Ολοκληρώθηκε το Ευρωπαϊκό Έργο Prevention Analysis and Tools for Cultural Heritage (P.A.T.C.H) Η επίπτωση των σεισμικών καταστροφών στην Πολιτιστική Κληρονομιά συνήθως είναι σοβαρή, άμεση και συχνά μη αναστρέψιμη διότι οι χώροι και τα αντικείμενα Πολιτιστικής Κληρονομιάς είναι ιδιαίτερα τρωτά στα φαινόμενα των καταστροφών, καθώς είναι μοναδικά, σπάνια, πολύτιμα και χωρίς δυνατότητα αναπλήρωσης (συνεπώς το κόστος της απώλειας τους είναι πραγματικά υψηλό). Έχοντας υπόψη τα πιο πάνω ο Δήμος Αγίου Αθανασίου συμμετείχε ως εταίρος στο πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από το ταμείο DG ENVIRONMENT OF THE EU, ΜΕ ΑΡ. ΣΥΜΦΩΝΙΑΣ 070401/2009/540426/SUB/A4, ενώ τίτλος του έργου P.A.T.C.H. Prevention Analysis and Tools for Cultural Heritage. Το έργο διήρκησε 24 μήνες από 1/1/2010-31/12/ 2011. Ο Δήμος Αγίου Αθανασίου εκφράζει τις ευχαριστίες του προς το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου, το Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης, το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου και ειδικά την Πολιτική Άμυνα για την άψογη συνεργασία και τις υπηρεσίες που παρείχαν προς το Δήμο για την ολοκλήρωση του όλου έργου. Λεπτομέρειες για το έργο όπως: ενημερωτικά φυλλάδια (newsletter), οδηγό για τα συμπεράσματα της έρευνας και των καλών πρακτικών για τα μέτρα προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς από τους σεισμούς, video με ειδικούς για τις εμπειρίες και τα αποτελέσματα των καλών και κακών πρακτικών που υπάρχουν σε κάθε χώρα, μεθοδολογία εκπαίδευσης και ON-LINE TRAINING courses για τα άτομα που θα έρθουν πρώτοι αντιμέτωποι μετά το σεισμό, καθώς και όλα τα πορίσματα βρίσκονται στην ιστοσελίδα του έργου http://www.montesca.it/patch/index.asp και την ιστοσελίδα του Δήμου www.agiosathanasios.org.cy Πιο κάτω παραθέτουμε ένα μέρος του οδηγού που ετοιμάστηκε με πρωτόκολλα και διαδικασίες για τα Μέτρα Προστασίας της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς και αφορά το Κεφάλαιο: ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙΑ - ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΑΣ - ΣYNTHPHΣH - ΠPΟΛHΠTΙKΑ MΕTPΑ KΑΙ ΑPXΕΣ το οποίο ετοιμάστηκε από τον Δρ. Σοφοκλή Σοφοκλέους Καθηγητή Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης και Διευθυντή του Κέντρου Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ο οποίος ήταν ειδικός συνεργάτης του Δήμου Αγίου Αθανασίου για το έργου PATCH. TOΙXOΓPΑΦΙEΣ Ένας σημαντικός παράγοντας φθοράς των τοιχογραφιών είναι η ανερχόμενη από το έδαφος υγρασία ή ακόμη και η υγρασία που διαπερνά την στέγη, ή την οροφή, ή οποιοδήποτε άλλο σημείο των τοίχων. Επίσης η πλήρης έκθεση των τοιχογραφιών στις
κλιματικές συνθήκες σε περιπτώσεις ερειπωμένων μνημείων, κυρίως μισογκρεμισμένων. Πρέπει πρώτα να λύονται τυχόν προβλήματα υγρασίας και μετά να συντηρούνται οι τοιχογραφίες, αλλιώς η φθορά θα συνεχίζεται. Αυτό συνέβη στην Μονή της Αμασγού στο Μονάγρι, και έτσι καταστράφηκε όλο το κάτω μέρος των τοιχογραφιών. Αυτό το κάτω τμήμα των τοιχογραφιών καταστράφηκε σε πάρα πολλά εκκλησιαστικά μνημεία λόγω και της τριβής επάνω στους τοίχους των ξύλινων καθισμάτων. Λόγοι, που προκαλούν την ανερχόμενη στους τοίχους υγρασία, είναι πολλές φορές η κακή απορροή των νερών της βροχής, το πότισμα καλλωπιστικών φυτών γύρω από τους εξωτερικούς τοίχους των ναών ή ακόμη η επίχωση των εξωτερικών τοίχων μέσα από τους αιώνες. Σε αυτή την τελευταία περίπτωση πρέπει πρώτα να αφαιρούνται τα χώματα και μετά να λαμβάνονται άλλα μέτρα. Σε περιπτώσεις αποφλοίωσης των χρωμάτων των τοιχογραφιών ή άλλων προβλημάτων πτώσης των τοιχογραφιών μαζί με την υποκείμενη γύψινη στρώση (intonαco), τότε τοποθετείται προσωρινά το λεγόμενο facing, που συνίσταται στην επικόλληση γάζας επί των τοιχογραφιών, ώστε αυτή να τις συγκρατήσει προσωρινά, μέχρι να γίνει πλήρης συντήρηση. Αυτή η εργασία βέβαια γίνεται μόνο από ειδικό συντηρητή. Σε πολλές περιπτώσεις αυτές οι γάζες έμειναν και μένουν για πολλά χρόνια, αλλά αυτό δεν είναι σωστό, γιατί αρχίζει να προκαλεί άλλα προβλήματα, όπως πιο δύσκολη αφαίρεσή τους ή σε άλλες περιπτώσεις τράβηγμα των γαζών από περίεργους με αποτέλεσμα να ξεκολλήσουν μαζί και χρώματα ή τμήματα τοιχογραφιών, και να χαθούν μια για πάντα. Επίσης για την στερέωση των αποφλοιώσεων των χρωμάτων δεν πρέπει να χρησιμοποιείται το paraloid, όπως γινόταν κατά κόρον στο παρελθόν, διότι έχει διεθνώς αποδειχθεί ότι δεν είναι το καταλληλότερο υλικό. Όταν καθαριστούν και συντηρηθούν πλήρως οι τοιχογραφίες ενός ναού, δεν πρέπει να ανάβονται κεριά και καντήλες, ώστε αυτές να μη μαυρίσουν και πάλι από την αιθάλη. Όπως και με τις εικόνες, δεν πρέπει να γίνεται επάλειψη των τοιχογραφιών με λάδι ή άλλα υγρά, γιατί προκαλείται καταστροφή. Ο καθαρισμός των τοιχογραφιών δεν πρέπει να γίνεται με τρίψιμο επάνω ρούχων, ή σκούπας, ή βούρτσας, αλλά με πουπουλένια φτερά, που στερεώνονται σε μακρύ καλάμι ή ξύλο. Για την σωστή διατήρηση των τοιχογραφιών βοηθά και ο καλός αερισμός του χώρου του ναού, ώστε να μη δημιουργείται υγρασία στην επιφάνεια του τοίχου από τους υδρατμούς της ατμόσφαιρας. Σε περίπτωση κατάρρευσης ενός τοιχογραφημένου μνημείου από σεισμό ή άλλη αιτία, πρέπει όλα τα σπαράγματα των τοιχογραφιών που έπεσαν στο έδαφος να αριθμηθούν, αφού πρώτα αποτυπωθεί και φωτογραφηθεί ο τόπος πτώσης τους που είναι ενδεικτικός για το σημείο του μνημείου όπου θα επανατοποθετηθούν μετά την αναστύλωση του αρχιτεκτονικού μέρους. ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Tα εικονοστάσια, οι εικόνες και γενικά οποιοδήποτε αντικείμενο, κατασκευασμένο από ξύλο και γραπτό διάκοσμο, πρέπει να προστατεύονται από την υγρασία, την έκθεση σε δυσμενείς καιρικές συνθήκες και σε δυσμενείς συνθήκες φωτός. Στην ίδια κατηγορία
εμπίπτουν όλα τα ξύλινα έργα κοσμικής ή θρησκευτικής τέχνης (προσκυνητάρια, θρόνοι, Άγιες Τράπεζες, ξύλινοι γυναικωνίτες, κλασικά έπιπλα κ.ά.). Τρόπος καθαρισμού Mε κανένα τρόπο δεν πρέπει να καθαρίζονται με βρεγμένα ρούχα ή να ξεσκονίζονται με τίναγμα του ρούχου. Η ζωγραφική και η επιχρύσωση αυτών των αντικειμένων έχει την τάση μέσα από τους αιώνες και ιδιαίτερα κάτω από δυσμενείς συνθήκες, να ξεκολλά από την ξύλινη βάση και τη γύψινη προπαρασκευή. Συνεπώς το ξεσκόνισμα με ρούχο, είτε με τίναγμα, είτε με τρίψιμο, πρέπει να αποφεύγεται, διότι επιτείνει την καταστροφή και μέσα σε λίγα χρόνια προκαλεί πλήρη εξαφάνιση της ζωγραφικής και των επιχρυσώσεων. Ο καθαρισμός αυτών των αντικειμένων πρέπει να είναι ξηρός, και να γίνεται με τα κατάλληλα ξεσκονιστήρια με φτερά (πούπουλα), που κυκλοφορούν στο εμπόριο. Επίσης, πρέπει να αποφεύγεται η επάλειψη των εικόνων με ροδόσταγμα, με λάδι και άλλα υγρά. Mόνο καταστροφή προκαλεί και μάλιστα ανεπανόρθωτη. Υπάρχουν αναφορές σε περιπτώσεις πλυσίματος παλαιών εικόνων και τοιχογραφιών με νερό, και μάλιστα με σκόνη πλυσίματος των ρούχων και με βούρτσισμα. Αυτή η πρακτική είναι εντελώς λανθασμένη και καταστρέφει ανεπανόρθωτα τις εικόνες και τις τοιχογραφίες. Όπως όλα τα έργα τέχνης, πρέπει τα προαναφερθέντα είδη να τυγχάνουν των απαραίτητων μέτρων ασφάλειας από κλοπή, πυρκαγιά και φυσικές καταστροφές. Προστασία πίσω από γυαλί Οι εικόνες, που εκτίθενται σε προσκύνηση, πρέπει να προστατεύονται με γυαλί, ώστε να μη μένουν επάνω τα κοκκινάδια των κυριών, που τις προσκυνούν. Ιδιαίτερα οι παλιές εικόνες, που έχουν συντηρηθεί και επανέρχονται επάνω σε εικονοστάσια ή προσκυνητάρια, πρέπει να καλύπτονται με γυαλί ή να διαφυλάσσονται σε προθήκες με γυαλί και ξύλο. Εννοείται ότι το γυαλί δεν πρέπει ποτέ να εφάπτεται ή να αγγίζει την επιφάνεια της εικόνας. Πρέπει επίσης να υπάρχουν τρύπες στις δύο πλευρές της προθήκης για φυσικό αερισμό, αλλιώς θα καταστραφούν οι εικόνες λόγω της δημιουργίας μικροκλιματικών συνθηκών εντός της προθήκης. Tο ξύλο είναι οργανικό υλικό, και, αν δεν εξαερίζεται, θα γεμίσει μύκητες και άλλους μικροοργανισμούς, και κάτω από έντονες συνθήκες υγρασίας θα το προσβάλουν πιο εύκολα τα ξυλοφάγα έντομα, όπως π.χ. οι τερμίτες. Εχθροί του ξύλου Ο μεγαλύτερος εχθρός της ξύλινης επίπλωσης, ξύλινων έργων τέχνης και των εικόνων είναι η υπερβολική υγρασία, ιδίως σε συνθήκες μη αερισμού, ή η υπερβολική ξηρασία, οι επαλείψεις με διάφορα λανθασμένα υγρά, ο λανθασμένος καθαρισμός με βρεγμένο ρούχο, με τρίψιμο ή τίναγμα του ρούχου, και τα διάφορα ξυλοφάγα έντομα, που γεννούν μέσα στο ξύλο τα αυγά τους. Στη συνέχεια τα νεοεκκολαπτόμενα σκουλήκια
τρέφονται με το ξύλο, μέχρι να γίνουν κάμπιες και ακολούθως έντομα και να βγουν από το ξύλο και να πετάξουν. Οι τρύπες, που βλέπουμε σε φθαρμένα ξύλα, είναι εκείνες που προκαλούν τα σκουλήκια των ξυλοφάγων αυτών εντόμων κατά τη διάρκεια της παραμονής και διατροφής τους μέσα στο ξύλο. Όταν κατά τις θερμές εποχές του έτους παρατηρηθεί κονιορτοποιημένο ξύλο να πέφτει από την επίπλωση του ναού κάτω, αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν ενεργά σκουλήκια μέσα στο ξύλο, και πρέπει να γίνει αμέσως απεντόμωση. Θα πρέπει να κληθεί προς τούτο ειδικός συντηρητής ξύλου. H προληπτική συντήρηση εικονοστασίων και εικόνων που έχουν υποστεί τέτοιες φθορές, ή και άλλων ξύλινων έργων τέχνης, γίνεται με εμποτισμό (ενέσεις) και επάλειψη ειδικών εντομοκτόνων / μυκητοκτόνων υγρών ή και άλλων παρασκευασμάτων. Αυτή η επέμβαση όμως πρέπει να γίνει από τους ειδικούς. Tα υγρά αυτά δεν πρέπει να έρχονται σε επαφή με τα επίχρυσα και ζωγραφιστά τμήματα των αντικειμένων αυτών, εκτός και αν πρόκειται για στερεοποιητικά παρασκευάσματα, που στόχο έχουν να στερεώσουν και σταθεροποιήσουν αποφλοιώσεις χρωμάτων ή επιχρυσώσεων. Θα μπορούσε να σημειωθεί εδώ ότι ένας από τους εχθρούς των έργων τέχνης γενικά είναι και η κακή χρήση τους από τον άνθρωπο. H επιχρύσωση, η επάλειψη με σύγχρονη χρυσαλοιφή ή χρώμα είναι λάθος. Mια άλλη πρακτική, που δυστυχώς κατέστρεψε, και καταστρέφει ακόμα και σήμερα, αρκετά εικονοστάσια και άλλα εκκλησιαστικά έπιπλα είναι η επάλειψη με σύγχρονες μπογιές, και ιδιαίτερα με χρυσομπογιά (χρυσαλοιφή) ή, ακόμα χειρότερα, η εκ νέου επιχρύσωσή τους. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι μια ζωγραφισμένη ή επιχρυσωμένη επιφάνεια, όσο και να μαύρισε μέσα από την πολυχρονία, καθαρίζεται από τους ειδικούς. H επάλειψή της με χρυσομπογιά καθιστά τον καθαρισμό πάρα πολύ δύσκολο και πολυδάπανο. Δυστυχώς υπάρχουν συντηρητές, που χρησιμοποιούν την χρυσαλοιφή και ενίοτε χρώματα κατά τη συντήρηση εικονοστασίων και εικόνων, για λόγους εύκολης λύσης. Υπάρχουν δε και άλλοι που, αντί να καθαρίσουν και συντηρήσουν δεόντως την παλαιά επιχρύσωση ενός εικονοστασίου, το επιχρυσώνουν από πάνω. Αυτό είναι παντελώς αντιεπαγγελματικό, αντιδεοντολογικό, αντιμεθοδολογικό και αντιεπιστημονικό. Πρέπει οι υπεύθυνοι της Εκκλησίας να είναι σε θέση να το διακρίνουν και να το αποφεύγουν, ή να φωνάζουν κάποιον ειδικό να κάνει διάγνωση και να εκφέρει γνώμη. Προστασία των εικόνων επάνω σε ράφια ή σε άλλη υποδομή. H διαφύλαξη των παλαιών εικόνων, που δεν βρίσκονται πια σε χρήση, πρέπει να γίνεται πάνω σε ράφια, όπου να τοποθετούνται η μια δίπλα στην άλλη, ή ακόμη σε πιο εξειδικευμένα ράφια με κάθετα διαχωρίσματα, όπου να τοποθετούνται η μια παράλληλα με την άλλη, όπως τα βιβλία σε μια βιβλιοθήκη. Εάν οι εικόνες αυτές είναι σε στάδιο, όπου αποφλοιώνονται τα χρώματά τους, και υπάρχει πτώση τους, τότε αυτές πρέπει να διαφυλάσσονται σε ύπτια θέση, μέχρι να συντηρηθούν. Μπορεί προς τούτο να γίνουν ειδικά ράφια. Nα μη στοιβάζονται η μια επάνω στην άλλη, διότι η μεταξύ τους τριβή προκαλεί φθορές. Σε ράφια επάνω στους τοίχους μπορούν να εκτεθούν μετά την συντήρησή τους, αν και για κοινότητες, που έχουν αρκετό υλικό, θα μπορούσε να προταθεί η ίδρυση μικρών μουσείων ή σκευοφυλακίων, είτε στους γυναικωνίτες, είτε σε παρακείμενες αίθουσες, ή στα παλιά εγκαταλελειμμένα σχολεία,
που ανήκουν στην ενορία. Σε πολλές κοινότητες υπάρχουν παλιές εικόνες, στοιβαγμένες σε διάφορους χώρους, χωρίς καμιά προφύλαξη από κλοπές, από τις καιρικές συνθήκες και από τον έντονο φωτισμό. Πρέπει σιγά σιγά το υλικό αυτό να συντηρηθεί και να προστατευθεί σε κατάλληλους χώρους, ράφια και προθήκες.