ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ Mάστιγα της εποχής µας

ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΑ Ν.ΜΠΑΚΟΓΙΑΝΝH Σχ. Έτος:2014-15 ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ Mάστιγα της εποχής µας ιαθεµατική Εργασία Α Λυκείου Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Τσινούλη Αικατερίνη Οµάδα εργασίας Α2 ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΗΣ ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΠΟΤΣΟΓΛΟΥ ΗΜΗΤΡΑ ΣΑΡΙΜΠΑΛΙ ΗΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΘΕΟ ΩΡΑ ΝΤΑΝΑΒΑΡΑ ΛΥ ΙΑ ΑΙΚΑΤΕΙΝΗ ΣΟΥΦΛΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΕΥΘΥΜΙΑ ΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΚΥΡΙΑΖΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΡΚΑΤΖΙΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΤΣΟΥΤΣΑ ΕΛΕΝΗ ΚΑΪΠΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΦΑΣΟΥΛΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΦΑΙ ΡΑ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΘΩΜΑΣ ΠΑΠΟΥΤΣΟΓΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΧΑΛΙΤΣΙΟΥ ΕΛΕΝΗ ΜΑΝΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΡΙΖΟΥΛΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΧΑΣΙΩΤΗ ΑΝ ΡΟΜΑΧΗ ΜΠΑΚΟΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ ΣΑΡΙΜΠΑΛΙ ΗΣ ΑΛΕΞΑΝ ΡΟΣ 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.Εισαγωγή Σελ.3 2.Είδη ναρκωτικών 4 3.Η κουλτούρα των ναρκωτικών 6 4.Σηµεία και συµπτώµατα 8 5. Αίτια 11 6. Συνέπειες 15 7. Τρόποι αντιµετώπισης 18 8. Επίλογος 21 9. Βιβλιογραφία 22 2

ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ Τα ναρκωτικά είναι οι τοξικές, φυσικές ή χηµικές ουσίες που προκαλούν στο χρήστη εθισµό και βλάβες, ψυχοσωµατικές και πνευµατικές. Είδη ναρκωτικών ουσιών αποτελούν η κοκαΐνη, η ηρωίνη, το χασίς, το όπιο, η µορφίνη, το LSD,οι αµφεταµίνες, τα βαρβιτουρικά. Η χρήση των ναρκωτικών είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Ο άνθρωπος, διακρίνοντας τις θεραπευτικές και ιδίως τις αναλγητικές ιδιότητες ορισµένων φυτών, τα χρησιµοποίησε για την ανακούφιση του πόνου αλλά και για τελετουργικούς και θρησκευτικούς σκοπούς. Στην εποχή µας, όµως, οι ναρκωτικές ουσίες αποτελούν µάστιγα, καθώς καθηµερινά τα θύµατα από τη χρήση τους αυξάνονται τραγικά σε όλο τον κόσµο. Η Ελλάδα, δυστυχώς, κατέχει µια από τις υψηλότερες θέσεις στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα περιστατικά θανάτου από ναρκωτικές ουσίες. 3

ΕΙ Η ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Παρακάτω αναφέρονται µερικά από τα πιο κοινά είδη ναρκωτικών ουσιών. Με την ατέλειωτη ποσότητα ναρκωτικών που κατασκευάζονται σε πρόχειρα εργαστήρια σε καθηµερινή βάση, είναι αδύνατον να τα απαριθµήσουµε όλα. Έχουµε λοιπόν: Club Ναρκωτικά: Ο όρος αυτός αναφέρεται σε µια σειρά συνθετικών ναρκωτικά όπως το MDMA (έκσταση), GHB, Rohypnol, Clarity και κεταµίνη (Special K). Επειδή τα περισσότερα απ' αυτά τα ναρκωτικά είναι άοσµα, άχρωµα και ανούσια µπορούν να προστεθούν στα ποτά απαρατήρητα. Όλα αυτά έχουν επίδραση στο νευρικό σύστηµα και ενεργούν ως διεργετικά και παραισθησιογόνα. Κοκαϊνη (σε σκόνη): Η κοκαϊνη είναι ένα από τα πιο ισχυρά διεγερτικά που βρίσκονται στη φύση. Η κοκαϊνη προέρχεται από τα φύλλα του φυτού Coca. Τα φύλλα λαµβάνουν µια θεραπεία µε αλάτι και βενζίνη, η οποία δεν χρειάζεται να καθαριστεί. Το υγρό παροχετεύεται αργότερα και έτσι έχουµε την τελειοποίηση της κοκαϊνης. Την κοκαϊνη µπορεί κανείς να την καπνίσει, αλλά η συνηθισµένη της µορφή είναι η σκόνη. Η κοκαϊνη σε σκόνη (HCL) εισπνέεται µέσω των ρινικών µεταβάσεων (της µύτης δηλ.) ή µπορεί να διαλυθεί σε νερό και να διοχετευτεί στο σώµα του χρήστη µέσω µιας σύριγγας. Λόγω του υψηλού σηµείου τήξεως της δεν µπορεί να καπνιστεί. Για να µπορέσει κάποιος να την καπνίσει, θα πρέπει να τροποποιηθεί µέσω µιας χηµικής διαδικασίας που είναι γνωστή ως freebasing. Αυτή η διαδικασία αναµιγνύει την κοκαϊνη µε άλλους διαλύτες σε πηγή θερµότητας. Ωστόσο, αυτή η διαδικασία µπορεί να είναι θανατηφόρα για το χρήστη. Κράκ: Όπως είπαµε και προηγουµένως, η κοκαϊνη δεν µπορεί να καπνιστεί εκτός και αν τροποποιηθεί µε τη χηµική διαδικασία freebasing. Αυτό το είδος κοκαϊνης λέγεται κράκ. Το κράκ είναι η χηµικά τροποποιηµένη µορφή κοκαϊνης,εξωτερικά είναι σκληρό, σαν πέτρα, και είναι εύκολο να το κρύψει κανείς. Όταν γίνεται χρήση αυτού του ναρκωτικού, δηµιουργεί στο χρήστη ένα άµεσο και υψηλό αίσθηµα έντασης. Επειδή το κράκ είναι σχεδόν καθαρή κοκαϊνη, οι δόσεις είναι µικρότερες και φθηνότερες.τέλος, το κράκ µπορεί να εθιστεί κάποιος άµεσα. 4

Χασίς: Το χασίς παράγεται από τις πλούσιες εκκρίσεις των φυτών κάνναβης (µαριχουάνα). Είναι η ρινώδες ουσία που υπάρχει στις κορυφές των θηλυκών φυτών, οι οποίες συγκεντρώνουν τις µεγαλύτερες ποσότητες THC ουσίες. Πωλείται συνήθως σε σχήµα µικρής µπάλας ή κέικ. Μπορεί κάποιος να το καπνίσει (µέ τη βοήθεια του σωλήνα ''pipe'') ή µε την κατανάλωση τροφών που το περιέχουν. Ηρωίνη: Η ηρωίνη είναι ένα ηµισυνθετικό όπιο, το οποίο προέρχεται από την µορφίνη. Μπορεί να την καπνίσει κανείς, να την εισπνέυσει ή και να την διοχετεύσει ο χρήστης στο σώµα του µε τη βοήθεια σύριγγας. LSD: Το LSD είναι ένα ναρκωτικό (χάπι) το οποίο επηρεάζει το µυαλό και την διάθεση. Λόγω της εξαιρετικά υψηλής δραστικότητάς του, µπορεί να κρατάει τους χρήστες του σε επήρεια µέχρι και 14ώρες, κάνοντας µόνο µια χρήση αυτού. Πωλείται συνήθως µε τις ακόλουθες µορφές: υγρό (µικρά γυάλινα φιαλίδια), λεπτά τετράγωνα σακουλάκια από ζελατίνη που το αποκαλούν και ''τζάµι'',και τέλος, µικρά τετράγωνα κοµµάτια χαρτιού, που συνήθως το αποκαλούν ''στυπόχαρτο''. Μαριχουάνα: ίπλα στον καπνό και στο αλκοόλ, η µαριχουάνα είναι η πιο δηµοφιλής χηµική ουσία που επιλέγεται για κανονική χρήση. Η µαριχουάνα προέρχεται από το φυτό κάνναβη και το περιεχόµενό της THC, που βρίσκεται στα φύλλα και στους ανθισµένουσ βλαστούς του φυτού. Η χρήση της είναι ίδια µε τη χρήση του χασίς, δηλ. µε το κάπνισµα ή µε την κατανάλωση τροφών που την περιέχουν. Επιδρά στο νευρικό σύστηµα και δίνει στο χρήστη µια ψευδή αίσθηση ευφορίας, χαλάρωσης και αυξηµένης οπτικής, ακουστικής αντίληψης και γεύσης. Στην πραγµατικότητα η µαριχουάνα, µειώνει τον συντονισµό, την όραση και προκαλεί απώλεια ενέργειας. Μερικοί χρήστες είχαν σαν αποτέλεσµα της χρήσης, συµπτώµατα παράνοιας, ψευδαισθήσεις και παραληρήµατα. Μερικές βραχυπρόθεσµες επιπτώσεις της µαριχουάνας είναι και τα προβλήµατα µνήµης και µάθησης, προβλήµατα µε τη σκέψη και την επίλυση προβληµάτων, αυξηµένο καρδιακό ρυθµό, και άγχος. Ένας χρήστης µπορεί επίσης, να παρουσιάσει ξηρό στόµα και λαιµό. Τέλος, σαν µακροπρόθεσµες επιπτώσεις έχουµε τις καρκινογόνες ουσίες που περιέχει ο καπνός. Έρευνες έχουν δείξει ότι κάποιος που καπνίζει πέντε τσιγάρα µαριχουάνας την εβδοµάδα, µπορεί να ''µολύνει'' τον οργανισµό του µε τόσες καρκινογόνες χηµικές ουσίες, όσες µε εκείνες που''µολύνει'' κάποιος που καπνίζει ένα ολόκληρο πακέτο κανονικά τσιγάρα κάθε µέρα. 5

Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Τα ναρκωτικά αποτελούν µέρος της κουλτούρας µας από τα µέσα του περασµένου αιώνα. ιαδόθηκαν ευρέως τη δεκαετία του 1960 και µέσω της µουσικής και των µέσων µαζικής ενηµέρωσης εισέβαλαν σε κάθε τοµέα της ζωής. Εκτιµάται ότι 208 εκατοµµύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσµο κάνουν χρήση απαγορευµένων ουσιών. Στις Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής τα αποτελέσµατα από την Εθνική Έρευνα που διεξήχθη το 2007 για τη χρήση ναρκωτικών ουσιών και την υγεία, έδειξε ότι 19,9 εκατοµµύρια Αµερικανών (ή το 8% του πληθυσµού από 12 ετών και πάνω) έκανε χρήση παράνοµων ναρκωτικών τον µήνα που προηγήθηκε της έρευνας. Είναι πολύ πιθανό να γνωρίζεις κάποιον που έχει άµεση ή έµµεση σχέση µε τα ναρκωτικά. Το ευρύτερα διαδεδοµένο ναρκωτικό στις ΗΠΑ είναι το αλκοόλ. Τα αυτοκινητικά ατυχήµατα που έχουν σχέση µε τη χρήση ή κατάχρηση αλκοόλ αποτελούν τη δεύτερη κατά σειρά αιτία θανάτου των εφήβων στις Ηνωµένες Πολιτείες. Το ευρύτερα διαδεδοµένο ναρκωτικό είναι η µαριχουάνα. Σύµφωνα µε την Παγκόσµια αναφορά των Ηνωµένων Εθνών για τα Ναρκωτικά του 2008, το 3,9% του παγκόσµιου πληθυσµού µεταξύ των 15 και 64 ετών κάνουν χρήση µαριχουάνας. Οι νέοι σήµερα εκτίθενται στα ναρκωτικά νωρίτερα από ποτέ. Βάσει έρευνας του Κέντρου Ελέγχου Ασθενειών των ΗΠΑ για το 2007, το 45% των µαθητών λυκείου σε όλη τη χώρα έχουν πιει αλκοόλ και το 19,7% έχει καπνίσει µαριχουάνα κατά τη διάρκεια ενός µήνα. 6

Στην Ευρώπη, πρόσφατες µελέτες σε 15χρονα παιδιά έδειξαν ότι η χρήση µαριχουάνας κυµαίνεται από το 10% έως το 40%. Το υψηλότερο ποσοστό έχει αναφερθεί για τους εφήβους της Τσεχίας (44%), ακολουθεί η Ιρλανδία (39%), το Ηνωµένο Βασίλειο (38%) και η Γαλλία (38%) Στην Ισπανία και στη Μεγάλη Βρετανία η χρήση κοκαΐνης στα παιδιά µεταξύ 15 και 16 ετών είναι 4-6%. Η χρήση κοκαΐνης από τους νέους αυξήθηκε σε ανία, Ιταλία, Ισπανία, Ηνωµένο Βασίλειο, Νορβηγία και Γαλλία. «Ο σκοπός µου στη ζωή δεν ήταν να ζω... ήταν να φτιάχνοµαι. Μέσα σε αυτά τα χρόνια στράφηκα στην κοκαΐνη, τη µαριχουάνα και το αλκοόλ, έχοντας τη λανθασµένη εντύπωση ότι θα µου επέτρεπαν να δραπετεύσω από τα προβλήµατά µου. Απλά έκανε τα πράγµατα χειρότερα. Συνέχιζα να λέω στον εαυτό µου ότι θα σταµατήσω οριστικά µετά από µια ακόµα τελευταία χρήση. Ποτέ δε συνέβη.» Τζον «Ξεκίνησα µε το χόρτο, µετά µε χάπια (Έκσταση) και LSD, φτιάχνοντας κοκτέιλ µε όλων των ειδών τα ναρκωτικά, και έπαιρνα ακόµα και υπερβολικές δόσεις για να κάνω τα συµπτώµατα να κρατήσουν περισσότερο. Είχα ένα κακό ταξίδι µια νύχτα... Έκλαιγα και προσευχόµουν να περάσει αυτό το συναίσθηµα, άκουγα φωνές µέσα στο κεφάλι µου, είχα τρεµούλες και δεν µπορούσα να βγω από το σπίτι για έξι µήνες. Νόµιζα οτι όλοι µε παρακολουθούσαν. εν µπορούσα να περπατήσω σε δηµόσιους χώρους. Ποπό! εν µπορούσα ούτε καν να οδηγήσω.»κατέληξα άστεγος,στους δρόµους, ζούσα και κοιµόµουν σε ένα χάρτινο κουτί, ζητιάνευα και προσπαθούσα να βρω τρόπους να πάρω το επόµενο γεύµα µου». Μπεν 7

Νέοι και ναρκωτικά: Σηµεία και συµπτώµατα που δείχνουν ότι ένας έφηβος ή ένα παιδί παίρνει ναρκωτικά Η χρήση ναρκωτικών παρουσιάζει ανησυχητική αύξηση µεταξύ των νέων. Η έγκαιρη αναγνώριση σηµείων και συµπτωµάτων που µπορεί να εκδηλώνονται εξαιτίας των ναρκωτικών, βοηθά στη γρήγορη αναγνώριση του προβλήµατος. Είναι σηµαντικό οι επαγγελµατίες της υγείας, οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς, να γνωρίζουν ότι η χρήση των ναρκωτικών από παιδιά ή έφηβους συνοδεύεται από σωµατικά προβλήµατα και από αλλαγές της συµπεριφοράς τους. Εάν ένα παιδί ή έφηβος παρουσιάζει οποιοδήποτε από τα συµπτώµατα ή αλλαγές που ακολουθούν, δεν σηµαίνει ότι αναγκαστικά παίρνει ναρκωτικά. Η παρουσία µερικών από τις σωµατικές ενοχλήσεις ή ψυχολογικές αλλαγές, µπορεί να οφείλονται στο στρες της εφηβείας, σε κατάθλιψη ή διάφορα άλλα προβλήµατα. Οποιαδήποτε και εάν είναι η αιτία, η ύπαρξη τέτοιων προβληµάτων, απαιτεί την προσοχή ιδιαίτερα όταν είναι επίµονα ή παρουσιάζονται σε ορισµένους συνδυασµούς. Οι γονείς, ο γιατρός, ο ψυχολόγος και ο εκπαιδευτικός, είναι σε θέση να βοηθούν τον έφηβο ή το παιδί να ξεπεράσουν µια κρίση και να αναπτύξουν µηχανισµούς αντιµετώπισης έτσι ώστε να προλαµβάνονται µελλοντικά προβλήµατα και επιδεινώσεις. Οι σηµαντικές αλλαγές στη σωµατική εµφάνιση, στη συµπεριφορά, στη διάθεση και στην προσωπικότητα των παιδιών, πρέπει να τυγχάνουν της προσοχής των γονέων και να διερευνώνται. 8

Η χρήση ναρκωτικών είναι δυνατό να συνοδεύεται από τα ακόλουθα σωµατικά σηµεία και συµπτώµατα: 1. Ανορεξία ή αύξηση της όρεξης, αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες, ανεξήγητη απώλεια ή απόκτηση σωµατικού βάρους 2. Αλλαγή στον τρόπο βαδίσµατος µε επιβράδυνση ή υπερβολικά γρήγορο ρυθµό 3. Ο συντονισµός των σωµατικών κινήσεων δεν είναι καλός 4. υσκολία ξυπνήµατος, τα παιδί παραµένει ξύπνιο σε ώρες που δεν συνηθίζεται και παρουσιάζει ασυνήθιστη τεµπελιά 5. Τα µάτια είναι κόκκινα, υπερβολικά υγρά, οι κόρες των µατιών είναι µικρότερες ή µεγαλύτερες από ότι συνήθως, απλανές βλέµµα 6. Κρύες, ιδρωµένες παλάµες των χεριών, τρέµουλο χεριών 7. Φουσκωµένο πρόσωπο, µε κοκκίνισµα ή χλωµάδα 8. Η αναπνοή, το σώµα ή τα ρούχα του παιδιού, έχουν µυρωδιά µιας ουσίας 9. Ακραία υπερδραστηριότητα, υπερβολική οµιλητικότητα 10. Τρέξιµο της µύτης, ξερόβηχας 11. Σηµάδια χρήσης βελονών από ενέσεις στα χέρια, στους βραχίονες, στα πόδια ή στα πέλµατα 12. Αναγούλες, εµετοί ή υπερβολική εφίδρωση 13. Τρεµούλιασµα των χεριών, των ποδιών ή του κεφαλιού 14. Ανώµαλος καρδιακός ρυθµός 9

Αλλαγές της συµπεριφοράς και της ψυχολογικής κατάστασης που είναι δυνατό να παρουσιάζονται σε παιδιά ή έφηβους που παίρνουν ναρκωτικά: 1. Αλλαγή στη συνολική νοοτροπία, στάση και στην προσωπικότητα του παιδιού χωρίς να υπάρχει άλλη αναγνωρίσιµη αιτία 2. Αλλαγές στους φίλους, νέοι χώροι στους οποίους συχνάζει το παιδί, αποφυγή των παλιών φίλων, αποφυγή συνοµιλιών σχετικά µε τους νέους φίλους και ύπαρξη φίλων που είναι γνωστοί χρήστες ναρκωτικών 3. Αλλαγές δραστηριοτήτων ή των χόµπι 4. Πτώση των βαθµών στο σχολείο ή της απόδοσης στην εργασία. Το παιδί χάνει µέρες στο σχολείο διότι δεν πηγαίνει ή αργεί να προσέρχεται σε αυτό 5. Αλλαγές των συνηθειών στο σπίτι, απώλεια ενδιαφέροντος για την οικογένεια και τις οικογενειακές δραστηριότητες 6. υσκολίες στη συγκέντρωση, δυσκολίες µνήµης (λησµοσύνη) 7. Γενικά απώλεια κινήτρων, ενέργειας και αυτοεκτίµησης, αδιαφορία για όλα 8. Ξαφνικές εξάρσεις υπερευαισθησίας, εξάρσεις θυµού, πικαρίσµατα 9. Κακοκεφιά, ευερεθιστικότητα ή νευρικότητα 10. Ανόητη συµπεριφορά 11. Παρανοϊκές σκέψεις 12. Υπερβολική ανάγκη για αποµόνωση, παιδί που γίνεται απρόσιτο 13. Μυστικοπάθεια ή ύποπτη συµπεριφορά 14. Εµπλοκή σε αυτοκινητιστικά δυστυχήµατα 15. Χρόνια ανειλικρίνεια, ατιµία 16. Ανεξήγητη ανάγκη χρηµάτων, κλοπή χρηµάτων 17. Αλλαγές στις συνήθειες προσωπικής περιποίησης 18. Κατοχή σχετικών για χρήση φαρµάκων και ουσιών 10

ΑΙΤΙΑ ΧΡΗΣΗΣ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Πολλοί λόγοι έχουν προταθεί για να εξηγήσουν γιατί οι άνθρωποι παίρνουν ναρκωτικά και γιατί µερικοί χρήστες εξαρτώνται από αυτά. Οι περισσότερες θεωρίες για τις αιτίες της χρήσης ή της εξάρτησης από τα ναρκωτικά βασίζονται σε περιγραφές των ίδιων των χρηστών. Υπάρχουν πολύ λίγα στοιχεία για τα χαρακτηριστικά αυτών των ατόµων, πριν εµπλακούν µε τα ναρκωτικά. Παρ όλα αυτά, είναι µάλλον απίθανο να οφείλεται είτε η χρήση των ναρκωτικών είτε η εξάρτηση από αυτά σε έναν και µόνο παράγοντα. Φαίνεται ότι η χρήση ναρκωτικών γενικά είναι το αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης ανάµεσα στο ναρκωτικό και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ατόµου και του περιβάλλοντός του. Στη συνέχεια (σειρά είναι τυχαία) αναφέρονται κάποιοι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι παίρνουν ουσίες (συµπεριλαµβανοµένων του αλκοόλ και του καπνού). Γενετικοί Η χρήση ψυχοδραστικών ναρκωτικών είναι παγκόσµια, µε τη µια ή την άλλη µορφή, και η ιστορία της φτάνει µέχρι πολύ παλιά, στις απαρχές της εµφάνισης του ανθρώπου και πέρα από αυτήν. Υπάρχουν άφθονα παραδείγµατα ζώων που αναζητούν τις επιδράσεις των ναρκωτικών. Στο εργαστήριο, οι πίθηκοι θα πατήσουν το µοχλό για την κοκαΐνη, προτιµώντας τον από εκείνον του φαγητού. Οι γάτες τρελαίνονται από το φυτό κάτνιπ ή νεπέτα η γατόφιλη (Nepeta cataria) και ο αφρικανικός ελέφαντας θα ταξιδέψει χιλιόµετρα µόνο και µόνο για να µεθύσει µε τον καρπό ενός συγκειµένου δέντρου, που έχει υποστεί ζύµωση. Τίποτε στη φύση δεν είναι τυχαίο, όµως δεν έχει ακόµα διατυπωθεί η θεωρία που εξηγεί γιατί αντιδρούµε στα ναρκωτικά µε το συγκεκριµένο τρόπο. Όσον αφορά ξεχωριστές περιπτώσεις και όχι ολόκληρα είδη, η έρευνα πάνω σε ζώα έχει δείξει ότι µερικές φορές υπάρχει µια γενετική προδιάθεση για την χρήση ορισµένων ουσιών. Ολοένα και περισσότερα στοιχεία συνηγορούν υπέρ του ότι κληρονοµικοί παράγοντες µπορούν να προδιαθέσουν κάποιους ανθρώπους να αναπτύξουν προβλήµατα σχετικά µε το αλκοόλ. Τέτοιοι παράγοντες αλληλεπιδρούν µε τη διαθεσιµότητα, τον κοινωνικό περίγυρο και άλλους σηµαντικούς παράγοντες. ιασκέδαση Οι ουσίες µπορεί να είναι συναρπαστικές για κάποιους, καθώς προσφέρουν ένα προσιτό και συχνά αξιόπιστο µέσο για την απόκτηση «απολαυστικών» εµπειριών. Όποιος αµφιβάλλει για αυτό θα πρέπει να θυµηθεί ότι οι περισσότεροι 11

ενήλικες χρησιµοποιούν ουσίες (αλκοόλ, καπνό, καφέ) και προφανώς δέχονται άκριτα ότι µια τέτοια χρήση είναι πολύτιµη. Οι χρήστες ουσιών οµολογούν ότι παίρνουν ουσίες κυρίως επειδή τους αρέσει. Εξ ορισµού, οι ουσίες τροποποιούν την ψυχική κατάσταση του χρήση επιβραδύνοντας, επιταχύνοντας ή διαστρεβλώνοντας την αντίληψη - και πολλές αυτοβιογραφικές καταγραφές χρήσης ουσιών τονίζουν τη γοητεία ακριβώς αυτών των επιδράσεων. Αυτοκαταστροφική ριψοκίνδυνη συµπεριφορά Οι προφανείς κίνδυνοι από την κατάχρηση ή την υπερβολική χρήση ουσιών έχουν οδηγήσει στην υπόθεση ότι µερικές φορές η χρήση παρακινείται από αυτοκαταστροφικές τάσεις. Η εξάρτηση από το αλκοόλ, για παράδειγµα, έχει χαρακτηριστεί «χρόνια αυτοκτονία». Έχει παρατηρηθεί συχνά ότι οι χρόνιοι χρήστες ουσιών εµφανίζουν χαµηλή αυτοεκτίµηση και µερικές φορές έχουν έντονα αισθήµατα επιθετικότητας απέναντι στον εαυτό τους. Πίεση/προτιµήσεις συνοµηλίκων Οι πρώτοι πειραµατισµοί µε τις ουσίες συχνά εντοπίζονται στην εφηβεία. Τότε αυξάνεται η περιέργεια των νέων για τον κόσµο γύρω τους και συχνά ψάχνουν για τρόπους αντίδρασης προς τη γονεϊκή εξουσία. Κατά παράδοξο τρόπο οι νέοι, ενώ από τη µία επαναστατούν, από την άλλη θέλουν και να προσαρµόζονται στην οµάδα των συνοµηλίκων τους. Έτσι συχνά εξωθούνται στο να δοκιµάσουν ουσίες από το φόβο µήπως «µείνουν στην απέξω». Ενώ η παραπάνω θεωρία ίσως ταιριάζει µε τις απόψεις κάποιων γονέων, που θεωρούν ότι το παιδί τους δε θα είχε δοκιµάσει διαφορετικά κάτι τόσο επικίνδυνο, η πραγµατικότητα είναι συχνά πιο σύνθετη. Είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν νέοι που δοκιµάζουν ουσίες κάτω από αυτές τις συνθήκες, όµως κατά κύριο λόγο οι νέοι άνθρωποι επιλέγουν τους φίλους µε τους οποίους θέλουν να κάνουν παρέα. Εάν ένας νέος γίνει συστηµατικός χρήστης, είναι σχεδόν βέβαιο ότι αυτός ο νέος ή η νέα έχει διαλέξει να ανήκει σε µια οµάδα συνοµηλίκων που µοιράζονται αυτή τη δραστηριότητα. Περιβάλλον Η χρήση ουσιών γίνεται σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας και η οικονοµική άνεση δεν αποτρέπει το πρόβληµα, εάν υπάρχει έλλειψη συναισθηµατικής στήριξης και αρµονικής συνύπαρξης µε την οικογένεια. Παρ όλα αυτά, σε γενικές γραµµές, τα πιο σοβαρά προβλήµατα ουσιών είναι πιθανό να συνδέονται µε την φτώχεια και τη στέρηση σε κοινωνίες µε υψηλά επίπεδα ανεργίας και µε µια ολόκληρη σειρά κοινωνικής και οικονοµικής δυσπραγίας. Για τους νέους που ζουν σε τέτοιες συνθήκες, οι ουσίες µπορεί να επιτελέσουν µια σειρά λειτουργίες: έναν τρόπο να απωθούνται τα προβλήµατα, µια καθηµερινή ρουτίνα που οικοδοµείται γύρω από την εξεύρεση χρηµάτων για ναρκωτικά για την αγορά τους, καθώς και µια πηγή εισοδήµατος από την πώλησή τους. Αυτός είναι 12

ο λόγος που η «οικονοµία των ναρκωτικών» συχνά επικρατεί εκεί όπου οι πολιτικοί, οικονοµικοί και κοινωνικοί θεσµοί έχουν αποτύχει στην τοπική κοινότητα. Υπάρχουν λοιπόν και χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνίας που ενισχύουν το φαινόµενο της χρήσης: 1. Κοινωνικά και οικονοµικά προβλήµατα 2. Κοινωνικά ξεριζώµατα, παλιννόστηση, µετανάστευση 3. Εξασθένηση κοινωνικών αξιών και θεσµών. 4. Αποπροσανατολισµός του εκπαιδευτικού συστήµατος 5. Αλλαγή στην δοµή και στις λειτουργίες της οικογένειας 6. Φαρµακευτική κοινωνία 7. Καταναλωτισµός 8. Μέσα µαζικής ενηµέρωσης διαφήµιση 9. ιατάραξη ισορροπίας της φύσης αστικοποίηση 10. υσοίωνες εργασιακές συνθήκες 11. Παράταση σπουδών 12. Οικονοµική εξάρτηση από τους γονείς. Η κοινωνική πραγµατικότητα φαίνεται να είναι αρνητική και να ενισχύει την εµπλοκή σε παρεκκλίνουσες, προβληµατικές συµπεριφορές Οικογένεια: 1. Απουσία στενής σχέσης µε γονείς 2. Έλλειψη παρακολούθησης και εποπτείας του παιδιού 3.Έλλειψη ενδιαφέροντος για τις δραστηριότητες του 4. Ασυνέπεια στις µεθόδους πειθαρχίας 5.Υπερβολική αυστηρότητα ή παραχωρητικότητα 13

6. Υπερβολική συναισθηµατική εµπλοκή 7. Ακαταλληλότητα των γονιών να λειτουργήσουν ως θετικά πρότυπα µίµησης Άτοµο: Προβλήµατα εφηβείας Ανάγκη για κοινωνική ένταξη, ανακούφιση από προσωπικά προβλήµατα. Τα άτοµα που έγιναν χρήστες είχαν θετικές προσδοκίες για τις ουσίες. Άρα το άτοµο επιλέγει αν θα γίνει χρήστης ή όχι!!!! Οι περισσότεροι ερευνητές υποστηρίζουν πως υπάρχει ένας συνδυασµός παραγόντων: Ψυχολογικών (προσωπικότητα του ατόµου) Βιολογικών ( χαρακτηριστικά της ουσίας και τα βιολογικά χαρακτηριστικά του ατόµου) Κοινωνικών ( κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες, οικογενειακό περιβάλλον κ.α.) Η χρήση ουσιών και η εξάρτηση είναι µια προβληµατική συµπεριφορά ( και µε αυτήν την έννοια σύµπτωµα βαθύτερων δυσκολιών και προβληµάτων) Οφείλει να είναι κανείς προσεκτικός όταν µιλά για καταστάσεις κινδύνου, γιατί πολλοί έφηβοι που φαίνεται να αντιµετωπίζουν υψηλό κίνδυνο ουδέποτε προχωρούν σε συµπεριφορά επικίνδυνη για τους εαυτούς τους ή τους άλλους ανθρώπους, ή εµπλέκονται λιγότερο συγκρινόµενοι µε τους συνοµήλικους τους ή και αν εµπλέκονται φαίνεται να εγκαταλείπουν πιο γρήγορα από τους άλλους Ο Scott Peck αναφέρει πως: What haracterizes mental health is not the absence of crises, but the ability to meet our crises early! Ότι χαρακτηρίζει την ψυχική υγεία, δεν είναι η απουσία κρίσεων, αλλά η ικανότητα να αντιµετωπίζουµε τις κρίσεις µας εγκαίρως! 14

ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Παρά το γεγονός ότι το κοινό συχνά χρησιµοποιεί τον όρο ναρκωτικά για να χαρακτηρίσει όλες τις τοξικές ψυχοτρόπες ουσίες που διακινούνται παρανόµως και προκαλούν σοβαρή διαστρέβλωση της προσωπικότητας µε αποτέλεσµα να διαταράσσεται η ικανότητα της προσαρµογής και της κοινωνικής ενσωµάτωσης, στην Ιατρική ο όρος αυτός επιφυλάσσεται µόνο για τις ψυχοτρόπες ουσίες που προκαλούν έντονη γενικευµένη καταστολή µε αναλγησία, όπως η µορφίνη και η ηρωίνη. Οι τοξικές ψυχοτρόπες ουσίες που προκαλούν σοβαρή αλλοίωση της προσωπικότητας του χρήστη, ανάλογα µε τους βασικούς µηχανισµούς δράσης τους περιλαµβάνουν γενικώς τα ηρεµιστικά - υπνωτικά όπως είναι το αλκοόλ και τα αγχολυτικά φάρµακα, τα ναρκωτικά όπως είναι η ηρωίνη και η µορφίνη, τα διεγερτικά όπως η καφεΐνη, η κοκαΐνη και τα αντικαταθλιπτικά φάρµακα, τα παραισθησιογόνα όπως το LSD και τις ουσίες µεικτής δράσης όπως το χασίς και η µαριχουάνα. Παρακάτω εκτίθενται συνοπτικά οι πιο δηµοφιλείς ψυχοτρόπες ουσίες, που διακινούνται παρανόµως Μορφίνη ηρωίνη: Ισχυρότατα κατασταλτικά, ακόµη και σε µικρές δόσεις, µε αποτέλεσµα να προκαλείται ζάλη, καταστολή των αισθήσεων και των συναισθηµάτων, ναυτία, άµβλυνση πόνου, µείωση ή εξαφάνιση ερωτικής διάθεσης, ευφορία. Σε µεγαλύτερες δόσεις εγκεφαλοπάθεια, αναπνευστική καταστολή, υπόταση, βραδυκαρδία, υποθερµία, λήθαργος, κώµα, θάνατος. Σε ενδοφλέβια χορήγηση, επιθετικές λοιµώξεις, βακτηριδιακή ενδοκαρδίτιδα, γάγγραινα. Η ταχεία επίτευξη ανοχής µε τις ουσίες αυτές µε αποτέλεσµα την ανάγκη αύξησης της δόσης για να επιτευχθούν τα αποτελέσµατα της νάρκωσης των αισθήσεων και της ευφορίας που επιδιώκει ο χρήστης, αποτελεί µία από τις αιτίες που η κατηγορία αυτή των ψυχοτρόπων προκαλεί άµεσα τόσους θανάτους σε όλο τον κόσµο. 15

Κοκαΐνη: Ισχυρότατο διεγερτικό, που προκαλεί άµεσα έντονη διέγερση µε έξαψη, ευφορία, ψευδαίσθηση αυξηµένης ενέργειας. Λόγω ισχυρής διέγερσης των ζωτικών οργάνων, µπορεί να προκληθεί έµφραγµα µυοκαρδίου, εγκεφαλικό επεισόδιο, επιληψία, παραλήρηµα, υπέρταση, υπερθερµία, θάνατος. Παρά το γεγονός ότι οι χρήστες χρησιµοποιούν συχνά την κοκαΐνη για οξεία αύξηση της σεξουαλικής ενέργειας, σε χρόνια χορήγηση προκαλείται µείωση της σεξουαλικής ορµής, ανικανότητα και στειρότητα, λόγω εξάντλησης της ζωτικής εφεδρείας του οργανισµού. LSD: Ισχυρότατο παραισθησιογόνο. Προκαλείται διαταραχή της αντίληψης µε απελευθέρωση συναισθηµατικών εκδηλώσεων, όπως κλάµατος ή γέλιου και ανάπτυξη παραισθήσεων και ψευδαισθήσεων που µπορεί να οδηγήσουν σε απρόβλεπτη συµπεριφορά (π.χ. αυτοκτονία), σχιζοφρενικό επεισόδιο. Οι παρενέργειες περιλαµβάνουν την ταχυκαρδία, τον τρόµο, την υπέρταση, την υπερπυρεξία. Χασίς µαριχουάνα: Σε µικρές δόσεις προκαλούν ευφορία, ταχυκαρδία, υπνηλία, διαφοροποιηµένη αντίληψη χρόνου, άρση αναστολών, ψυχοκινητικά προβλήµατα. Οι ουσίες αυτές µπορούν να δράσουν και ως παραισθησιογόνα. Σε συστηµατική χρήση προκαλούνται, ρινίτιδα, λαρυγγίτιδα, βαριά πνευµονική βλάβη, διαταραχή γονιµότητας, στυτική δυσλειτουργία και ανικανότητα, καρδιακές αλλοιώσεις, έκπτωση γνωστικών λειτουργιών. Ο εθισµός περιλαµβάνει την εξάρτηση και την ανοχή Η ανάπτυξη της εξάρτησης έχει ως αποτέλεσµα το σύνδροµο στέρησης σε περίπτωση διακοπής της χορηγούµενης ουσίας. Η στέρηση µπορεί να είναι µόνο ψυχολογική στέρηση, ενδέχεται όµως στην περίπτωση ορισµένων ισχυρών ναρκωτικών ουσιών όπως της ηρωίνης, η κατάσταση να περιπλέκεται και από ισχυρή σωµατική εξάρτηση που αναπτύσσεται ταχέως µε εµφάνιση επίµονων σωµατικών συµπτωµάτων (π.χ. έντονων πόνων σε όλο το σώµα) στην περίπτωση που ο χρήστης δεν έχει στην διάθεσή του την ψυχοτρόπο ουσία. Η πρόκληση εξάρτησης αποτελεί συχνά τον βασικό στόχο των εµπλεκοµένων στην πώληση των προϊόντων αυτών µε την δωρεάν διάθεση των πρώτων δόσεων στους ανυποψίαστους χρήστες. Η ανοχή είναι η κατάσταση κατά την οποία ο οργανισµός συνηθίζει την ουσία µε 16

αποτέλεσµα οι ψυχοτρόπες δράσεις της ουσίας να επιτυγχάνονται µόνο µε µεγαλύτερες δόσεις. Το πρόβληµα της ανάπτυξης ανοχής µπορεί να είναι σηµαντικό πρόβληµα που προκαλεί ταχέως θανάτους από υπερβολική δόση όπως συµβαίνει µε την ηρωίνη. Η ποσότητα που απαιτείται για να προκληθεί εθισµός στην χρησιµοποιούµενη ουσία εξαρτάται τόσο από την ουσία όσο και από την ιδιοσυγκρασία του χρήστη και για αυτό δεν δύναται να καθοριστεί ιατρικώς µία γενική «ασφαλής, µη εθιστική» δόση. Η παντελής αποχή είναι η µόνη ασφαλής οδός αποφυγής της ανάπτυξης εθισµού. 17

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ Πολύ δύσκολα επιτυγχάνεται η απεξάρτηση από αυτές τις ουσίες και γι' αυτό το λόγο είναι απαραίτητη η παροχή ειδικής θεραπευτικής αγωγής µέσα από τη συνεργασία του εξαρτηµένου ατόµου, της οικογενείας του και των σχετικών αρµόδιων κρατικών ή µη φορέων. Συγκεκριµένα στη χώρα µας, προγράµµατα αποτοξίνωσης άρχισαν να εφαρµόζονται πριν χρόνια µε τη λειτουργία της Θεραπευτικής Κοινότητας "Ιθάκη". Μετά από τετράχρονη πειραµατική λειτουργία στα πλαίσια του Υπουργείου Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, ιδρύεται µε το Νόµο 1729/87 το Κέντρο Θεραπείας Εξαρτηµένων Ατόµων, Νοµικό Πρόσωπο Ιδιωτικού ικαίου, στο οποίο εντάσσονται οι µονάδες που περιλαµβάνονται στο πρόγραµµα της "Ιθάκης" (Συµβουλευτικοί Σταθµοί / Κέντρα Ενηµέρωσης Αθήνας και Θεσσαλονίκης, Κέντρο Σωµατικής Αποτοξίνωσης και η Θεραπευτική Κοινότητα "Ιθάκη"). Στα πλαίσια του ΚΕ.Θ.Ε.Α εκτός από τη Θεραπευτική Κοινότητα "Ιθάκη", των δύο Κέντρων Ενηµέρωσης και του Κέντρου Σωµατικής Αποτοξίνωσης, λειτουργούν: δύο επιπλέον κλειστές θεραπευτικές Κοινότητες, η "Έξοδος" και η "Παρέµβαση", µια ανοιχτή θεραπευτική Κοινότητα η "Στροφή" για έφηβους χρήστες φαρµακευτικών ουσιών, ένα ειδικό ανοιχτό πρόγραµµα που απευθύνεται κυρίως σε µη κινητοποιηµένα άτοµα και χρήστες "µαλακών" ναρκωτικών και αλκοόλ, µια κινητή µονάδα ενηµέρωσης, ο "Πήγασος", που κινείται σε όλη την Αττική, ένα κέντρο επανένταξης στη Θεσσαλονίκη µε στόχο την επαγγελµατική εκπαίδευση και κοινωνική επανένταξη των πρώην χρηστών, το εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Αιγαίου µε στόχο την εκπαίδευση στελεχών πρόληψης και την ευαισθητοποίηση επαγγελµατιών που σχετίζονται µε το πρόβληµα, ένα πρόγραµµα οικογενειακής θεραπείας και πρόγραµµα ενηµέρωσης - κινητοποίησης για θεραπεία στις φυλακές Αθηνών, Θεσσαλονίκης και Βόλου. Υ Θεραπευτική προσέγγιση. Ο θεραπευτής προσφέρει µια θετική, ρεαλιστική, υποστηρικτική σχέση η µπορεί να ενισχύσει την αυτοεκτίµηση, την αυτοπεποίθηση και την αξιοπρέπεια του εξαρτηµένου ατόµου βοηθήσει τη διαδικασία της αλλαγής. Ο στόχος δεν είναι η προσωρινή διακοπή της εθιστικής συµπεριφοράς αλλά η απαλλαγή από τις αρνητικά συναισθήµατα και πεποιθήσεις, εθιστικές διαθέσεις και ανεξέλεγκτες παρορµήσεις. - Σε ποιες περιστάσεις και κάτω από ποιες συνθήκες εκδηλώνεται η εθιστική συµπεριφορά. Εκµάθηση εναλλακτικών τρόπων αντίδρασης. 18

- Εκµάθηση τεχνικών για την δηµιουργική διαχείριση των αντιξοοτήτων, της θλίψης και του άγχους. -Εξακρίβωση των πεποιθήσεων, συνηθειών και των επιλογών που σχετίζονται µε τον εθισµό. - ιερεύνηση των πιθανών διαπροσωπικών σχέσεων οι οποίες έµµεσα ή άµεσα συµβάλλουν στον εθισµό. -Υποσυνείδητες εσωτερικές συγκρούσεις και κίνητρα. -Εξακρίβωση των περιστάσεων-συνθηκών υψηλού ρίσκου. -Σχέση ουσίας και συναισθηµάτων -Πλεονεκτήµατα της διακοπής χρήσης. Ανάπτυξη αυτοέλεγχου, εσωτερικής συγκρότησης, αρµονίας, ισορροπίας και υπευθυνότητας. Εύρεση ενδιαφερόντων, δραστηριοτήτων και νοήµατος στην καθηµερινότητα. -Μετατόπιση της προσοχής και του ενδιαφέροντος σε αβλαβείς ουσίες, εναλλακτικές δραστηριότητες και συµπεριφορές. -Αντικατάσταση του φθοροποιού τρόπου ζωής µε θετικές και δηµιουργικές δραστηριότητες που δίνουν νόηµα ζωής και ανεβάζουν την αυτοεκτίµηση. - ιερεύνηση θετικών και αρνητικών χαρακτηριστικών από την συνέχιση της χρήσης. -Βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων και αναζήτηση κοινωνικού δικτύου στήριξης. -Βίωση του εαυτού όχι ως θύµα των κοινωνικών αντιξοοτήτων και προβληµάτων αλλά ως υπεύθυνου και ελεύθερου δηµιουργικού ανθρώπου. Η χαρά και η ευτυχία δεν επιτυγχάνονται µέσα από τον εθισµό και την εξάρτηση αλλά µέσα από το συνεχή αγώνα ενάντια στις αδυναµίες µας. Ο στόχος είναι να αντικαταστήσουµε τις αρνητικές µας πεποιθήσεις µε θετικές και τις κακές µας συνήθειες µε υγιείς συµπεριφορές οι οποίες συµβάλλουν στην προσωπική µας ανάπτυξη. Η φυγή από την οδύνη µέσα από τον εθισµό προκαλεί περισσότερη οδύνη. Χρειαζόµαστε έµπρακτη αλλαγή εδώ και τώρα. Αποδεχόµαστε την οδύνη, την αντέχουµε και τη µετουσιώνουµε σε χαρούµενο νόηµα ζωής και κίνητρο θετικής αλλαγής. 19

Πως να βοηθήσεις ένα άτοµο της οικογένειάς σου που κάνει χρήση: Με αγάπη και σεβασµό πες του ότι ενδιαφέρεσαι γι αυτόν και θα ήθελες να τον βοηθήσεις. Χωρίς να τον συµβουλεύεις και να τον κρίνεις άκουσε µε προσοχή αυτό που θέλει να σου πει. Υποστήριξε την προσπάθειά του να σου εκφράσει αυτό που αισθάνεται. Απόφυγε την αντιπαράθεση επιχειρηµάτων και τη σύγκρουση. Βοήθησέ τον να καταλάβει ότι είσαι µε το µέρος του. Μίλησέ του για το πως νιώθεις απέναντί στον ίδιο και το πρόβληµά του χωρίς να τον απογοητεύεις. Μην χρησιµοποιείς ταµπέλες όπως «εξαρτηµένος», «αλκοολικός», «άρρωστος», «προβληµατικός» κλπ. Μην παρεµβαίνεις δυναµικά, µην απειλείς, µην διασώζεις, µην προσπαθείς να τον αλλάξεις µε το ζόρι. Μην τον πιέζεις να αλλάξει ή να δεχθεί τη βοήθειά σου. Είναι σηµαντικό γι αυτόν να ξέρει ότι βρίσκεσαι στη διάθεσή του. Αν το θελήσει θα ξέρει ότι µπορεί να απευθυνθεί σε εσένα για να πάρει βοήθεια. Αν έχεις κερδίσει την εµπιστοσύνη του πρότεινέ του ευγενικά να επισκεφθεί κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας για να πάρει βοήθεια. ήλωσε τη διάθεσή σου να τον συνοδεύσεις στο πρώτο ραντεβού. Πρότεινέ του επίσης να συµµετάσχει σε κάποια οµάδα αυτοβοήθειας που είναι πιθανόν να υπάρχει στην περιοχή σου. Μην τον σπρώχνεις µε το ζόρι στη θεραπεία. Αν είναι δυνατόν βοήθησέ τον να αλλάξει τις περιβαντολογικές συνθήκες που συνέβαλλαν στην εξάρτηση. Συνάντησε εσύ ο ίδιος κάποιον ειδικό για να µάθεις συγκεκριµένους τρόπους µε τους οποίους θα µπορούσες να τον βοηθήσεις. Μην τον γλυτώνεις από τις αρνητικές συνέπειες που έχει στη ζωή του η εθιστική συµπεριφορά. 20