Επίκουρος, ο εναλλακτικός φιλόσοφος του κόσμου και τη ζωής.

Φίλες και φίλοι, Καταρχάς, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Πρόεδρο της Θεοσοφικής Εταιρίας για την τιμητική πρόσκληση που μου έκανε να μιλήσω σήμερα για δεύτερη φορά στο χώρο αυτό. Την προηγούμενη φορά είχα μιλήσει για τον Ηράκλειτο. Ανιγματικός, δύσκολος και επίκαιρος. Πάντα θα είναι επίκαιρος ο Ηράκλειτος. Ο Επίκουρος μεταγενέστερος, προσιτός και κατανοητός επηρέασε και επηρεάζει γενεές και γενεές. Νομίζω αξίζει να τον ξαναδούμε, σε αυτή την κρίσιμη περίοδο που ζούμε. Την αποψινή μου ομιλία θα ήθελα να την αφιερώσω σε έναν πολύ αγαπημένο μου φίλο και μεγάλο κατά τη γνώμη μου ποιητή, τον Γιάννη Σκληβανιώτη, που τον χαρακτηρίζω σαν έναν σύγχρονο Καβάφη. Ένας λυρικός και συνάμα στοχαστικός ποιητής, που με τη λογοπλαστική του ικανότητα και την κριτική του ματιά καταφέρνει να κεντρίσει το ενδιαφέρον μας, το νου και το συναίσθημα και να αφήσει κάτι μέσα μας, δημιουργώντας πρωτότυπα και παναθρώπινα νοήματα, εμπνευσμένα από την ελληνική πραγματικότητα. Οι λόγοι για τους οποίους δεν είναι ίσως τόσο γνωστός σε όλους μας, έχουν να κάνουν με το ρόλο του μάρκετιγκ στο χώρο της τέχνης και των ΜΜΕ, κυρίως όμως και με το γεγονός ότι εδώ και πολλά χρόνια η τέχνη στην Ελλάδα δεν έχει την προτεραιότητα που θα της άξιζε. Συνήθως οι καλλιτέχνες στην Ελλάδα μνημονεύονται μετά θάνατον. Ευτυχώς όμως, ο Γιάννης Σκληβανιώτης βρίσκεται εν ζωή και μας τιμάει απόψε με την παρουσία του. Επίκουρος, ο εναλλακτικός φιλόσοφος του κόσμου και τη ζωής. Συνηθίζουμε να λέμε πως τους μεγάλους φιλοσόφους τους γεννάει η εποχή τους. Με άλλα λόγια, το ιστορικό, κοινωνικο- οικονομικό και πολιτιστικό πλαίσιο στο οποίο έζησαν. Μπορεί κανείς να φανταστεί αν θα μπορούσε να εμφανιστεί και να ευδοκιμήσει ένας Ηράκλειτος στην αρχαία Αίγυπτο, ένας Χριστός στην αρχαία Ελλάδα, ένας Μαρξ στην Ινδία; Όχι βέβαια, αν και σπέρματα ιδεών μπορεί κανείς να συναντήσει σε κάθε τόπο και σε κάθε εποχή. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που στην Ασία είχαμε τους γκουρού, στο Ισραήλ προφήτες και μεσίες, στην αρχαία Ελλάδα σοφούς. Εκείνο όμως που θεωρείται αξιοθαύμαστο, είναι το γεγονός ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός γέννησε όλες σχεδόν τις σχολές σκέψης που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα και κυρίως ότι έκανε το πρώτο ιστορικό άλμα του διαχωρισμού της επιστήμης από τη θρησκεία και από τον δογματικό τρόπο του σκέπτεσθαι. Κι ακόμα, για δεύτερη φορά, ο πολιτισμός αυτός έδωσε τις βάσεις και την πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία του διαφωτισμού των νεώτερων χρόνων και για την εξέλιξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας, όπως τις γνωρίζουμε σήμερα. 1

Έτσι, χάρις στις βάσεις αυτές, έχουμε στην εποχή μας ανθρωπολόγους, κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, αλλά και επιστήμονες των θετικών επιστημών, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο μας διαφωτίζουν και μας καλούν να επαναπροσεγγίσουμε τις αντιλήψεις που είχαμε μέχρι τώρα για τα φαινόμενα του κόσμου, για τα άλυτα, τα μεγάλα και για τα μικρά ζητήματα της ανθρώπινης κοινωνίας και της προσωπικής ύπαρξης. Τα θέματα αυτά εν τούτοις εξακολουθούν να παραμένουν ανοιχτά και ο Επίκουρος, όπως και άλλοι αρχαίοι φιλόσοφοι, παραμένει χρήσιμος και επίκαιρος. Πρόκειται για έναν φιλόσοφο που μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε τολμηρό πραγματιστή, η φιλοσοφία του οποίου συνάδει με εκείνη των σύγχρονων επιστημόνων της γενετικής και εξελικτικής βιολογίας, χωρίς περίπλοκες φαντασιώσεις και νοητικά φτιασιδώματα. Στην ομιλία μου θα δοθεί έμφαση στο τι σημαίνει για τον Επίκουρο ανθρώπινη ζωή και στο πώς εκείνος θεωρούσε ότι θα πρέπει να διαχειριζόμαστε αυτό το διάστημα (ένα διάστημα πιο μικρό από αυτό μιας μικρής σπίθας) το οποίο, όπως λέει ο Καζαντζάκης, μεσολαβεί ανάμεσα σε δύο αβύσσους: αυτή που υπάρχει για μας πριν από τη γέννησή μας και εκείνη που υπάρχει μετά τον θανατό μας. Κατά τον Επίκουρο, η διαχείριση των προκλήσεων της ζωής είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την στάση και τις επιλογές που κάνουμε για την αντιμετώπιση της άγνωστης και τρομακτικής πραγματικότητας του θανάτου. Επιτρέψτε μου όμως, να πω πρώτα δυο λόγια για τη βιογραφία του Επίκουρου. Ακριβώς αυτά που χρειάζονται για να δούμε τα χαρακτηριστικά της εποχής που έζησε. Ο Επίκουρος γεννήθηκε το 341πχ, στη Γαργητό Αττικής, δηλαδή τρεις περίπου αιώνες μετά τον Ηράκλειτο. Είχαν προηγηθεί οι μεγάλοι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, όπως ο Δημόκριτος, αλλά και οι στωϊκοί, από τους οποίους φαίνεται να επηρεάστηκε και να έχει υιοθετήσει πολλές ιδέες. Ήταν η περίοδος κατά την οποία η Αθήνα ανακατέλαβε τη Σάμο από τους Σπαρτιάτες. Έτσι, πολλές φτωχές οικογένειες αναγκάστηκαν να μετοικήσουν στη Σάμο ως κληρούχοι, μεταξύ των οποίων και οι γονείς του Επίκουρου, ο Νεοκλής και η Χαιρεστράτη. Στη Σάμο ο πατέρας του εργαζόταν ως γραμματοδιδάσκαλος. Στα δεκατέσερά του χρόνια ο Επίκουρος πήγε σε μια διπλανή πόλη, την Τέω, όπου δίδασκε ο Ναυσιφάνης. Στη Σχολή αυτή δεν ικανοποιήθηκε, καθώς ήταν αρκετά κριτικός και αμφισβητίας. Αναφέρεται, για παράδειγμα, ότι για την ερμηνεία της δημιουργίας του κόσμου δίδασκαν τα κείμενα του Ησίοδου. «Εν αρχή εγγεννήθη το Ησιόδειον χάος", έλεγαν. Η ερώτηση που υπέβαλε στους συνομιλητές του ο Επίκουρος ήταν: πότε και πώς εγεννήθη το Ησιόδειον χάος; Κι αυτοί δεν μπορούσαν να απαντήσουν και τον παρέπεμψαν στα βιβλία του Ησιόδου, τα οποία εξέφραζαν γι αυτόν μία παλαιωμένη αντίληψη, γεμάτη μύθους και προλήψεις. 2

Στα 18 του χρόνια, αφού εκπλήρωσε τις στρατιωκές του υποχρεώσεις στην Αθήνα, επέστρεψε στη Σάμο. Αλλά αμέσως μετά η Σάμος καταλήφθηκε από τους Μακεδόνες, οι οποίοι κατεδίωξαν όλους τους Αθηναίους. Έτσι ο πατέρας του Νεοκλής μετώκησε στην Κολοφώνα, μια παραλιακή πόλη της Μικράς Ασίας, όπου υπήρχαν ακόμη ορισμένες ανοιχτές κοινωνίες και κέντρα φιλοσοφίας. Στη συνέχεια όμως, ο Επίκουρος αποφάσισε να ιδρύσει δική του φιλοσοφική του σχολή στη Μιτυλήνη. Εκεί όμως, το κατεστημένο της Λέσβου αντέδρασε άμεσα στην προοδευτική διδασκαλία του και απειλήθηκε με την κατηγορία της αθεΐας. Έτσι, γρήγορα έφυγε και από τη Λέσβο και πήγε και άνοιξε σχολή στην Λάμψακο, κοντά στην Προποντίδα. Στην Λάμψακο πολλοί μαθητές του τον αναγνώρισαν ως μεγάλο δάσκαλο και φιλόσοφο. Τού αγόρασαν μάλιστα ένα κτήμα στην Αθήνα, όπου έκτισε την περίφημη σχολή με την ονομασία «Ο Κήπος του Επίκουρου». Ο Κήπος του Επίκουρου ήταν πολύ κοντά στην Ακαδημία Πλάτωνος και δίπλα από το Δίπυλο, που ήταν η κεντρική πύλη των τειχών της Αρχαίας Αθήνας. Ο Κήπος του λειτουργούσε ως σχολή φιλοσοφίας, ως πρότυπο παράδειγμα κοινότητας, αλλά και ως εκδοτικός οίκος των επικούρειων συγγραμμάτων, τουλάχιστον για πεντακόσια χρόνια στην Αθήνα, ίσως και περισσότερο. Η επικούρεια φιλοσοφία διδασκόταν στη συνέχεια σε όλη την έκταση του ελληνιστικού και, κατόπιν, του ρωμαϊκού κόσμου, και γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση εκτός από την Αθήνα, στην Λυκία, στη Συρία και στην Ιταλία, όπου και ανακαλύφθηκε πριν από τρεις αιώνες, η πλουσιότερη αρχαία επικούρεια βιβλιοθήκη, ανάμεσα στα ερείπια της Ηράκλειας, μιας μικρής πόλης, που θάφτηκε μαζί με την Πομπηία κάτω από τις στάχτες του Βεζούβιου και είναι γνωστή ως Erculanum. Λαμπρές προσωπικότητες της ελληνιστικής εποχής, της ρωμαιοκρατίας, αλλά και της ύστερης αρχαιότητας, διδάχθηκαν και δίδαξαν επικούρεια φιλοσοφία. Κατά την περίοδο του Ιουστινιανού, αυτές οι σχολές έκλεισαν ως αντίθετες προς τη χριστιανική θρησκεία. Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, σημαντικές προσωπικότητες, όχι μόνον αναβίωσαν τη μελέτη της επικούρειας διδασκαλίας, αλλά έθεσαν, χάρις στην επικούρεια φυσική, τις βάσεις για την ανάπτυξη όλων ανεξαιρέτως των επιστημών, εφόσον η επικούρεια διδασκαλία κάλυπτε εξαρχής και με επιστημονικό τρόπο ένα ευρύτατο φάσμα γνώσεων, από την κοσμολογία και την αστρονομία, μέχρι τη βιολογία και την ψυχολογία. Είναι χαρακτηριστικό ότι το διδακτορικό του Μαρξ είναι πάνω στην επικούρεια φιλοσοφία. Η φιλοσοφία του Επίκουρου, όπως είπαμε, ήταν επηρεασμένη από αυτή του Δημόκριτου. Η αρχή της θεωρίας των ατόμων, η αρχή του διαστημικού κενού, η κίνηση των ατόμων, η κίνηση των πλανητών, το ηλιοκεντρικό σύστημα, αλλά ακόμη και η θεωρία της εξέλιξης των ειδών, όπως ακριβώς διατυπώθηκε από τον Δαρβίνο (!), όλα μα όλα περιέχονταν εξαρχής στην επικούρεια διδασκαλία και έβρισκαν τέλεια εφαρμογή τόσο στην ψυχολογία όσο και στην κοινωνική ηθική, με την περίφημη επικούρεια «τετραφάρμακο». 3

Κι όλα αυτά τα παρατήρησαν, τα μελέτησαν και τα δίδαξαν, από την εποχή της Αναγέννησης κι έπειτα, εξαίρετες διάνοιες της φιλοσοφίας, της τέχνης και της επιστήμης συμβάλλοντας έτσι στο θαύμα του Διαφωτισμού. Αλλά και στη νεώτερη ιστορία έχει βρει πολλούς οπαδούς διανοούμενους. Για παράδειγμα, ο Τόμας Τζέφερσον, συντάκτης της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας και τρίτος πρόεδρος των ΗΠΑ, διακήρυξε απερίφραστα: «Είμαι και εγώ ένας επικούρειος. Θεωρώ ότι οι γνήσιες θέσεις του Επίκουρου, περιέχουν ό,τι πιο ορθολογικό μας έχει κληροδοτήσει η Ελλάδα και η Ρώμη στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας». Ο Κήπος του ήταν ο τόπος όπου η φιλοσοφική επικούρεια παιδεία γινόταν τρόπος ζωής. Ήταν μια δημοκρατική κοινότητα, τα μέλη της οποίας δεν συνδέονταν με δεσμούς θρησκευτικούς, κοινωνικούς ή πολιτικούς: αναγνωρίζοντας την μεταξύ τους ισότητα (την οποία θεμελίωναν στην κοινή ανθρώπινη ιδιότητα), σύναπταν σχέσεις και ίδρυσαν μια εναλλακτική κοινότητα έξω, αλλά όχι μακριά, από τους περισπασμούς της καθημερινής ζωής. Δεν φιλοσοφούσαν μόνο, αλλά φρόντιζαν να καλλιεργούν τη γη. Η κατ εξοχήν αρετή σ αυτή την κοινωνία ήταν η φιλία: ένα διαπροσωπικό συμβόλαιο, που μαζί με το κοινωνικό συμβόλαιο και το «λάθε βιώσας» (ζήσε απαρατήρητος), προσέφεραν λύση στο πρόβλημα της κοινωνικής συμβίωσης. Το λάθε βιώσας έρχεται σε αντίθεση με τα κίνητρα των υπερφιλόδοξων ατόμων που καταφεύγουν στην απόλαυση της δύναμης της εξουσίας ως μέσου προσωπικής καταξίωσης. Συμπερασματικά θα λέγαμε, ότι ο Επίκουρος δεχόταν μια ανοιχτή κοινωνία, όπου η ελάχιστη εξουσία είναι η καλύτερη εξουσία, ενώ η φιλοσοφία έπαιζε καθοδηγητικό ρόλο και υποσχόταν την πιο ουσιαστική ευτυχία για τον άνθρωπο. Ήταν ένας δάσκαλος πολύ αγαπητός για τα κοινωνικά του χαρίσματα, λεπτός άνθρωπος με πολύ γούστο, που ενσάρκωνε το ιδανικό της αττικής ευγένειας. Αφετηριακό σημείο της διδασκαλίας του είναι η ομορφιά, που προσπάθησε να την ανυψώσει σε αρχή της πρακτικής ζωής και να την εξασφαλίσει στο άτομο. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της περιόδου που έζησε ο Επίκουρος; Όπως γράφει ο Πωλ Νιζάν στο βιβλίο του «Οι υλιστές της αρχαιότητας»: «Δεν υπήρχε πιο τραγική εποχή για την Ελλάδα από τα χρόνια που έζησε ο Επίκουρος. Οι μεγάλες ελληνικές πολιτείες, Αθήνα και Σπάρτη, χαντακώθηκαν από τους πολέμους. Ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος κατέλαβαν τις ελληνικές πόλεις, τις υποδούλωσαν και επέβαλαν το δικό τους αυταρχικό πολίτευμα. Η αρχαία δημοκρατία δοκίμασε ένα πισωγύρισμα σε πολλούς τομείς. Ένα χαρακτηριστικό και πολύ εντυπωσιακό γεγονός, είναι ότι η Αθήνα στα τέλη του 5 ου αιώνα επιχείρησε να προχωρήσει νομοθετικά στην κατάργηση της δουλείας. Όταν όμως ο Φίλιππος ο Μακεδόνας επέβαλε στις πόλεις που κυρίευσε τη δική του Συμπολιτεία, στο κείμενο της συμφωνίας που έκανε αξίωσε να συμεριληφθεί και μια παράγραφος που έλεγε ότι «απαγορεύεται δια παντός η απελευθέρωση των δούλων». 4

Ανατρεπτικά κινήματα πνίγονταν στο αίμα. Αιματοκυλίσματα, πυρκαγιές, δολοφονίες, λεηλασίες, τρομοκρατία των πολιτών, αναρχία και άλλα. Αυτή ήταν η γκρίζα περίοδος που έζησε Επίκουρος και δεν θα μπορούσε να τον αφήσει ανεπηρέαστο. Η ευτυχία για τον άνθρωπο είναι μια ανάγκη. Βασιζόμενος σε μία ενιαιοποιητική θεώρηση της φύσης, του κόσμου και του ανθρώπου, ο Επίκουρος διαμορφώνει μία θεωρία για τη ζωή, που έχει πολλά κοινά με τις σύγχρονες ψυχο- κοινωνικές θεωρίες των κινήτρων, που θεωρούν ως απώτερο στόχο την ανθρώπινη ευτυχία ως ατόμου, ως βιολογικού αλλά και ως κοινωνικού όντος. (Με την έννοια αυτή, μπορούμε να πούμε ότι η φιλοσοφία του δεν υιοθετεί ένα φυσιοκρατικό αναγωγισμό, αφού αναγνωρίζει την ιδιαιτερότητα των ανθρώπινων φαινομένων, όπως η συνείδηση, ο νους, η ηθική, οι κοινωνικές σχέσεις, σε σχέση με τα φαινόμενα της φύσης) Τα ζώα είναι ευτυχισμένα, όταν έχουν εξασφαλίσει την ικανοποίηση βασικών, φυσιολογικών αναγκών, όπως είναι η πείνα, η δίψα και η απουσία του πόνου. Για τον άνθρωπο βέβαια, που έχει συνείδηση της ζωής, δεν αρκούν μόνον αυτές οι ανάγκες. Εν τούτοις, μπορούν να θεωρηθούν βασικές, επομένως και προϋπόθεση για την ικανοποίηση όλων των άλλων αναγκών που συμβάλλουν στην επίτευξη της ευτυχίας. Έτσι, η αντίληψη της ευτυχίας για τον Επίκουρο συνδέεται με την έννοια του «ευ ζειν», με την έννοια της εσωτερικής γαλήνης ως ηθικής κατάστασης και συνειδητού επιτεύγματος. Πώς θα το επιτύχουμε αυτό; 1 ο ) Με τη φιλοσοφία. Αυτή νοείται ως κριτικός αναστοχασμός, ως αγάπη για την ελεύθερη αναζήτηση της γνώσης για την πραγματικότητα, της σοφίας και της αρετής. Κυρίως όμως ως σκέψη και πράξη, δηλαδή ως τρόπος ζωής. (Γι αυτό μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τον Επίκουρο και ως πραγματιστή με υπαρξιστικές ανησυχίες, που αποδίδει στον άνθρωπο το κρισιμότερο ρόλο της ευθύνης για την ίδια του την ευτυχία). Με την έννοια αυτή, ο άνθρωπος πρέπει να φιλοσοφεί καθόλη τη διάρκεια της ζωής του. Αν περιμένει να γεράσει για να φιλοσοφήσει, τότε έχει χάσει όλη του τη ζωή. Είναι όμως αντίθετος σε κάθε ψευδο- ιδεολογία και αμπελοφιλοσοφία και σε κάθε φιλοσοφία που δεν είναι λυτρωτική για τον άνθρωπο. Η φιλοσοφία δεν είναι τέρψη, ούτε πολυτέλεια για τους διανοούμενους, ούτε πνευματική άσκηση, αλλά μια προσπάθεια αναζήτησης λύσεων στα πλέον σημαντικά, ανθρώπινα και επείγοντα προβλήματα. Για τον λόγο αυτό τα έβαζε με φιλοσοφικά κινήματα της εποχής του, που θεωρούσε ότι ήταν υπερβολικά νοησιαρχικά και μάλλον υποκριτικά και αποπροσανατόλιζαν τους ανθρώπους. Κατηγορούσε τον Νασιφάνη και τον αποκαλούσε τσούχτρα, αγράμματο και απατεώνα, που απλά έχει μάθει να παίζει 5

με τις λέξεις, τους πλατωνικούς ως Διονυσοκόλακες, τον δε Πλάτωνα τον αποκαλούσε «χρυσό». Χρυσούς στην αρχαία ελληνική σημαίνει «θεϊκός, επίχρυσος, πολύτιμος, αγαπητός, ποθητός». Προφανώς υπονοούσε τα πλούτη του Πλάτωνα και τα ακριβά δίδακτρα που απαιτούσε για την Πλατωνική Σχολή. Επίσης «χρυσίον» ήταν μια λέξη που τη χρησιμοποιούσαν οι ομοφυλόφιλοι, όπως λέγεται σήμερα η φράση «χρυσό μου». Η γαλήνη και η χαρά είναι καταστάσεις της συνείδησης. Τη συνείδηση όμως δεν την βλέπει καθαρά ιδεαλιστικά, αλλά με μία θεώρηση που μπορεί ως ένα βαθμό (όχι απόλυτα) να χαρακτηριστεί ως προέκταση του προσωκρατικού υλισμού: η συνείδηση εξαρτάται και από εξωτερικά αίτια, τα οποία είναι υλικά. Έτσι, αντέστρεψε τη φράση του Δημοσθένη λέγοντας: «αν δεν νικήσεις τους εξωτερικούς εχθρούς, δεν θα θριαμβεύσεις πάνω στους εσωτερικούς εχθρούς». Με άλλα λόγια, η γαλήνη είναι συνάρτηση του υλικού μας περίγυρου με την έννοια του περιβάλλοντος πλαισίου. Ο Επίκουρος όμως πιστεύει τόσο στα τυχαία, τα «φυσικά» γεγονότα όσο και στα προκαλούμενα από την ελεύθερη ανθρώπινη δραστηριότητα («το παρ, ημάς αδέσποτον»). (Ανάλογη είναι η ρήση του Ηράκλειτου: «Ήθος ανθρώπω δαίμων»). Γι αυτό και οι άνθρωποι που πιστεύουν στην ειμαρμένη {αυτό που εμείς λέμε μοίρα) και σε άλλες μυθικές δυνάμεις, δεν μπορεί να ευτυχήσουν κατά βάθος. Μια άλλη βασική προϋπόθεση της ευτυχίας είναι η μελέτη της φύσης. Όποιος απομακρύνεται από τη φύση κατολισθαίνει προς τον μύθο. Θεωρεί επίσης ότι όποιος κατανοήσει το πώς λειτουργεί η φύση, είναι «ασύμβλητος» δηλαδή ασύγκριτος με τους άλλους. Ο άνθρωπος με την αγάπη του απέναντι στη φύση και με τη μελέτη της απαλλάσσεται από μεταφυσικές φοβίες. Είναι προφανές ότι η γνώση της φύσης αποκτιέται μέσω της επιστημονικής γνώσης και όχι μέσα από αυθόρμητες και αυθαίρετες μεταφυσικές ερμηνείες. Μια άλλη βασική προϋπόθεση είναι η σύνδεση της ανθρώπινης ευδαιμονίας (η επικούρεια ηδονή) με τον ηθικό βίο. Αυτή η ευαρέσκεια, ή επικούρεια ηδονή, δεν έχει σχέση με τις ηδονές των ασώτων, ούτε αποκλειστικά με τις αισθησιακές και σαρκικές απολαύσεις. Όσο για τα υπέρμετρα και ανεξέλεγκτα ερωτικά πάθη, ο Επίκουρος είναι αντίθετος. Κατέληξε μάλιστα στην αντισυμβατική άποψη ότι αυτoύ του είδους οι απολαύσεις είναι μεν φυσικές, αλλά δεν είναι αναγκαίες. 6

Απευθυνόμενος σε έναν φίλο του, που είχε πολλές σεξουαλικές σχέσεις, του είπε ότι αυτή η προτίμησή του δεν αποτελεί κάτι κακό, εφόσον δεν παραβαίνει τους νόμους, δεν μετατοπίζει βίαια τα καλώς κείμενα ήθη, δεν στενοχωρεί τον πλησίον του και δεν κατασπαράζει τη σάρκα. Τα αφροδίσια δεν ωφέλησαν ποτέ και θα πρέπει να είναι ευχαριστημένος κανείς αν δεν τον έχουν βλάψει. Ο ίδιος δεν παντρεύτηκε και έλεγε πως ένας σοφός άνθρωπος δεν παντρεύεται, ούτε αποκτά παιδιά, ούτε αναμειγνύεται με την πολιτική, εκτός βέβαια αν συντρέχουν ειδικοί λόγοι. Αυτή η ρήση του με προβλημάτισε πάρα πολύ. Θεωρώ ότι υπάρχει μια αντίφαση στα λεγόμενά του. Από τη μια πλευρά λέει πως πρέπει να γνωρίσουμε τη φύση και να μην την παραβιάζουμε, από την άλλη προτείνει να την υπερβαίνουμε υπακούοντας περισσότερο στη σοφότερη σκέψη και στη συνείδησή μας. Η φύση όμως σε ανταμοίβει με συναισθήματα, όταν εναρμονίζεσαι με αυτήν. Η τεκνοποιία σου προσφέρει ευτυχία, ευχαρίστηση. Για ποιο λόγο λοιπόν ένας σοφός άνθρωπος να την αποφεύγει, όπως και την πολιτική; Αυτό δεν είναι ευθυνοφοβία, δεν είναι βόλεμα και αποφυγή των προκλήσεων; Είναι άραγε πιο σοφό να ασχολούνται με την πολιτική και να κυβερνούν οι μη σοφοί; Πολύ σύντομα, θα μπορούσαμε να δώσουμε μία ερμηνεία σε αυτά τα φαινομενικά παράδοξα λόγια, αν δεν τα εκλάβουμε κυριολεκτικά, ως ένα ρητό με γενικεύσιμη ισχύ, αλλά ως ένα τρόπο του λέγειν. Ως μία μορφή διαμαρτυρίας για το κατάντημα της πολιτικής της εποχής του και για την απερισκεψία να φέρει κανείς παιδιά στον κόσμο μόνο και μόνο για να ικανοποιήσει τις δικές του ανάγκες για τεκνοποιία, χωρίς να μπορεί να τα ρωτήσει. Σε ένα κόσμο φθοράς και γεμάτο βάσανα, όπως αυτά που βίωσε ο ίδιος, σε μια εποχή διωγμών και τρομοκρατίας που περιγράψαμε παραπάνω. Εξ άλλου, για τον Επίκουρο, το να ζει κανείς ή να μη ζει, σε τελευταία ανάλυση, είναι το ίδιο πράγμα. Και αυτό το λέει όχι από υπερβολική απαισιοδοξία ή με διάθεση απαξίωσης της ζωής, αλλά με μια ρεαλιστική διάθεση, απαλλαγμένη από τον συνήθη ανθρωποκεντρικό εγωϊσμό, που θέτει τον άνθρωπο, αλαζονικά και κυριαρχικά, υπεράνω της φύσης και των άλλων πλασμάτων της. Η προσωρινότητα της ζωής είναι γι αυτόν γεγονός και η αξία της ύπαρξης έγκειται στη δυνατότητά μας, μέσα από συνεχή αναστοχασμό και αγώνες, να την κατανοήσουμε και να την κερδίσουμε αναλαμβάνοντας το μερίδιο της ευθύνης που μας αναλογεί. Σε περιόδους εκτεταμένης κρίσης, λοιπόν, όπως περίπου αυτή που περνάμε στις μέρες μας, το «ένας σοφός άνθρωπος δεν αναμειγνύεται με την πολιτική, αν θέλει να ευδαιμονήσει», έχει και μία σκωπτική, χιουμοριστική θα λέγαμε, απόχρωση. Τέτοιες αντιδράσεις συνηθίζουμε να βλέπουμε στη χώρα μας στη σημερινή εποχή με τις πολλαπλές κρίσεις και με την αφοριστική στάση που μας βολεύει να έχουμε απέναντι στους πολιτικούς. Καθώς λοιπόν η έννοια της λέξης «πολιτικός» έχει απαξιωτικό χαρακτήρα, τις προάλλες είδα μια πολιτική γελοιογραφία όπου σε μια παρέα έλεγαν τι επαγγέλεται ο καθένας. Κι όταν ήρθε η σειρά ενός πολιτικού μηχανικού, με το που είπε τη λέξη «πολιτικός...» και πριν προλάβει να πει το «μηχανικός», άρχισαν να τον πλακώνουν όλοι στο ξύλο! 7

Παρόμοια απαισιοδοξία και μηδενιστική τάση έχουμε και εμείς σήμερα. Έτσι όπως είναι η πολιτική μας ιστορία και ο πολιτικός μας πολιτισμός, και να ήθελε να πολιτευθεί ένας χρηστός πολίτης σήμερα, είτε θα τον αποβάλουν οι δομές και τα ήθη, είτε θα αναγκαστεί να αφομοιωθεί από αυτές και να φθαρεί, προκειμένου να επιχειρήσει το ό,τιδήποτε. Δεν υπάρχει λοιπόν, κατά τον Επίκουρο, ευδαιμονία χωρίς φρόνηση, αρετή και δικαιοσύνη. Οι αρετές είναι σύμφυτες με την ευδαιμονία, με την έννοια της ψυχολογικής και κοινωνικής ευπραγίας («Συμπεφύκασι γαρ αι αρεταί των ζην ηδέως και το ζην τούτων εστιν αχώριστον»). Κατά τον Επίκουρο ο λογικός άνθρωπος δεν αποφεύγει την ηδονή, ούτε όταν έρθει η ώρα να φύγει νιώθει μίζερος τονίζοντας ότι του έλειψε κάτι για να είναι άριστη η ζωή του. Καμιά ηδονή δεν είναι καθαυτό κακό. Αλλά πολλές φορές οι τρόποι για να φτάσουμε σ αυτές τις ηδονές μας προκαλούν ενοχλήσεις πολλαπλάσιες από τις ίδιες τις ηδονές. Η φιλία για τον Επίκουρο χαρακτηρίζεται ως «αθάνατο αγαθό». Η φιλία, λέει, περιβάλλει την οικουμένη, κηρύσσοντας σε όλους τους ανθρώπους να εγείρονται για την μακαριότητα (εγείρεσθαι επί τον μακαρισμόν). Εξαίρει την κοινωνική και την ψυχολογική διάσταση της φιλίας ως ένα ανώτερο επίτευγμα της ανθρώπινης κοινωνίας με φιλειρηνικά και οικουμενικά χαρακτηριστικά. Αυτάρκεια και Ελευθερία Μια άλλη βασική προϋπόθεση για την ευτυχία, είναι η ολιγάρκεια και η αυτάρκεια. Συνήθως οι άνθρωποι ονειρεύονται να αποκτήσουν αγαθά. Και όταν τα αποκτούν, ενώ θα έπρεπε να χαίρονται αυτά που επιθυμούσαν και τα απέκτησαν, είναι δυστυχισμένοι γιατί συνεχίζουν να επιθυμούν να αποκτήσουν αυτά που δεν έχουν. Η αυτάρκεια είναι ο μεγαλύτερος πλούτος, ενώ τα αναρίθμητα πλούτη είναι μεγάλη φτώχεια. Και η φτώχεια όμως έχει τα όριά της. Το μέτρο είναι για όλα σχεδόν, ο διαχρονικός, χρυσός κανόνας. Την ευδαιμονία και τη μακαριότητα δεν την εξασφαλίζει ο πλούτος ή το να ανήκεις σε μια ανώτερη κοινωνική τάξη, τα αξιώματα και η εξουσία. Αυτό που την εξασφαλίζει, είναι να καταφέρεις να είσαι ευχαριστημένος με αυτά που ήδη έχεις αποκτήσει. Εύκολο βέβαια να τα λέει κανείς αυτά, δύσκολα όμως μπορείς να πεις ότι είναι εφικτά και πραγματοποιήσιμα από όλους τους ανθρώπους, αν λάβουμε μάλιστα υπόψη τις έντονες ταξικές διαστρωματώσεις, την ανισότητα της δύναμης και της εξουσίας και την αντιπαλότητα που επικρατούν στις ανθρώπινες κοινωνίες, την εκτεταμένη φτώχεια και εξαθλίωση σε πολλές περιοχές της γης. Και συνήθως, για να μπορείς εσύ ως άτομο να φιλοσοφείς εφαρμόζοντας τις αρχές της εσωτερικής γαλήνης, κάποιοι άλλοι έχουν πολεμήσει για σένα, κάποιοι άλλοι εξοντώνονται από την κοπιαστική εργασία και παράγουν τα απαιτούμενα αγαθά ή ερευνούν κάτω από ανταγωνιστικές συνθήκες, ωθούμενοι από τη δίψα του κέρδους, της κοινωνικής ανόδου, της εξουσίας, της κοινωνικής καταξίωσης, 8

ακόμη και του έντονου προσωπικού ενδιαφέροντος. Έτσι καθίσταται δυνατόν να εξασφαλίσεις και εσύ την ικανοποίηση των βασικών σου αναγκών. Και τώρα ερχόμαστε στο θέμα: Υπάρχει ψυχή χωριστά από το σώμα; Είναι ο θάνατος το φρικωδέστερο των κακών; Πρέπει να φοβόμαστε τον θάνατο; Υπάρχει άλλος κόσμος και ζωή μετά το θάνατο για τον άνθρωπο; Υπάρχουν θεοί που ; Για τον Επίκουρο δεν υπάρχει αθανασία της ψυχής. Η ψυχή γεννιέται και πεθαίνει μαζί με το σώμα. Όσοι πιστεύουν ότι η ψυχή είναι ασώματη, σκέπτονται ανόητα και αυθαίρετα, έλεγε ο Επίκουρος. Η ερμηνεία του για την ψυχή φαίνεται να είναι καθαρά επιστημονική, όπως αυτή της σύγχρονης ψυχολογίας, της γενετικής και της νευροεπιστήμης. Δηλαδή, η ψυχή δεν είναι ούτε ανεξάρτητη από την ύλη και το νου, ούτε αθάνατη, αλλά μια διεργασία ενός ζώντος οργανισμού. Είναι προφανές πως αν η ψυχή ήταν ασώματη, δεν θα μπορούσε ούτε να κάνει κάτι, αλλά ούτε και να πάθει κάτι, ούτε να έχει συνείδηση της ύπαρξής της. Πιο αναλυτικά, η ψυχή είναι και αυτή σώμα που αποτελείται από πολύ λεπτά στοιχεία, κατεσπαρμένα σε όλα τα μέρη του σώματος. Ένας σύγχρονος αμερικανός συγγραφέας ο Έρικ Άντερσον μελετητής του Επίκουρου σε ένα από τα βιβλία του «Ο Επίκουρος στον 21 ο αιώνα» αναφέρει ότι οι σύγχρονοι ανατόμοι παραδέχονται την ύπαρξη των ελαφρών στοιχείων διασκορπισμένα σε όλο το ανθρώπινο σώμα, με διάφορες μορφές (ηλεκτρόνια, ιόντα, διάφοροι χημικοί παράγοντες), τα οποία καλούνται νευρο- μεταβιβαστές και διατρέχουν το κεντρικό νευρικό σύστημα και ότι τα στοιχεία αυτά αναγνωρίζονται από την επιστήμη ως πραγματικές έδρες εκείνων που οι επικούρειοι ονόμαζαν αντίστοιχα «νους» και «ψυχή». Για τον θάνατο έλεγε Το πιο φρικτό από τα κακά, ο θάνατος, δεν είναι τίποτα για μας. Επειδή όταν υπάρχουμε εμείς, ο θάνατος δεν υπάρχει. Κι όταν επέλθει ο θάνατος, δεν θα υπάρχουμε εμείς. Για τον φόβο του θανάτου. Για τον Επίκουρο, το «ευ ζην» δεν επιτυγχάνεται όταν υπάρχουν αξεπέραστες φοβίες. Ένας μεταγενέστερος Επικούριος φιλόσοφος είχε αναρτήσει στην πύλη της πόλης του την εξής ρήση: Γλυκιά γίνεται η ζωή Όταν απουσιάζει ο φόβος του θανάτου 9

Όμως ο φόβος του θανάτου και η με κάθε τρόπο αντίδραση για την αποφυγή του, είναι πρωταρχικό, ενστικτώδες γνώρισμα κάθε έμβιου όντος, αφού η ενστικτώδης αυτή αντίδραση είναι απολύτως αναγκαία και βασική για την επιβίωσή του. Για τον άνθρωπο ο φόβος αυτός προσλαμβάνει ποκίλες πολιτισμικές και ψυχολογικές διαστάσεις, καθώς εκείνος επιχειρεί, από συστάσεως του πρώιμου ακόμη πολιτισμού, να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του μέσα από κατακτήσεις σε διάφορα επίπεδα, αλλά και να κατανοήσει το φαινόμενο του θανάτου και της ζωής, καλύπτοντας τα κενά του μυστηρίου τους στο φαντασιακό επίπεδο, επινοώντας διάφορες μυθοπλαστικές δοξασίες, θεωρίες, πρακτικές και τελετουργίες. Αυτές αποτελούν, το περιεχόμενο και το βασικό λόγο γένεσης και ύπαρξης των διαφόρων θρησκειών. Απαντώνται σε πολλές εκδοχές που εξελίσσονται μέσα στο χρόνο. Παράλληλα επιτελούν διάφορες κοινωνικές λειτουργίες και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, τόσο ανασταλτικό, όσο και απλά ωφελιμιστικό, για την εξέλιξη του πολιτισμού και της ίδιας της κοινωνίας. Έτσι, οι ιδέες και η στάση του ανθρώπου απέναντι στη ζωή και το θάνατο είναι κάτι που μπορεί να καλλιεργείται και να διαμορφώνεται, ανάλογα με τις πολιτιστικές επιρροές του ιστορικού και πολιτιστικού του πλαισίου και σε συνάρτηση με τις προσωπικές του εμπειρίες κατά την αλληλεπίδρασή του με το πλαίσιο αυτό. Όλες οι θρησκείες στον κόσμο πάντως βασίζονται στον φόβο για το θάνατο και για αυτό που επακολουθεί. Όλες εισηγούνται και επιβάλλουν μία δογματική «θεωρία» για τη μεταθανάτια ζωή, που είναι φορτισμένη με ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά. Το μυστηριακό δέος των ανθρώπων, σε συνδυασμό με τα ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά των θεοτήτων και των επί της γης προνομιούχων «διαμεσολαβητών» τους, όπως είναι π.χ., η θεϊκή απαγόρευση της αμφισβήτησης της παραδοσιακής αλήθειας, είναι εκείνο που από την πολύ μικρή ακόμη ηλικία συμβάλλει στην άνευ όρων αποδοχή των θεωριών αυτών. Τον φόβο του θανάτου και κάθε μεταφυσικό φόβο τον εκμεταλλεύονται με διαφόρους τρόπους και για ποικίλα οφέλη οι εκάστοτε θρησκευτικοί ηγέτες και λειτουργοί, οι φορείς της αγωγής, οι πολιτικοί, οι διάφοροι αυτόκλητοι ερμηνευτές της ανθρώπινης μοίρας των απελπισμένων σαλτιμπάγκοι. Όλοι αυτοί βρίσκουν ανοιχτό πεδίο και μέσο επιρροής τα ΜΜΕ, που συνήθως κατατρομάζουν και αποπροσανατολίζουν από την κριτική σκέψη τους ανθρώπους μέσα από τις ειδήσεις, τις αστρολογικές θεωρίες και προβλέψεις, τα διάφορα έργα μεταφυσικής φαντασίας. Όλα αυτά κινητοποιούν το ενδιαφέρον μας, διότι, όπως και με την περίπτωση της ικανοποίησης άλλων αναγκών, π.χ., σεξουαλικής, κοινωνικής και ψυχολογικής φύσεως, έχουν να κάνουν με τις βασικές ανάγκες της επιβίωσής μας και αυξάνουν την ακροαματικότητα και τη θεαματικότητά τους, επομένως τη δύναμη και τα κέρδη τους. Με δεδομένα όλα αυτά τα φαινόμενα που προαναφέραμε, τι κάνει άραγε ο Επίκουρος; Αγνοεί και υποτιμά το φόβο του θανάτου με στόχο την επίτευξη της προσωπικής ευδαιμονίας; 10

Όχι, δεν κάνει αυτό ο Επίκουρος, ούτε προσφέρει τη λύση της άρνησης του θανάτου μέσω της άρνησης της ζωής, όπως προτείνουν ορισμένες ασιατικές και ευρέως αναγνωρισμένες θρησκευτικές φιλοσοφίες, αναδεικνύοντας τη νιρβάνα ως ιδανική κατάσταση της παρούσας και της μελλοντικής ζωής. Αντίθετα, αυτό που κάνει, είναι να απογυμνώσει το θάνατο από τους μύθους με τους οποίους τον περιβάλλουμε προσεγγίζοντάς τον ως ένα φυσικό φαινόμενο και ως ένα χαρακτηριστικό που έχουν κοινό τα έμβια όντα, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου. Η σκέψη αυτή τρομοκρατεί πολλούς συνανθρώπους μας, που φοβούνται ότι με την αποδόμηση αυτή της ιδέας του θανάτου και την αποσύνδεσή του από τη θρησκευτική κληρονομιά, η ματαιότητα της ζωής και η μηδενιστική αντίληψη που μπορεί να επακολουθήσουν, θα απειλήσουν με σοβαρό κλονισμό τα ίδια τα θεμέλια του πολιτισμού μας, της κοινωνικής μας ταυτότητας και της κοινωνικής συνοχής. Όπως όμως πολλοί αμφισβητίες επιστήμονες της εποχής μας, ο Επίκουρος δεν είναι υλιστής και ευδαιμονιστής χωρίς κοινωνικό όραμα. Αντίθετα, προτείνει μία αγωνιστική θεωρία και πρακτική, που θα βασίζεται όχι στον φόβο, αλλά στον εσωτερικό αγώνα και στην απαλλαγμένη από την υστεροβουλία της συμφεροντολογικής ανταμοιβής και τις συναλλαγές με τους θεούς. Πρόκειται για μία χειραφέτηση της ανθρώπινης συνείδησης που γίνεται χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του ατόμου και που χαρίζει στη ζωή ηθικά ανώτερη ποιότητα. Θα παραθέσω στη συνέχεια ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα επικούριου λόγου: Η γνώση ότι ο θάνατος δεν είναι τίποτα για εμάς κάνει απολαυστική τη θνητότητα της ζωής Όχι επειδή της προσθέτει άπειρο χρόνο, αλλά επειδή την απαλλάσει από τον πόθο της αθανασίας. Επίσης «Ο σοφός ούτε παρακαλεί να ζει, ούτε φοβάται να μη ζει, επειδή ούτε έχει σφοδρή επιθυμία να ζει ούτε πιστεύει ότι είναι κακό να μη ζει». Με άλλα λόγια, από τη στιγμή που ο άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι δεν είναι κακό να μη ζει, εξοικειώνεται με το φαινόμενο της ανυπαρξίας και δεν φοβάται να μη ζει. Ενώ ζούμε και ο θάνατος δεν είναι μπροστά μας, εντούτοις, υποφέρουμε περιμένοντάς τον. Κι αυτό είναι άδικο. Γιατί το μέλλον δεν μας ανήκει. (Το κατακτούμε). Η ανθρώπινη απληστία, ο τυφλός πόθος για τιμές και δόξα, που ξεπερνούν τα όρια του δικαίου, το να δουλεύουμε μέρα και νύχτα για να πλουτίσουμε εκμταλλεύοντας μάλιστα πολλούς συναθρώπους μας, όλα τούτα τα τραύματα στη ζωή τρέφονται από φόβο του θανάτου. Όσοι λοιπόν βασανίζονται από αυτόν τον ανώφελο φόβο θέλουν να φύγουν μακριά από αυτό το κακό με το να αυξάνουν τα πλούτη τους αχόρταγα, να φουσκώνουν την περιουσία τους με εγκλήματα και να βρίσκουν απάνθρωπη 11

χαρά στον θάνατο του αδερφού τους. Κι όταν ο φόβος γίνεται τρόμος συχνά συνοδεύεται από τον άθλιο φθόνο. Ο άνθρωπος φοβάται για το τι τον περιμένει με τον θάνατό του, αλλά δεν τρομάζει ή δεν αναλογίζεται για το απροσμέτρητο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε πριν γεννηθεί. Το πριν και το μετά είναι για τον Επίκουρο το ίδιο. Όταν επέλθει ο θάνατος, η ύλη από την οποία έχει συντεθεί η ζωή δεν έχει μνήμη, γιατί απλά δεν ζει. Ένας άνθρωπος, για να τον χτυπήσει η δυστυχία και ο πόνος, πρέπει να είναι ζωντανός τη στιγμή που έρχεται η συμφορά. Όποιος δεν υπάρχει, δεν μπορεί να είναι ούτε ευτυχισμένος, ούτε δυστυχισμένος. Ο Επίκουρος, παρόλο που ήταν ένας ρεαλιστής φιλόσοφος και υλιστής, απέφευγε να πάρει ευθέως θέση για την ύπαρξη ή μη των θεών. Πιθανόν να το έκανε αυτό για να μην έχει τη μοίρα του Σωκράτη και άλλων προσωκρατικών φιλοσόφων, αφού είχε και ο ίδιος πάρει γεύση των συνεπειών μίας τέτοιας δημόσιας αμφισβήτησης. Έτσι, εκείνο στο οποίο επικεντρωνόταν και ζητούσε και από τους συμπολίτες του να αμφισβητήσουν, είναι όχι τα σχετικά με την ύπαρξη των θεών, αλλά το γεγονός ότι αυτοί δεν ανακαταύονται στη ζωή των ανθρώπων, όπως βολεύει μάλιστα τον καθένα. Αλλού βρίσκονται τα αίτια της ευτυχίας και της δυστυχίας των ανθρώπων. Αν ανακατεύονταν, έλεγε, οι θεοί στη ζωή των ανθρώπων και εισάκουγαν τις προσευχές τους, τότε δεν θα υπήρχε ζωή για τους άλλους, γιατί συνήθως οι δεήσεις των ανθρώπων αναφέρονται μόνο στο καλό του εαυτού τους και στο κακό των συνανθρώπων τους! Για να ζήσει λοιπόν κάποιος ευτυχισμένος, πρότεινε το τετραφάρμακο. Τί είναι αυτό: ΑΦΟΒΟΝ Ο ΘΕΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ ΑΝΑΙΣΘΗΤΟΝ ΚΑΙ Τ ΑΓΑΘΟΝ ΕΥΚΤΗΤΟΝ ΤΟ ΔΕ ΔΕΙΝΟΝ ΕΥΕΚΚΑΡΤΕΡΗΤΟΝ Δηλαδή Το πρώτο φάρμακο είναι «Θεός άφοβον». Οι θεοί δεν ανακατεύονται στα ανθρώπινα ζητήματα, κατά τον Επίκουρο. Το κακό μπορεί να συμβεί σε οποιονδήποτε, επομένως, γιατί όχι και σε μας; Αν δεν οφείλεται σε δικά μας λάθη, τα αίτια του κακού βρίσκονται ή στους ανθρώπους ή στη φύση και μάταια αυταπατώμαστε ψάχνοντας να βρούμε υπερφυσικές δυνάμεις με μαγικές ιδιότητες, που δεν κάνουν άλλη δουλειά από το να ασχολούνται συγχρόνως με κάθε έναν από εμάς, σε κάθε στιγμή της ζωής μας και να καθορίζουν τις ατυχίες μας: αν και πότε θα σπάσουμε το πόδι μας, πώς θα στραφεί κάποιος εναντίον μας, πότε και από τι θα αρρωστήσουμε, αν θα πιάσουν οι κατάρες μας, πότε θα αποδοθεί δικαιοσύνη και πότε όχι, χωρίς εμείς οι άνθρωποι να ξέρουμε το γιατί. 12

Οι άνθρωποι όμως, μπροστά στην ισχυρή τους άποψη πως είναι αιώνιοι, δέχονται να υπάρχουν αιώνια, ακόμα και αν βασανίζονται αιωνίως. Έτσι, δεν γλυτώνουν από το φόβο, αφού ποιος είναι αυτός που δεν θα έχει αμφιβολίες για την τελειότητά τους και ενοχές. Από τη στιγμή όμως που δεν πιστεύουν σε καμιά άλλη ζωή μετά θάνατο, δεν έχουν να φοβηθούν τίποτα απολύτως. Τον έμφυτο φόβο της ανυπαρξίας μπορούν να τον απαλύνουν θέτοντας ένα πολύ λογικό και ρεαλιστικό ερώτημα: αν δεχτούμε πως είμαστε και εμείς σαν όλα τα άλλα έμβια όντα της φύσης, επομένως «οφείλουμε στη φύση ένα χρέος», όπως λέει ο Φρόυντ, δηλαδή ένα φυσικό τέλος, γιατί να μας φοβίζει τι θα συμβεί μετά θάνατο περισσότερο από το τι υπήρχε πριν γεννηθούμε; Κατά τον Επίκουρο, ο φόβος του τέλους της ζωής και της επαπειλούμενης τιμωρίας από ανθρωπόμορφους θεούς τιμωρούς, δεν πρέπει να εκφυλίζεται σε μια στάση απελπισίας ή υποταγής. Αντίθετα, θα πρέπει ο άνθρωπος να παλεύει, όχι με το να εκλιπαρεί την ακατάπαυστη εύνοια των θεών, αλλά αναζητώντας και αγωνιζόμενος για τις ανθρώπινες αξίες, όπως η φιλία, η σωφροσύνη, ο έντιμος βίος, ο εσωτερικός διάλογος, που τον μοιραζόμαστε με τους άλλους. Αυτό μας προτείνει και το ρεύμα της φιλοσοφίας της ζωής και του υπαρξισμού, που, μαζί με την ψυχανάλυση, αναπτύσσονται από τα μέσα του περασμένου αιώνα αναγνωρίζοντας την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και αναδεικνύοντας τη σημασία της ενδοσκόπησης, του αναστοχασμού, της συνεχούς πάλης με τις εσωτερικές συγκρούσεις και αδυναμίες και της γνωστικο- συναισθηματικής διαχείρισης της δυστυχίας, που είναι συνυφασμένη με τον ίδιο τον πολιτισμό. Το δεύτερο φάρμακο είναι «Θάνατος αναίσθητον», δηλαδή, όταν θα έχω πεθάνει εγώ, δεν θα υπάρχει καμιά αίσθηση. Ένας αιώνιος ύπνος, χωρίς όνειρα. Μία κατάσταση όπως αυτή πριν από τη γέννησή μας. Ο ισχυρισμός αυτός αποτυπώνεται θαυμάσια στη ρήση του Επίκουρου, που τελευταία είναι πιο γνωστή και εντυπωσιακή: "Όταν εγώ ζω, ο θάνατος δεν είναι εδώ, ενώ όταν εγώ δεν θα ζω, δεν θα είμαι εκεί, γιατί θα είμαι νεκρός". Το τρίτο φάρμακο είναι «Και το αγαθόν εύκτητον». Δηλαδή, τα πράγματα που χρειάζεται ένας άνθρωπος για να είναι ευτυχισμένος είναι απλά, γι αυτό και είναι δυνατόν να αποκτώνται σχετικά εύκολα. Πρόκειται για την απόκτηση «των φυσικών και αναγκαίων». Κάθε άλλη υπερβολή κάνει τα πράγματα για μας και για τους άλλους δύσκολα. Το τέταρτο φάρμακο είναι και το "κακό ευεκκαρτέρητον». Δηλαδή, πρέπει να υπομένουμε και το κακό, αφού αυτό είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής, επομένως συνυπάρχει με το καλό. 13

Πρόκειται για μια στάση ζωής πολύ διαφορετική από τις μαζοχιστικές μορφές του αυτο- μαστιγώματος ή της απάρνησης τη ζωής, στις οποίες καταφεύγουν διάφορα ανατολίτικα θρησκευτικο- φιλοσοφικά κινήματα από το φόβο του πόνου που αυτή εμπεριέχει και με την ελπίδα της έσχατης εξιλέωσης. Ο Επίκουρος προτείνει τη σώφρονα και στωϊκή αντιμετώπιση των δεινών όχι παθητικά, αλλά συνειδητά, αναπτύσσοντας αυτό που οι σύγχρονοι ψυχολόγοι ονομάζουν ανθεκτικότητα και εσωτερική αγωνιστικότητα. Η ανθεκτικότητα στα βάσανα είναι μία ψυχολογική ικανότητα, που κατακτιέται ενεργά από το άτομο μέσα από ένα είδος συναισθηματικής νοημοσύνης, το οποίο δεν είναι έμφυτο, αλλά αναπτύσσεται με ενεργό και συνειδητή διαχείριση των ίδιων μας των συναισθημάτων και των αξιολογικών μας σκέψεων. Ο Φρόιντ λέει, ότι ο άνθρωπος ζει σαν να μην πρόκειται να πεθάνει ποτέ, όπως ένας πρωτόγονος που φοβάται το θάνατο γενικά, αλλά δεν πιστεύει στο δικό του θάνατο. Σε µια επιστολή του προς τον Αϊνστάιν γράφει: Si vis, parem para bellum, που σηµαίνει: «Αν θέλεις ειρήνη, προετοιµάσου για πόλεµο». Αυτό ο Φρόιντ το άλλαξε και του έδωσε την εξής διατύπωση: «Si vis vitam, para mortem» που µεταφράζεται: «Aν θέλεις να ζεις, ετοιµάσου για τον θάνατο». Οι σύγχρονοι φιλόσοφοι υπαρξιστές δεν μιλούν απλά για τον φόβο του θανάτου, αλλά για αγωνία που συνδέεται με την θνητότητα, την προσωρινότητα, το κενό της ανθρώπινης ύπαρξης, την αδυναμία ελέγχου πάνω σε αυτήν. Η αποδοχή του θανάτου όμως είναι το καλύτερο φάρμακο. Σύμφωνα με τον Κίρκεγκωρ, «έτσι μπορεί και πρέπει να υπερβούμε την αγωνία αυτή και να την ενώσουμε με ένα είδος επικούρειας γαλήνης». Διότι, αν πιστεύουμε ότι ο θάνατος είναι παράλογος, άλλο τόσο παράλογη θα πρέπει να είναι και η γέννηση. Αν μισούμε τον θάνατο, τότε μισούμε και τη ζωή. Ζωή και θάνατος είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος, όπως θα έλεγε και ο Ηράκλειτος. Αν στη ζωή υπάρχει νόημα, τότε υπάρχει και στον θάνατο. Πολλές φορές μάλιστα, ο θάνατος δίνει νόημα στη ζωή. Η ζωή μπορεί να αποκτήσει νόημα ενώπιον του θανάτου. Το νόημα όμως δίνεται από την ερμηνεία που δίνουμε σε αυτόν. Ο Κίρκεγκωρ, ένας από τους πρώτους μεγάλους φιλοσόφους υπαρξιστές, μιλάει για την αγωνία του θανάτου. Το ότι τελούμε εν αγωνία μπροστά στον θάνατο αποδεικνύεται από τη φυγή μας και από τη δειλία μας μπροστά σε αυτή την εμπειρία της αγωνίας μας. Αποφεύγουμε τη σκέψη του, αποφεύγουμε και ακόμη και το άκουσμα της λέξης του. Όμως, «πρέπει να υπερβούμε την αγωνία αυτή και να την ενώσουμε με ένα είδος γαλήνης. Κι αυτό μπορεί να γίνει, αφού πρώτα την δοκιμάσουμε στα κατάβαθα του εαυτού μας, ατενίζοντας κατάματα το θάνατο με τη σκέψη μας.. Όμως, μόνο δια της αγωνίας της σχετικής με τον θάνατο μπορούμε να πάμε προς αυτό που είναι το πιο αυθεντικό για μας». 14

Κατά τον Χάιντεγκερ το πεπερασμένο του ανθρώπου είναι απόλυτο και ουσιώδες. Δεν υπάρχει επίσης ούτε κατάληξη, ούτε ολοκλήρωση της ζωής. Συνεπώς αποκλείεται η δυνατότητα ο άνθρωπος να γίνει κύριος της υπάρξεώς του. Κάθε ζωή οδηγείται ανέκκλητα προς τον θάνατο. Ο θάνατος δεν είναι κάτι τυχαίο, δεν έρχεται απ έξω, είναι η ύψιστη δυνατότητα της ίδιας μας της φύσης. Είναι το μόνο πράγμα που υφίσταμαι μόνος μου, που κανένας δεν μπορεί να κάνει για λογαριασμό μου. Ο θάνατός μου είναι η πιο προσωπική μου δυνατότητα, η πιο αυθεντική. Δεν κείται στο τέλος της ζωής μου, αλλά ως δυνατότητα είναι παρούσα κάθε στιγμή, μέσα σ αυτήν την ίδια την πράξη του ζειν. Ζητώ συνεχώς να την ξεχάσω, να της διαφύγω, να την παραλλάξω με τη διασκέδαση, την αδιαφορία ή με τους θρησκευτικούς μύθους. Αντίθετα, το να ζεις αυθεντικά σημαίνει να ζεις εντελώς σύμφωνα με το νόημα της ζωής που ανακαλύπτεις, να ζεις με την επίγνωση της δυνατής έλευσής του και να κοιτάς κατά πρόσωπο αυτόν τον σύντροφο της κάθε στιγμής. Τότε μόνο επιτυγχάνουμε «την ελευθερία έναντι του θανάτου». Αυτά είναι με λίγα λόγια η επικούρια φιλοσοφία, που αναφέρεται στην ευτυχία του ανθρώπου, όταν κερδίσει τη σχέση του με το θάνατο. Όπως τονίζουν οι υπαρξιστές, είναι στη δυνατότητά μας να διαλέξουμε ένα από τα δυο: Να υπάρχουμε απλά ή να ζούμε. Οι σύγχρονοι ψυχίατροι και ψυχολόγοι, ιδιαίτερα όταν κουράρουν καρκινοπαθείς ή άτομα με άλλου είδους ασθενείς, που ξέρουν ότι πρόκειται να πεθάνουν σύντομα, μιλούν για υπέρβαση της υπαρξιακής αγωνίας μέσω της αποδοχής του αναμενόμενου γεγονότος, της απογύμνωσής του από την ενστικτώδη φρίκη, της συμφιλίωσης με αυτόν: της συμφιλίωσης με τη μόνη βεβαιότητα που επιφυλάσσει η φύση σε όλα τα πλάσματά της με το που έρχονται στη ζωή. Τότε ανακαλύπτουν την αξία της ποιότητας του συνειδητού χρόνου και τη σημασία των πραγμάτων ως αντίληψης και στάσης που έχουμε για αυτά. Το θέμα όμως που συζητάμε είναι πολύ μεγάλο. Πολλά ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά: 1) Δεδομένου ότι κανένας φιλόσοφος ή θεωρητικός δεν μας τα είπε όλα και καμία θεωρία δεν είναι χωρίς μειονεκτήματατα τι είδους περιορισμοί ή επιφυλάξεις υπάρχουν και για τη θεωρία του Επίκουρου, αλλά και όσων ασπάζονται τις ιδέες του; 2) Όλα όσα μας λέει ο Επίκουρος είναι εφαρμόσιμα σε κάθε περίπτωση και είναι κατάλληλα για όλες τις ηλικίες; (Είναι γνωστό ότι στην εποχή του Επίκουρου, δεν υπήρχε ούτε ψυχολογία, ούτε παιδαγωγική και κοινωνιολογία. Υπάρχει επομένως εδώ ένα κενό και τίποτε δεν πρέπει να παίρνουμε κατά γράμμα). 15

3) Επίσης, τι χρειάζεται να προσέξουμε ώστε να μην υπάρξουν παρανοήσεις και καταλήξουν οι νέοι άνθρωποι σε πεσιμιστικές ιδέες και στάσεις που πιθανόν να τους στερήσουν τη νεανική ανεμελιά, που έχουν ανάγκη, ή να τους αποδυναμώσουν πολλά από τα παραγωγικά κίνητρα της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής; 4) Πολλοί επικούριοι θεωρητικοί, αν και δεν πιστεύουν στην αθανασία της ψυχής, επισημαίνουν το γεγονός της μετά θάνατον παρουσίας των ανθρώπων μέσα στη μνήμη και στην καρδιά των μεταγενέστερων, στην ενδεχόμενη επιρροή που έχει αφήσει το έργο τους, στη συμβολή του καθενός από οποιαδήποτε θέση και αν βρίσκεται για την εξέλιξη της κοινωνίας που θα ακολουθήσει κτλ. Είναι αυτό άραγε αρκετό για να μας παρηγορήσει και για να μας δώσει κουράγιο να αγωνιστούμε στη ζωή; 5) Ποιος είναι ο ρόλος του μύθου, της θρησκείας, της φαντασίας και της τέχνης; Μπορούμε να δούμε τα πράγματα εδώ με τη λογική του άσπρου μαύρου, με ένα άκρατο ορθολογισμό και να προχωρήσουμε σε αφορισμούς ή σε βίαιες ανατροπές παραδοσιακών δοξασιών; Τα ερωτήματα αυτά όμως τα αφήνω για συζήτηση. Έτσι, θα τελειώσω εδώ με τα λόγια του Τόμας Μαν, στο έργο του «Θάνατος στη Βενετία» «Αυτός που γνώρισε την ομορφιά, αυτός αξίζει να πεθάνει» Εγώ θα το έλεγα αυτό και για τον Έρωτα, με την αρχαιοελληνική σημασία της λέξης μια που πολύ συχνά στην αρχαία Ελλάδα, σε πολλές θρησκείες και στην Ψυχανάλυση, η εμπειρία του έρωτα συνδέεται με το μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Και, όπως είπε ο ποιητής, «τι έρωτας τι θάνατος δεν έχεις να διαλέξεις!». Την ομορφιά μπορεί κανείς να βρει και στο λόγο και τη σκέψη του Νίκου Καζαντζάκη. Τα έχει όλα πει μέσα στις λίγες σελίδες της Ασκητικής με γενναιότητα, με πάθος και με ψυχή, που θα παραμένει ζωντανή για πολλές ακόμη γενιές για να τα θαυμάζουν, να συγκινούνται και για να τα πάνε ακόμη πιο πέρα... Και μιας που μιλάμε για ομορφιά, θα κλείσω με μία στροφή στην οποία καταλήγει ένα ποίημα που έγραψε πρόσφατα ο Γιάννης Σκληβανιώτης: 16

Είδα το απόλυτο μαύρο. Ήταν ανέκφραστα ωραίο, είπε στο Σεφέρη ο Άγγελος. Απλά αυτή την αλήθεια του ωραίου μαύρου θέλω με λέξεις ν αποσπάσω απ τον θάνατο! 17