταξύ του συνόλου των πληροφοριών που μας βομβαρδίζουν. Η κατάσταση στην οποία βρίσκεται η αντίληψή μας αφορά την αντιληπτική προδιάθεση, προκατάληψη και ετοιμότητα να αντιληφθούμε ορισμένα χαρακτηριστικά του ερεθίσματος. (ο.π,σελ 8). Η αντιληπτική προσδιοριστική τάση δημιουργείται ή επηρεάζεται από : Προσδοκίες.Μελέτες αμφίσημων μορφών με το νούμερο 13 που γίνεται αντιληπτό ως 13 σε μια ακολουθία αριθμών και ως Β, όταν βρίσκεται σε μια ακολουθία γραμμάτων. ( Bruner & Martin, 1955). 2
Κίνητρα και συναισθήματα.πειράματα με ανθρώπους που είχαν στερηθεί την τροφή για κάποιο διάστημα (μέχρι 4 ώρες),οι οποίοι αντιλήφθηκαν αμφίσημες εικόνες ως κατι που έχει σχέση με την τροφή. Sanford (1936). Αξίες και στάσεις. Οι Postman et al (1984),έδειξαν ότι οι άνθρωποι χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να αναγνωρίσουν σεξουαλικές ή άλλες απαγορευμένες λέξεις απο όσο χρειαζόταν για ουδέτερες. Πολιτισμικό περιβάλλον. Πρόκειται για την άποψη ότι η αντίληψη Πρόκειται για την άποψη ότι η αντίληψη της προοπτικής (βάθους) στα σχέδια, είναι μια ειδική πολιτισμική δεξιότητα, η οποία μαθαίνεται και δεν είναι αυτόματη. Άνθρωποι από ποίκιλλα πολιτισμικά περιβάλλοντα προτιμούν σχέδια που δε δείχνουν προοπτική, αλλά είναι διαμοιρασμένα, έτσι ώστε να δείχνουν συγχρόνως και τις δύο πλευρές ενός αντικειμένου. Τα πολιτισμικά αυτά περιβάλλοντα αφορούν κυρίως την Αφρική και συγκρίνονται με το δυτικό πολιτισμό, στον οποίο, παρόμοια αντιληπτική συμπεριφορά εμφανίζεται μόνο στα παιδιά μικρής ηλικίας π.χ., ο τρόπος που σχεδιάζουν αναπαριστά την πραγματική τους εμπειρία, παρουσιάζοντας όλα τα σημαντικά χαρακτηριστικά του αντικειμένου. (Σαμαρτζή 1998 :9) 1 Η διάσπαση της προσοχής η μελέτη πριν τον Stroop. Ο James (1860) ήταν από τους πρώτους που ασχολήθηκε με το ερώτημα "τί γίνεται όταν προσπαθούμε να προσέξουμε δύο πράγματα συγχρόνως", χρησιμοποιώντας ως μέθοδο την ενδοσκόπηση. Ο Cattell (1886) στη διδακτορική του διατριβή (υπό την εποπτεία του Wunt) εισάγει την έννοια της διαφορετικής εξάσκησης (differencial practice).σύμφωνα με τη θέση αυτή τα αντικείμενα και τα χρώματα χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να ονοματιστούν σε σχέση με τις λέξεις. Αυτό οφείλεται στο ότι οι συσχετίσεις μεταξύ της ιδέας και του ονόματος είναι πολύ πιο συχνές στα γράμματα και τις λέξεις και επομένως έχουν αυτοματοποιηθεί, ενώ για τα χρώματα 1 To εισαγωγικο κείμενο προέρχεται απο την Σαμαρτζή,Σ.(1995) 3
χρειάζεται η εθελοντική (voluntaries) προσπάθεια. Αυτή η διχοτόμηση του Catell σε σχέση με τις διαδικασίες της αυτοματοποίησης-εθελοντικής προσπάθειας, επηρέασε ένα πλήθος μεταγενέστερων Ψυχολόγων (James,1890;Posner&Snyder,1975; Schneider&Shiffrin,1977). O Brown (1915) προέβλεψε ότι η ονομασία του χρώματος θα επωφελούνταν περισσότερο από την εξάσκηση,σε σχέση με την ανάγνωση της λέξης κι αυτό γιατί η πρώτη είναι μια διαδικασία που δεν εξασκείται συχνά. Στις πειραματικές του όμως δοκιμασίες βρήκε ότι ο χρόνος που απαιτήθηκε για τις δυο διαδικασίες παρέμεινε ίδιος. Σύμφωνα με τον Βrown η θεωρία της διαφορετικής εξάσκησης του Catell (1886) δεν ισχύει. Ο Lund (1927) διαφωνεί με τον Brown δηλώνοντας ότι η υπόθεση της διαφορετικής εξάσκησης είναι αρκετά ισχυρή. Ο Lund βρήκε ότι παιδιά που δεν είχαν φτάσει ακόμη στην ηλικία της ανάγνωσης ήταν γρηγορότερα στην ονομασία των χρωμάτων σε σχέση με σχέση με την ανάγνωση λέξεων. Παρά ταύτα μια μεγάλη αναπτυξιακή μελέτη που διεξήχθη από τον Ligon (1932) έθεσε εκ νέου σε αμφισβήτηση την υπόθεση της διαφορετικής εξάσκησης. Συγκεκριμένα ο Ligon απέδειξε ότι υπάρχει μια σαφέστατη βελτίωση και στις δύο διαδικασίες η οποία είναι παράλληλη με την ωρίμανση των παιδιών,η αρχική όμως διαφορά παρέμεινε σε βάθος χρόνου σταθερή. Ο Stroop (1935a) λίγο καιρό πριν τη δημοσίευση του περιβόητου άρθρου, αντέτεινε ότι τα αποτελέσματα της μελέτης του Ligon δείχνουν σαφέστατη βελτίωση με την πάροδο του χρόνου, κάτι το οποίο βρίσκεται σε πλήρη συμφωνία με την υπόθεση της διαφορετικής εξάσκησης. Άσκησε μάλιστα έντονη κριτική στον Ligon για τη στατιστική μεθοδολογία που χρησιμοποίησε. H μελέτη των παρεμβολών (interferences) μεταξύ αντικρουόμενων (conflict) ερεθισμάτων. (Stroop effect) Ο Stroop (1935) δεν ήταν ο πρώτος επιστήμονας που ασχολήθηκε με την μελέτη των παρεμβολών μεταξύ αντικρουόμενων ερεθισμάτων. Αναπτύξαμε ήδη σε αδρό πλαίσιο τις μελέτες που είχαν προηγηθεί. Η έρευνες αυτές μελετούσαν τα δύο φαινόμενα (την ανάγνωση των λέξεων και την ονομασία των χρωμάτων) ξεχωριστά και κατόπιν συνέκριναν τα αποτελέσματα. Εκείνο που 4
διαφοροποίησε τον Stroop σε σχέση με το παρελθόν, ήταν ότι πρώτος αυτός σκέφτηκε να ενοποιήσει τα δυο φαινόμενα σε ένα κοινό πλαίσιο εξέτασης. Σχεδίασε λοιπών και παρουσίασε το παρακάτω πειραματικό υπόδειγμα στο οποίο θα αναφερθούμε διεξοδικά. Σκοπός Η μελέτη της αλληλοεπίδρασης των δυο ερεθισμάτων και συγκεκριμένα:α) Η παρεμβολή του κάθε ερεθίσματος (λέξης-χρώματος) στη προσπάθεια να ονομάσουμε το αντίθετο του β) Ποια επίδραση μπορεί να έχει η εξάσκηση στις παρατηρούμενες παρεμβολές. Πίνακας 1 : Oι κάρτες που χρησιμοποιήθηκαν στις συνθήκες της παρεμβολής των ερεθισμάτων. Το πειραματικό υπόδειγμα προέρχεται από τον ΜacLeod (1986) 5
Μέθοδος και υλικό Πέντε χρωματιστές κάρτες και οι αντίστοιχες λέξεις, σύμφωνες με το υπόδειγμα Woodworth- Wells colorsheet με γραμματοσειρά 14pt,Franklin.Για τις πειραματικές συνθήκες κάθε χρώμα παρουσιάζεται δύο φορές σε κάθε κελί και σε κάθε λίστα σε μια 10Χ10 κάρτα ερεθισμάτων. Κάθε λέξη παρουσιάζεται δυο φορές σε κάθε γραμμή εξίσου συχνά για κάθε ένα από τα άλλα τέσσερα χρώματα. Kάθε ερέθισμα παρουσιάζεται και αντιστρόφως σε μια δεύτερη κάρτα. Στην ομάδα ελέγχου η κάρτες ήταν ίδιες με την διαφορά ότι ήταν εκτυπωμένες με μαύρο μελάνι. Tα τεστ ονομάζονται «Reading color names where the color of the print and the word are different" (RCNd); and "Reading color names printed in black" (RCNb).Διεξάγονται τρία πειράματα. Στο πρώτο πείραμα εξετάζεται η επίδραση των διαφορετικών χρωμάτων στην ανάγνωση των λέξεων Το πειραματικό έργο αφορά την ανάγνωση των λέξεων από τα υποκείμενα Στο δεύτερο πείραμα μεταβάλλεται η γραμματοσειρά σε 24pt και χρησιμοποιούνται συμπαγή τετράγωνα αντί για λέξεις. Σε αυτό το πείραμα τα υποκείμενα πρέπει να ονομάσουν φωναχτά το χρώμα με το οποίο έχουν Στο τρίτο πείραμα ερευνάται η εξάσκηση ως μεταβλητή μείωσης της επίδρασης της λέξης στην ονομασία του χρώματος. Υποκείμενα και διαδικασία Εκατό φοιτητές (88 μεταπτυχιακοί φοιτητές 29 άνδρες και 59 γυναίκες καθώς και 2 προπτυχιακές φοιτήτριες) προσφέρθηκαν ως υποκείμενα. Κάθε υποκείμενο διάβασε δύο φύλλα (τις δυο φόρμες) από κάθε test. Tα μισά υποκείμενα με τη σειρά NC,NCWd,NCWd,NC και τα υπόλοιπα μισά με τη σειρά ΝCWd,NC,NC,NCWd κι αυτό έγινε για να αποκλειστεί το ενδεχόμενο τα αποτελέσματα να οφείλονται στη σειρά παρουσίασης των ερεθισμάτων. Όλα τα υποκείμενα καθόταν δίπλα στο παράθυρο ώστε να έχουν καλό ηλιακό φωτισμό από την αριστερή πλευρά τους. Όλα τα 6
υποκείμενα έδειξαν να καταβάλουν προσπάθεια για την επίτευξη του στόχου. Στα υποκείμενα χορηγήθηκε ένα sample test 10 λέξεων με σκοπό να κατανοήσουν την διαδικασία. Οι οδηγίες ήταν να ονομάσουν φωναχτά το χρώμα,όσο πιο γρήγορα μπορούσαν,και να διορθώσουν τα λάθη τους τη στιγμή που τα αντιλαμβάνονται. Εάν κάποιο λάθος διέφευγε της προσοχής του υποκειμένου ο πειραματιστής του το υπενθύμιζε μόλις ολοκλήρωνε το φύλλο και ο χρόνος προστήθεντο στο συνολικό χρόνο επιτέλεσης του έργου. Το πείραμα ξεκινούσε με την οδηγία «Έτοιμοι,πάμε..» όταν και ξεκινούσε η χρονομέτρηση των υποκειμένων. Αποτελέσματα Πίνακας 2: Tα αποτελέσματα του πειράματος 7
Οι μέσοι χρόνοι για τις 100 απαντήσεις αυξήθηκαν από 63,3 sec σε 110,3 sec,η μια αύξηση 74% (Oι Μ.Ο για τα δύο test είναι 61,9 και 110,4 sec). Η τυπική απόκλιση αυξήθηκε κατά προσέγγιση με παρόμοιο ρυθμό από 10,8 σε 18,8.Η διαφορά των 47 sec είναι 2,5 μονάδες τυπικής απόκλισης από το NCDw test,ή 4,35 μονάδες από το NC test. H ανάλυση δείχνει ότι το 99% των υποκειμένων είχαν στο NCWd πιο αργές αποκρίσεις από το Μέσο όρο στο NC test.oι μέσοι όροι των δύο φύλων στο NCDw test δείχνουν μια διαφορά 3.6 sec,η οποία είναι μόνο 1,6 πάνω από το τυπικό σφάλμα,αλλά στο ΝC test παρατηρήθηκαν διαφορές 8,2 sec οι οποίες είναι 5,17 φορές πάνω από αναμενόμενο σφάλμα. Αυτή η διαφορά στα δύο φύλα,με τις γυναίκες να είναι πιο γρήγορες στην ονομασία χρωμάτων είναι ένα εύρημα που συμφωνεί με αυτά άλλων ερευνητών (Ligon,1932) και αποδίδεται εν πολύς στην εξοικείωση που έχουν οι γυναίκες στο να ονοματίζουν χρώματα εξαιτίας της μεγαλύτερης ενασχόλησης τους με την ένδυση. Συμπεράσματα Η επίδραση του παρεμβαλλόμενου λεκτικού ερεθίσματος (λέξης) στην ονομασία του χρώματος προκάλεσε μια επιβράδυνση 47 sec ή 74,3% του μέσου χρόνου που απαιτήθηκε για την ονομασία της λέξης όταν η παρεμβαλλόμενη μεταβλητή ήταν το χρώμα.η επίδραση του χρώματος στην ονομασία των λέξεων ήταν στατιστικά μη σημαντική.τα αποτέλεσμα οφείλονται στην εξοικείωση που προκαλείται από την εκπαίδευση στην χρήση των σχετικών μηχανισμών και βάση της εκπαίδευσης δύναται σε κάποιο βαθμό και να μεταβληθούν.η εκπαίδευση μειώνει την επίδραση του παρεμβαλλόμενου λεκτικού ερεθίσματος δίχως όμως να την εκμηδενίζει. Οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων αποδίδονται κι αυτές στους διαφορετικούς τρόπους εκπαίδευσης τους. Ποια είναι τα πορίσματα από την μελέτη του φαινομένου Stroop 8 Τα σημαντικότερα πορίσματα που προκύπτουν απο τη μελέτη του Stroop είναι και ο λόγος για τον οποίο το συγκεκριμένα πειραματικό υπόδειγμα έλκει το ενδιαφέρον των ειδικών έξι δεκαετίες
μετά την πρώτη εφαρμογή του: Η ικανότητα ορισμένων ερεθισμάτων να διαφεύγουν των μηχανισμών ελέγχου. Η περιορισμένη ικανότητα των ατόμων για επιλεκτική προσοχή. Το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της προσοχής, «Τα άτομα είναι ικανά να αγνοούν ορισμένα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος,ενώ κάποια άλλα όχι». (Dyer,1973 ; McLeod,1989). H σύγχρονη έρευνα στη μελέτη των αντικρουόμενων ερεθισμάτων. Ο Δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος που ακολούθησε, αλλά και η επικράτηση του συμπεριφορισμού στις κοινωνικές επιστήμες απομάκρυναν το ενδιαφέρον απ τη μελέτη του «μαύρου κουτιού», μετατοπίζοντας παράλληλα το βάρος της έρευνας,αποκλειστικά σχεδόν προς την επίδραση του περιβάλλοντος. Έτσι παρήλθε μια δεκαπενταετία χωρίς κάποια ουσιαστική πρόοδο,μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950. Στή δεκαετία αυτή και υπό το κράτος της επιρροής της νεοσύστατης Γνωστικής Ψυχολογίας, παρατηρείται μια στροφή προς τον εσωτερικό κόσμο των αναπαραστάσεων. Στα πλαίσια λοιπών αυτά αναβιώνει το ενδιαφέρον για την μελέτη του φαινομένου Stroop. Έρευνες με έργα ανίχνευσης σημάτων έδειξαν δύο χαρακτηριστικά φαινόμενα, α) την αναστολή (απόσβεση) : η αντίδραση των υποκειμένων έφθινε διότι δεν ενισχυόταν από την γνώση των αποτελεσμάτων και β) την πτώση της διέγερσης του οργανισμού : μελετήθηκε με τους ρυθμούς άλφα που είναι ενδεικτικοί ενός υψηλού επιπέδου διέγερσης. Σύμφωνα με το μοντέλο των Yerkes& Dodson, όπως αναφέρεται από τη Σαμαρτζή (1998:14),η σχέση μεταξύ διέγερσης και επίδοσης παρουσιάζεται ως καμπύλη αντεστραμμένου U. Η συνάρτηση αυτή δείχνει ότι ο βαθμός προσοχής είναι άμεσα και θετικά σχετιζόμενος με το επίπεδο της διέγερσης,τα δύο μεγέθη αυξάνονται παράλληλα και απότομα για να κορυφωθούν στο peak της καμπύλης και να ακολουθήσουν επίσης παράλληλα και απότομα την πτώση. Για τους Posner &Snyder (1975), Sniffin & Snyder (1977),υπάρχει μια περιορισμένη διαθεσιμότητα προσοχής για τις γνωστικές 9
διαδικασίες. Η Επιλεκτική προσοχή αφορά την επικέντρωση σε ένα ερέθισμα και ο αποκλεισμός των άλλων.h επικέντρωση είναι αποτέλεσμα των φυσικών χαρακτηριστικών του ερεθίσματος. Πρώτος που ανακάλυψε αυτό το φαινόμενο ήταν ο Cherry (1953) ο οποίος διεξήγαγε ένα πλήθος πειραμάτων διχωτικής ακοής. Στο πειραματικό αυτό υπόδειγμα δύο διαφορετικά μηνύματα παρουσιάζονται στο υποκείμενο ταυτόχρονα μέσω ακουστικών. Το υποκείμενο επισκίαζε το μήνυμα που έφτανε στο ένα αυτί επαναλαμβάνοντας το άλλα μεγαλόφωνα πράγμα που έδειχνε ποιο μήνυμα πρόσεχαν εκείνη τη στιγμή. Tα αποτελέσμα έδειξαν ότι όταν ρωτήθηκαν τα υποκείμενα δεν γνώριζαν τι περιείχε το παραμελημένο μήνυμα εκτός μόνο από κάποια (Σαμαρτζή,1998 : 13) Σύμφωνα με τη θεωρία του φίλτρου (Broadbent,1958) υποστηρίζεται ότι οι πληροφορίες φιλτράρονται μεταξύ βραχύχρονης και μακρόχρονης μνήμης. Όταν δύο ερεθίσματα παρουσιάζονται ταυτόχρονα,προσλαμβάνονται εν παραλλήλω σε ένα σε μια γνωστική δομή που ο Broadbent καλεί sensory buffer (αισθητικός ρυθμιστής).ένα από αυτά τα εισερχόμενα ερεθίσματα θα περάσει από το φίλτρο. Η επιλογή γίνεται στη βάση των φυσικών χαρακτηριστικών του ερεθίσματος. Τα υπόλοιπα ερεθίσματα παραμένουν στον ρυθμιστή για να επεξεργαστούν σε δεύτερα χρόνο. Η αναγκαιότητα του φίλτρου έγκειται στο να προστατεύει την υπερφόρτωση των,περιορισμένης χωρητικότητας δομών που υπάρχουν πέρα από το φίλτρο (Eysenck, Keane 1990). 10
Οι δυο Φωτογραφίες προέρχονται απο www.cogsci.rpi.edu/cogworks/cogpsy/down/chapter- 4_LectureA.pdf Η κριτική που ασκήθηκε σε αυτή τη θέση κατά βάση αφορά την αποτυχία της να υπολογίσει το σημασιολογικό παράγοντα στην αναγνώριση των ερεθισμάτων. Ο Τreisman (1964) δηλώνει ότι τα ερεθίσματα δεν φιλτράρονται αλλά εξασθενούν ή αποδυναμώνονται από το φίλτρο. Στη συνέχεια διαβιβάζονται σε έναν αναλυτή δευτέρου επιπέδου που τις επεξεργάζεται σημασιολογικά. Εάν οι πληροφορίες αυτές είναι ειδικές,το σήμα ενισχύεται. Όμως οι περισσότερες αποδυναμωμένες πληροφορίες δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικές κι έτσι δεν προχωρούν σε ανάλυση δευτέρου επιπέδου.ο σημασιολογικός αναλυτής λειτουργεί ενεργοποιώντας λεξικολογικές μονάδες. Tην δεκαετία του 1970 εμφανίζονται τα Μοντέλα περιορισμένης ικανότητας της προσοχής. Kahneman (1972). Κατά τον Kahneman η περιορισμένη ικανότητα της προσοχής είναι αποτέλεσμα του μεγέθους της προσπάθειας που πρέπει να καταβάλουμε για ένα δεδομένο έργο. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την ικανότητα μας για προσοχή είναι : To δυναμικό που διαθέτουμε Οι προδιαθέσεις (προσωπικότητα, συνήθειες, στόχοι) Η εξοικείωση με το έργο Παρότι τα πορίσματα για την αντίληψη που προαναφέραμε προέρχονται κατά βάση από πειράματα που έγιναν στον τομέα της ακουστικής αντίληψης,έχουμε λόγους να μην ανησυχούμε για τη 11
δυνατότητα γενίκευσης τους και στην οπτική αντίληψη, εφόσον οι περισσότεροι ερευνητές έχουν δεχτεί ότι Η διεργασία των ερεθισμάτων που βρίσκονται εκτός του αντιληπτικού πεδίου αποκλείεται κατά βάση λόγω απλών φυσικών χαρακτηριστικών Johnson& Dark (1986) Οι θεωρητικές συνιστώσες του φαινομένου Stroop. H απλούστερη εξήγηση του φαινομένου Stroop είναι ότι η διαφορά μεταξύ της ονομασίας χρωμάτων και της ανάγνωσης των λέξεων οφείλεται στην ταχύτητα της επεξεργασίας. Τα υποκείμενα του πειράματος είναι πολύ πιο γρήγορα στο να διαβάζουν λέξεις από το να ονομάζουν χρώματα. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος θεωρείται ότι η λέξη φτάνει στο στάδιο της απάντησης (response stage) πριν την πληροφορία του χρώματος. Εάν η λέξη συγκρουστεί με το χρώμα η επίδραση της θα πρέπει να υπερκεραστεί για να βρεθεί η σωστή απάντηση,με αναπόφευκτη συνέπεια την αύξηση του χρόνου απόκρισης. Επειδή τώρα η πληροφορία του χρώματος φτάνει στο στάδιο της απάντησης σε ύστερο χρόνο σε σχέση με τη λέξη δεν έχει καμιά επίδραση στην ανάγνωση της λέξης. Eάν όμως η ταχύτητα της διαδικασίας ήταν η μοναδική προσδιοριστική παράμετρος θα έπρεπε παρουσιάζοντας τη πληροφορία του χρώματος πριν τη λέξη να προκαλέσουμε την σύγκρουση μεταξύ λέξης και χρώματος. Οι Glaser & Glaser (1982),όπως αναφέρεται απο τον Cohen (1990), παρουσίασαν στα υποκείμενα τους το χρώμα 400ms πριν την παρουσίαση της λέξης. Δεν βρήκαν όμως καμία αύξηση της επίδρασής. (Cohen et al,1990) Υπάρχουν δύο είδη γνωστικών διαδικασιών,οι ελεγχόμενες (controlled) και οι αυτόματες (automatic).oι ελεγχόμενες διαδικασίες είναι εθελοντικές απαιτούν την προσοχή και είναι γενικά αργές,ενώ οι αυτόματες είναι γρήγορες και δεν απαιτούν την προσοχή.(cohen et al,1990). Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, η ανάγνωση λέξεων είναι (λόγω της συνεχούς εξάσκησης) μια αυτοματοποιημένη διαδικασία,ενω αντίθετα η ονομασία χρωμάτων ειναι ελεγχόμενη. Σύμφωνα με τον Logan (1979) οι εθελοντικές γνωστικές διαδικασίας γίνεται να αυτοματοποιηθούν μέσω της εντατικής εξάσκησης. Οι έρευνες συχνά στηρίζονται στην άποψη ότι ο αυτοματισμός είναι ένα,όλα ή τίποτε,(all or none) φαινόμενο. Όμως πρόσφατες έρευνες (ΜacLeod 12
&Dunbar 1988),αμφισβητούν αυτή την απόλυτη θέση.σύμφωνα με τελευταίους τα χαρακτηριστικά του αυτοματισμού αναπτύσσονται σταδιακά με την εξάσκηση. Τα ευρήματα των Κahnerman & Chajczyc (1983) αποδεικνύουν ότι η αυτοματοποίηση ως «όλα ή τίποτε» έννοια δεν μπορεί να εξηγήσει την επίδραση που έχει η παρουσίαση ασχέτων επιπλέον λέξεων στο πειραματικό έργο ονομασίας χρωμάτων. Εάν η ανάγνωση λέξεων είναι μια αυτοματοποιημένη διαδικασία (επομένως παθητική) δεν θα έπρεπε να αποσπά ενέργεια από το κύριο πειραματικό έργο. H αυτοματοποίηση είναι περισσότερο ένα συνεχές παρά μια διχοτόμηση. McLeod & Dunbar (1988). Οι πιο πρόσφατες προσεγγίσεις της αντίληψης προτείνουν υπολογιστικές θεωρίες που υλοποιούνται μέσα από προγράμματα που τρέχουν σε υπολογιστές και που προσομοιάζουν κάποιες από τις αντιληπτικές διαδικασίες που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι. Οι υπολογιστικές θεωρίες προσπαθούν να δείξουν πώς πολύπλοκοι υπολογισμοί στο νευρικό σύστημα μπορεί να μετατρέψουν ακατέργαστα αισθητήρια ερεθίσματα σε μια αναπαράσταση του εξωτερικού κόσμου. Μέσω αυτών των υπολογισμών, πληροφορίες από άκρες, γωνίες, περιγράμματα και την επιφανειακή υφή, συνδυάζονται γρήγορα για να δημιουργήσουν ένα αναγνωρίσιμο αντικείμενο ή μια εμπειρία. Σύμφωνα με την άποψη αυτή τα νευρωνικά δίκτυα τα οποία είναι υπεύθυνα για την αναγνώριση αντικειμένων ή γραμμάτων ενεργοποιούνται όταν έρχονται σε επαφή με ορισμένα σύνολα χαρακτηριστικών στοιχείων. Στο βαθμό που τα σύνολα αυτά (που αντιπροσωπεύουν γράμματα, λέξεις, αντικείμενα κ.λπ.) έχουν γίνει αντιληπτά στο παρελθόν, οι δεσμοί ανάμεσα στα χαρακτηριστικά στοιχεία που τα αποτελούν έχουν ενδυναμωθεί και άρα η αναγνώριση τους θα γίνει πιο γρήγορα και με λιγότερα λάθη. Τα συνδετικά μοντέλα μπορούν να προσομοιώνουν καλύτερα φαινόμενα όπως αυτά της ανωτερότητας των λέξεων που δείχνουν ότι όταν κάποια γράμματα προβάλλονται για ένα σύντομο χρονικό διάστημα σε μια οθόνη είναι πιο εύκολο να αναγνωριστούν όταν αντιστοιχούν σε κάποια οικεία λέξη από ό,τι όταν αντιστοιχούν σε κάποια ψευδολέξη. Αντιστοίχως, όταν ένα σύνολο χαρακτηριστικών προβάλλεται για ένα σύντομο χρονικό διάστημα σε μια οθόνη, είναι πιο εύκολο να αναγνωριστεί όταν ανήκει σε κάποιο οικείο αντικείμενο Τέλος, τα νευρωνικά δίκτυα είναι ικανά να εξηγήσουν τόσο τις διαδικασίες από τα πάνω προς τα κάτω όσο και αυτές από τα κάτω προς τα πάνω που εμπλέκονται στην αναγνώριση γραμμάτων, αντικειμένων. Συνοψίζοντας, για να εξηγήσει την αντίληψη, η οικολογική θεωρία δίνει έμφαση στις πληροφορίες 13
που παρέχονται από το ίδιο το περιβάλλον, η κονστρουκτιβιστική θεωρία δίνει έμφαση στο πώς οι άνθρωποι βγάζουν συμπεράσματα σχετικά μ' αυτό το περιβάλλον και η υπολογιστική θεωρία εστιάζεται στην προσομοίωση του τρόπου με τον οποίο το νευρικό σύστημα επεξεργάζεται τα εισερχόμενα σήματα. Βοσνιάδου (2001) P.D.P Model. Cohen, Dunbar, McClelland (1990) Η διαδικασία εμφανίζεται στο σύστημα μέσω της ενεργοποίησης,η οποία κινείται σε οδούς (pathways) διαφορετικής ισχύος. Cohen (1990).Ο κρίσιμος παράγοντας είναι επομένως η ισχύς (strength) και όχι η ταχύτητα.mcleod & Dunbar (1988). Ο βαθμός αυτοματοποίησης είναι συνάρτηση της ισχύος της κάθε διαδρομής. McLeod (1991). Περιγραφή του μοντέλου Σύστημα διασυνδεδεμένων μονάδων (modules) εντός του οποίου υπάρχουν στοιχειώδης 14
δομές συνεχούς επεξεργασίας (processing units),oι οποίες δέχονται δεδομένα για επεξεργασία από άλλες δομές (ιnputs) και προσφέρουν δεδομένα σε άλλες (outputs) H γνώση αναπαρίσταται ως ένας μηχανισμός ενεργοποίησης των δομών (units), ο οποίος μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου σε μια συνεχή μη γραμμική πορεία. Η διαδικασία εξελίσσεται με την διασπορά της ενεργοποίησης διαμέσω των συνδέσεων που υπάρχουν τόσο εντός,όσο κι εκτός των μονάδων. Όταν το μοντέλο ενεργοποιείται για να εκτελέσει ένα έργο, επιλέγει μια οδό που αποτελείται από ορισμένες στοιχειώδης δομές επεξεργασίας (units),σε μια ή περισσότερες μονάδες. (modules) Οι διασυνδέσεις στην οδό (pathway) της ενεργοποίησης ορίζουν την ισχύ και επομένως η επιλογή της διαδρομής καθορίζει την ταχύτητα της διαδικασίας. Οι στοιχειώδης αυτές δομές μπορεί να συμμετέχουν σε περισσότερες από μία οδούς επιτρέποντας με την συνδεσμολογία τους αλλήλεπιδράσεις μεταξύ διαδικασιών των οποίων οι οδοί διασταυρώνονται. Επομένως εάν δύο οδοί ενεργοποιούνται ταυτόχρονα προκαλούνται συγκρούσεις οι οποίες παράγουν παρεμβολές. Κλινική χρήση του φαινομένου Stroop Οι κλινικές νευροψυχολογικές δοκιμασίες εξετάζουν την λειτουργικότητα του εγκεφάλου σε γνωστικό, αισθητικό, κινητικό και συναισθηματικό επίπεδο. Τα αποτελέσματα τους οφείλουν να είναι αξιόπιστα και κυρίως μετρήσιμα για να μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι αρχές της βιοστατιστικής επιστήμης. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να έχουμε συγκρίσιμα αποτελέσματα των δοκιμασιών μεταξύ ασθενών και φυσιολογικών πληθυσμών. Η νευροψυχολογική αξιολόγηση είναι σημαντική για να παρακολουθήσουμε την πορεία μιας ασθένειας, να δούμε την αποτελεσματικότητα μιας αγωγής, να ισχυροποιήσουμε μια υπόθεση σε μια διαφορική διάγνωση όπως και να εντοπίσουμε κάποια γνωσιακή δυσλειτουργία. Sadock & Sadock (2003) Η δοκιμασία Stroop θεωρείται διεθνώς μια αξιόπιστη και ευαίσθητη δοκιμασία ελέγχου της μετωπιαίας λειτουργικότητας και των εκτελεστικών λειτουργιών. Η στάθμιση της δοκιμασίας Stroop στον ελληνικό πληθυσμό θα αποτελέσει ένα σημαντικό εργαλείο, τόσο σε ερευνητικό όσο και σε διαγνωστικό επίπεδο. H δοκιμασία Stroop χρησιμοποιείται ως ένα νευροψυχολογικό τεστ επιλεκτικής προσοχής και ως ένα μη επεμβατικό μέσο για την διερεύνηση της λειτουργικότητας του πρόσθιου 15
λοβού και των συσχετιζόμενων με αυτό δομών. Η απόδοση στο φαινόμενο Stroop μειώνεται από ουλές στο μετωπιαίο λοβό συσχετίζεται με αυξημένη ενεργοποίηση του πρόσθιου μέρους της υπερμεσολόβιας αύλακας,αυξάνεται σε ασθενείς που πάσχουν από σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή τύπου 1 και σε ηλικιωμένους ασθενείς με άνοια. Σε μια κλινική έρευνα με PET, αναφέρεται ότι οι ασθενείς με σχιζοφρένεια παρουσιάζουν μειωμένη ενεργοποίηση του πρόσθιου μέρους της υπερμεσολόβιας αύλακας, το οποίο φαίνεται να σχετίζεται με αυξημένο φαινόμενο Stroop. Γουγουλιάς (2008). To 1991 ο MacLeod συγγράφει ένα ανασκοπικό άρθρο σαράντα σελίδων όπου μελετά περίπου 700 άρθρα από το 1935 έως το 1991, όπως αναφέρει ο ίδιος. Το πρώτο μέρος του ανασκοπικού άρθρου του MacLeod ασχολείται με τις διάφορες εκδοχές του φαινομένου Stroop. Μια εκδοχή αναφέρεται στη ταξινόμηση καρτών σε στοίβες που χρονικά είναι πιο γρήγορη από την φωνητική αντίδραση στο φαινόμενο. Μια άλλη εκδοχή του φαινομένου είναι η ύπαρξη μέσα σε ένα σχέδιο μιας λέξης που δεν έχει σχέση με αυτό. Σήμερα οι ερευνητές είναι διχασμένοι αν κατά πόσο πρόκειται για το ίδιο φαινόμενο. Επίσης αναφέρεται σε ηχητικές εκδόσεις της δοκιμασίας. Η ηλεκτρονική εκδοχή της δοκιμασίας είναι αυτή της μονής δοκιμασίας (single trial) κατά την οποία εμφανίζεται σε μία οθόνη το ερέθισμα και ο εξεταζόμενος απάντα με το πάτημα ενός κουμπιού ή φωνητικά (στην πρώτη της έκδοση). Το προτέρημα αυτής, είναι ότι η απάντηση μπορεί να μετρηθεί με ακρίβεια δέκατων του δευτερολέπτου ή και να συνδυαστεί με απεικονιστικές τεχνικές. Στο επόμενο τμήμα του άρθρου συζητείται η σχέση μεταξύ των λέξεων και των χρωμάτων, όσον αφορά την εμφάνιση του φαινομένου. Δηλαδή πως η ορθογραφική αλλά και η ηχητική σχέση που μπορεί να έχει η λέξη ή μέρος της, με το εκφωνούμενο χρώμα, συμβάλει στο φαινόμενο. Επίσης αναφέρονται έρευνες που δείχνουν πως το φαινόμενο είναι πιο ισχυρό όταν χρησιμοποιούνται λέξεις σε άμεση σχέση με το χρώμα παρά όταν οι λέξεις αυτές είναι λιγότερο σχετικές, τελείως άσχετες ή δεν έχουν καμία αναφερόμενη σημασία. Κάποιοι ερευνητές χρησιμοποίησαν αντί για λέξεις τους χαρακτήρες ΧΧΧΧΧ. Άλλοι ερευνητές βέβαια πιστεύουν πως το φαινόμενο για να παρουσιαστεί, πρέπει οι λέξεις να αναφέρονται σε χρώματα. Επιπροσθέτως, αναφέρεται σε αυτό το άρθρο το φαινόμενο της διευκόλυνσης (facilitation). Δηλαδή ότι η ταχύτητα της απάντησης αυξάνεται όταν η λέξη αλλά και το χρώμα του μελανιού με το οποίο είναι εκτυπωμένη ταυτίζονται. Ένα ακόμη 16
φαινόμενο που περιγράφεται, είναι αυτό της αρνητικής όπλισης (negative primin), δηλαδή όταν η λέξη-χρώμα που πρέπει να αγνοηθεί, ακολουθείται από το ίδιο χρώμα μελάνης-λέξη. Δηλαδή όταν η λέξη πράσινο σε κόκκινο χρώμα ακολουθείται από την λέξη μπλε σε πράσινο χρώμα. Γουγουλιάς (2008 ). Σε ένα άλλο τμήμα του άρθρου ο συγγραφέας μελετά κάποιους από τους παράγοντες που επηρεάζουν την πιθανή απάντηση στο φαινόμενο. Αυτοί είναι η ηλικία, η ικανότητα διαβάσματος μετρημένη σε έτη εκπαίδευσης, το φύλο, οι ημισφαιρικές διαφορές, η διγλωσσία. Γενικότερα οι γυναίκες οι ονομάζουν πιο γρήγορα τα χρώματα αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στην ικανότητα για πιο γρήγορη απάντηση σε ερεθίσματα. Το φαινόμενο της παρεμβολής ξεκινάει όταν αποχτήσουμε την ικανότητα του διαβάσματος, μειώνεται στην ενηλικίωση και στην συνέχεια μετά την ηλικία των 60 ετών αυξάνεται. Επίσης το φαινόμενο της παρεμβολής παρουσιάζεται περισσότερο στο αριστερό ημισφαίριο από ότι στο δεξί. Τέλος όσο πιο εξοικειωμένος είναι κάποιος με μια γλώσσα τόσο πιο έντονο είναι αυτό το φαινόμενο. Ο ίδιος συγγραφέας το 2000 (MacLeod et al) συγγράφει ακόμη ένα ανασκοπικό άρθρο στο οποίο αναφέρει ορισμένες κλινικές ενδείξεις για το φαινόμενο καθώς και ορισμένες ενδείξεις για την τοπογραφική θέση που λαμβάνει χώρα το φαινόμενο στον εγκέφαλο, με απεικονιστικές τεχνικές. Στο άρθρο αναφέρεται ότι η δοκιμασία Stroop χρησιμοποιείται ως ένα νευροψυχολογικό τεστ της επιλεκτικής προσοχής και ως ένα μη επεμβατικό μέσο για την διερεύνηση της λειτουργικότητας του πρόσθιου λοβού και των συσχετιζόμενων με αυτό δομών. Η απόδοση στο φαινόμενο Stroop μειώνεται από ουλές στο μετωπιαίο λοβό συσχετίζεται με αυξημένη,ενεργοποίηση του πρόσθιου μέρους της υπερμεσολόβιας αύλακας αυξάνεται σε ασθενείς που πάσχουν από σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή τύπου Ι και ΙΙ και σε ηλικιωμένους ασθενείς με άνοια.σε μια κλινική έρευνα με PET, αναφέρεται ότι οι ασθενείς με σχιζοφρένεια παρουσιάζουν μειωμένη ενεργοποίηση του πρόσθιου μέρους της υπερμεσολόβιας αύλακας, το οποίο φαίνεται να σχετίζεται με αυξημένο φαινόμενο Stroop Αναφέρεται επίσης μια άλλη εκδοχή του φαινομένου Stroop, το συναισθηματικό Stroop (Emotional Stroop).Οι Henik &Salo (2004) σε ένα ανασκοπικό άρθρο καταλήγουν σε ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Καταρχήν οι ασθενείς με σχιζοφρένεια εμφανίζουν μεγενθυσμένο το φαινόμενο της παρεμβολής στην έκδοση με κάρτες. Ακόμη οι ίδιοι παρουσιάζουν το φαινόμενο της διευκόλυνσης (facilitation) αυξημένο στην έκδοση της μονής δοκιμασίας ( Oades
et.al,2005) Aλλοι ερευνητές αναφέρουν ότι η συμπτωματολογία των ασθενών μπορεί να συνεισφέρει στις διαφορές των αποτελεσμάτων της δοκιμασίας.(allen et.al,2002). Δύο ακόμη συμπεράσματα είναι ότι η φαρμακευτική αγωγή δεν φαίνεται να παίζει ρυθμιστικό ρόλο στο φαινόμενο και ότι νευροαπεικονιστικές έρευνες φαίνεται να δείχνουν ότι στους ασθενείς με σχιζοφρένεια υπάρχει δυσλειτουργία στο σύστημα της προσήλωσης.(yussel et.al,2002) Συμπεράσματα και προβληματισμοί Η Γνωσιακή Ψυχολογία και το κυρίαρχο παράδειγμα της -το παράδειγμα επεξεργασίας πληροφοριών- ανάγει την καταγωγή της στην αναλογία του νου ως ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής χρησιμοποιήθηκε ως μοντέλο μελέτης της σκέψης στα πλαίσια της Γνωσιακής Ψυχολογίας. Η αναλογία του νου με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή νομιμοποίησε την επιστροφή στο νοητισμό κι έδωσε μια λύση στο πρόβλημα του δυϊσμού. Ο μπιχεβιορισμός, με την άρνηση του των νοητικών φαινομένων, αποτέλεσε την πιο ριζική αντιμετώπιση του προβλήματος της εύρεσης ενός αντικειμενικού κι επιστημονικού τρόπου μελέτης του νου. Κατά το τέλος της δεκαετίας του '50, έγινε φανερό ότι ο μπιχεβιορισμός έπρεπε να αντικατασταθεί με πιο πολύπλοκες και δυναμικές θεωρίες που δεν απέφευγαν την ενασχόληση με νοητικά φαινόμενα. Η ιδέα ότι η σχέση νου και σώματος μπορεί να θεωρηθεί ως το ανάλογο της σχέσης του προγράμματος (software) με το Ηardware ενός υπολογιστή απομάκρυνε σε μεγάλο βαθμό το μυστήριο από τα νοητικά φαινόμενα και νομιμοποίησε τη μελέτη τους. Όπως μια μηχανή σαν τον υπολογιστή μπορεί να κατευθύνεται από προγράμματα που δεν έχουν σχέση με τη μηχανή αυτή καθαυτή, έτσι και ο εγκέφαλος ειναι δυνατό να κατευθύνεται από το νου. Βοσνιάδου (1998) Η γνωστική ψυχολογία εμφανίστηκε ως η απάντηση στον συμπεριφορισμό,επαναφέροντας κατά κάποιο τρόπο τη νοησίαρχία στη κορυφή του επιστημονικού ενδιαφέροντος. Μετά από αρκετές δεκαετίες αποκλειστικής ενασχόλησης με τις περιβαλλοντικές συνιστώσες της συμπεριφοράς,η γνωστική ψυχολογία γίνεται η αφορμή για επιστροφή στην ενδοσκόπηση και τις εσωτερικές
συνιστώσες της συμπεριφοράς. Το μαύρο κουτί ανακαλύπτεται εκ νέου, αυτή τη φορά όμως όχι ως φιλοσοφικό αίτημα,η ως υποκειμενική ψυχαναλυτική στάση. Η νέα επιστήμη φέρνει μαζί της καινούργιες μεθόδους επιστημονικής ανάλυσης παρουσιάζει τα περίφημα μοντέλα,σχηματικές προσομοιώσεις της ανθρώπινης νόησης. Μοιράζεται με άλλες συγγενείς επιστήμες (Νευροβιολογία Νευροψυχολογία,Κοινωνική Νόηση,Ιατρική) τα πορίσματα της και δημιουργεί περίπλοκους μηχανισμούς εξήγησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Παρότι πρωτοπόρος η γνωστική επιστήμη στη χαρτογράφηση της νόησης αναπόφευκτα θα υποπέσει στο σφάλμα της εύκολης γενίκευσης. Πολλοί αντίπαλοι της επιχειρηματολογούν ότι μέσω της προσομοίωσης ανθρώπου και H/Y η γνωστική προσέγγιση απο-ανθρωποποιεί τον άνθρωπο αφαιρώντας του την επιλογή,το σφάλμα η τη παρέκκλιση. Η ανθρώπινη νόηση ως μοντέλο της προσομοίωσης είναι αδύνατον να μελετήσει παραμέτρους πέρα από το ορθολογικό η την κανονικότητα. Πως θα μπορούσε ένα μοντέλο να συνυπολογίσει έννοιες όπως η αγάπη,η θυσία,το καθήκον έννοιες συχνά ανορθολογικές μα καθοριστικές στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Τα μοντέλα μοιάζουν πολλές φορές να αντανακλούν την πραγματικότητα στο κεφάλι του σχεδιαστή τους παρά αυτή που υποτίθεται ότι φτιάχτηκαν για να μελετούν.στηριζόμενα στο δυαδικό μαθηματικό μοντέλο (ναι-όχι) δεν αναγνωρίζουν γκρίζες ζώνες αμφισημίες και αμφιταλαντεύσεις. Ακουμπούν στη πεποίθηση ότι ο άνθρωπος είναι ορθολογικό όν και οι αποφάσεις του στηρίζονται σε ορθολογικά κριτήρια (ότι βρίσκεται εκτός ορθολογικού πλαισίου δεν μπορεί να ερμηνευθεί).δεν λαμβάνουν υπόψη σημαντικές παραμέτρους που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά όπως, την «βούληση», τα κίνητρα,τις προσδοκίες τους στόχους,τα συναισθήματα,κλπ. Δεν λαμβάνουν υπόψη το κοινωνικό και πολιτισμικό πλάισιο εντός του οποίου εξελίσσονται οι συμπεριφορές.δεν απαντούν στο γιατί αλλά κυρίως στο πως εξελίσονται οι διαδικάσιες στο ανθρώπινο γνωσιακό σύστημα και εξ αυτού ενέχουν τον κίνδυνο ταυτολογίας.
Προβληματισμοί για τη μεθοδολογία της επιστήμης και την κατεύθυνση της έρευνας. Η επιστήμη του Χάους και της Πολυπλοκότητας αναπτύσσεται ραγδαία τις τελευταίες δεκαετίες τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Μεγάλη συμβολή για την ανάπτυξη της νέας αυτής επιστήμης προήλθε από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές καθόσον οι μη γραμμικές εξισώσεις που υπεισέρχονται στην μελέτη της πολυπλοκότητας μόνο με ισχυρή υπολογιστική δύναμη μπορούσαν ν αντιμετωπιστούν. Αν θέλαμε να συμπυκνώσουμε τα καίρια χαρακτηριστικά της επιστήμης της πολυπλοκότητας θα λέγαμε ότι η πολυπλοκότητα σημαίνει τρία κυρίως πράγματα: Μη γραμμικότητα, στοχαστικότητα και μη αναγωγικότητα. Η μη γραμμικότητα είναι το κυρίαρχο στοιχείο της φύσης σε όλα τα επίπεδα της φυσικής πραγματικότητας με κύριες συνέπειες το χάος και την αυτοοργάνωση. Η στοχαστικότητα γίνεται εν γένει ιδιότητα των μη γραμμικών συστημάτων λόγω της δύναμης αστάθειας (ευαισθησία ως προς τις αρχικές συνθήκες) και αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ συντηρητικών και καταναλισκόντων συστημάτων.. Τα κυτταροειδή αυτόματα (νετερμινιστικά ή στοχαστικά) στη γενικότητά τους αποτελούν την ψηφιακή εκδοχή των δυναμικών συστημάτων όπου ο χώρος και ο χρόνος γίνονται διακριτά σύνολα σημείων και στιγμών, ενώ ο δυναμικός νόμος γίνεται αλγόριθμος. Στη θεωρία της πολυπλοκότητος ξεπερνιέται ο κλασσικός αναγωγισμός και αναδεικνύεται η ευρηματικότητα της φύσης να χρησιμοποιεί σε κάθε περιοχή φυσικών φαινομένων τον αντίστοιχο «αλγόριθμο» και την «κατάλληλη δυναμική» χωρίς να είναι δυνατόν οι δυναμικές υψηλότερου επιπέδου να αναχθούν σε κάποιες ή κάποια θεμελιώδη δυναμική χαμηλότερου επιπέδου. Παύλος (2008) O ορισμός του Xάους απασχόλησε εξίσου φιλοσόφους και φυσικούς. Oι G. Deleuze και F. Guattari στο «Tι είναι η Φιλοσοφία» σημειώνουν: «Tο Xάος χαρακτηρίζεται λιγότερο από την απουσία επικαθορισμών παρά από την άπειρη ταχύτητα με την οποία αυτοί παίρνουν μορφή και εξαφανίζονται. Δεν είναι μια κίνηση από τον ένα επικαθορισμό στον άλλον αλλά, τουναντίον, η μη δυνατότητα σύνδεσης μεταξύ τους, αφού ο ένας δεν εμφανίζεται χωρίς ο άλλος να έχει ήδη