Η ΖΗΛΕΙΑ ΣΤΑ ΠΑΙ ΙΑ Ελένη Τσαχαγέα Κλινική Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια Η ζήλεια είναι το φυσιολογικό συναίσθηµα που πληµµυρίζει κάθε άτοµο όταν αντιλαµβάνεται ότι κάποιος άλλος µπαίνει σε µια δική του στενή δυαδική σχέση απειλώντας να εξουδετερώσει την αποκλειστικότητα αυτής της σχέσης. Όταν ένα παιδί έχει ζήσει 2-5 χρόνια σαν το µοναδικό κέντρο ενδιαφέροντος της οικογένειας, πώς είναι δυνατόν να µην αισθάνεται σαν έναν οδυνηρό εκθρονισµό την εµφάνιση ενός άλλου παιδιού; Πώς να δεχθεί ότι η δική του µητέρα δίνεται και αλλού; Θα σκεφτεί: Καλά δεν ήµασταν ως τώρα; Τι το ήθελαν αυτό το µωρό; Έτσι µέσα στην καρδιά του εκθρονισµένου γεννιέται σιγά σιγά η ζήλεια. Λανθασµένα πιστεύουµε ότι η ζήλεια έχει ως παραλήπτη το άτοµο που εισχωρεί σε µια υπάρχουσα σχέση. Λέµε: Το παιδί ζηλεύει τον αδελφό του, ο/η σύζυγος ζηλεύει το σύντροφό του/της. Στην πραγµατικότητα το παιδί δεν ζηλεύει τον αδελφό-αντίπαλο γιατί του παίρνει τη µητέρα του. Ζηλεύει όλα εκείνα που το καινούργιο µωρό δίνει στη µητέρα τα οποία δεν της δίνει το ίδιο- και όλα εκείνα που παίρνει ο καινούργιος από τη µητέρα και τα οποία δεν παίρνει το ίδιο. Αντίθετα προς τους γονείς τα παιδιά δεν αµφισβητούν την ύπαρξη της ζήλειας. Ακόµα κι αν προετοιµάζεται ο ερχοµός ενός µωρού φέρνει ζήλεια στο µεγαλύτερο. Καµία εξήγηση δεν µπορεί να προετοιµάσει µια σύζυγο να δεχθεί µε ευχαρίστηση να µοιράσει το σπίτι της µε µια ερωµένη. Η ζήλεια, ο φθόνος και η αντιζηλία θα δώσουν το παρόν. Πώς εκδηλώνεται η ζήλεια. Τα πολύ µικρά εκφράζουν τη ζήλεια τους χωρίς διπλωµατικότητα. Συνιστούν να στείλουν το µωρό πίσω στο νοσοκοµείο, ρωτάνε αν τα µωρά πεθαίνουν καµιά φορά. Μπορεί να αγκαλιάζουν το µωρό υπερβολικά σφικτά, να το σπρώχνουν, να το τσιµπούν ή να το χτυπούν όταν βρίσκουν την ευκαιρία, ακόµα και να προκαλέσουν ανεπανόρθωτη ζηµιά. Όταν τα παιδιά προσπαθούν να καταπνίξουν τη ζήλεια τους αυτή εκδηλώνεται µε παραλλαγµένους τρόπους: µε συµπτώµατα και µε κακή διαγωγή. Μπορεί να ξυπνήσουν µέσα στη νύχτα κραυγάζοντας. Ο εφιάλτης είναι ο τρόπος του παιδιού να πει µε εικόνες εκείνο που φοβάται να πει µε λόγια. Μερικά παιδιά εκφράζουν τη ζήλεια τους µε βήχα, άλλα βρέχουν το κρεβάτι τους, τρώνε τα νύχια τους, σπάζουν πιάτα, δαγκώνουν τις κοτσίδες τους σα µια συγκάλυψη της διάθεσης που έχουν να πονέσουν τα αδέλφια τους. Αυτά τα παιδιά έχουν ανάγκη να εκφράσουν τα αισθήµατά τους µε λόγια παρά µε συµπτώµατα. Οι γονείς µπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά τους να ξεκλειδώσουν τα αισθήµατά τους. Η ζήλεια έχει πολλά πρόσωπα: µπορεί να εκδηλωθεί µε συνεχή ανταγωνισµό ή µε αποφυγή κάθε ανταγωνισµού, µε διαχυτικότητα ή µε παγερή αποχή, µε ασυλλόγιστη γενναιοδωρία ή µε αδίστακτη αρπακτικότητα. Οι άλυτοι ανταγωνισµοί της παιδικής ηλικίας συνεχίζονται και στην ενήλικη ζωή. Μπορεί να τους δει κανείς στην ανταγωνιστικότητα του ατόµου που συναγωνίζεται όλα τα αυτοκίνητα που συναντά στο δρόµο ή που δεν µπορεί να χάσει στο τάβλι. Κι ακόµα στον άνθρωπο που αποφεύγει κάθε συναγωνισµό, που είναι πάντα
έτοιµος να πιάσει την πίσω θέση και που δεν ανταγωνίζεται ούτε για τα νόµιµα δικαιώµατά του. Ο αδελφικός ανταγωνισµός µπορεί να επηρεάσει την προσωπικότητα του παιδιού και να διαστρέψει το χαρακτήρα του. Πότε τα παιδιά ζηλεύουν. Οι διαφορές ηλικίας και φύλου µπορούν να προκαλέσουν ζήλεια ανάµεσα στα αδέλφια. Ζηλεύουν το µεγαλύτερο διότι έχει περισσότερα προνόµια και ανεξαρτησία. Ζηλεύουν το µωρό γιατί έχει περισσότερη προστασία. Το κορίτσι ζηλεύει το αγόρι γιατί φαίνεται να έχει περισσότερη ελευθερία. Το αγόρι ζηλεύει την αδελφή του γιατί φαίνεται να την προσέχουν ιδιαίτερα. Όταν η προτίµηση δίνεται στην αδυναµία του µωρού παρά στην ανεξαρτησία του εξάχρονου ή αντιστρόφως, η ζήλεια θα ενταθεί. Επίσης όταν ένα παιδί υπερεκτιµάται για το γένος του, την οµορφιά του, την εξυπνάδα του, τις µουσικές του επιδόσεις ή τις κοινωνικές του ικανότητες. Υπέρτερη φυσική προτίµηση µπορεί να προκαλέσει φθόνο, αλλά η υπερεκτίµηση ενός χαρακτηριστικού ή ενός ταλέντου θα οδηγήσει στην αντιζηλία µεταξύ παιδιών. Το παιδί που µεγαλώνει µε ένα ή περισσότερα αδέλφια στερείται το προνόµιο της µοναδικότητας αποκτά όµως εµπειρίες που εµπλουτίζουν τον ψυχικό του κόσµο. Η θέση που κατέχει µέσα στην οικογένεια παίζει ένα ρόλο στο πώς το ίδιο θα εξελιχθεί. Το πρώτο π.χ. σε µια οικογένεια µε τρία παιδιά θα έχει πάντα το πλεονέκτηµα να είναι µεγάλο που ναι µεν είναι προσόν αλλά και βάρος- ακόµα κι αν ο ίδιος είναι µικρός. Το τελευταίο θα παραµείνει πάντα το µικρό ίσως και για τον εαυτό του- ακόµα κι όταν έχει µεγαλώσει. Το µεσαίο πότε θα αντιµετωπίζεται σαν µεγάλο (µαζί µε τον πρωτότοκο) και πότε σαν µικρό, ανάλογα µε τις ανάγκες της κάθε περίστασης. Π.χ. ένα µεσαίο αγοράκι είπε: Εγώ δεν ξέρω τι είµαι, πότε µου λένε εσείς οι δυο µεγάλοι φτιάξτε το δωµάτιο και πότε µου λένε εσείς οι δυο µικροί πάτε τώρα για ύπνο. Όλα τα παιδιά διεκδικούν την αποκλειστικότητα στη ζωή και στην καρδιά των γονιών τους. Συχνά τα αδέλφια τους είναι τα εµπόδια γι αυτή την απόκτηση. Η ζήλεια όµως που αισθάνονται µεταξύ τους πιθανόν είναι να ενέχει ένα υγιές στοιχείο ανταγωνισµού. Ποια παιδιά ζηλεύουν. Η ζήλεια δεν ανήκει στις πρώτες συναισθηµατικές εµπειρίες που γνωρίζει ο άνθρωπος όπως η ικανοποίηση, η ευχαρίστηση, η στέρηση, ο φόβος, η αίσθηση µοναξιάς. Τα µικρά µωρά δε γνωρίζουν το συναίσθηµα της ζήλειας. Θα το µάθουν αργότερα, όταν, έχοντας κατακτήσει κάποια προνόµια απειληθούν ότι µπορούν να τα χάσουν όπως π.χ. την αποκλειστική φροντίδα και αγάπη των γονιών τους µε τη γέννηση ενός άλλου παιδιού. Σύµφωνα µε ερευνητικά δεδοµένα, τα παιδιά µε µικρή διαφορά ηλικίας και τα παιδιά του ίδιου φύλου έχουν µεγαλύτερη αντιζηλία µεταξύ τους απ ότι τα παιδιά του αντίθετου φύλου ή αυτά που έχουν διαφορά µεγαλύτερη από 3-4 χρόνια. Όταν το παιδί γίνει 3-4 ετών έχει συγκροτηθεί ως προσωπικότητα, έχει ήδη τη δική του ζωή, τους δικούς του φίλους. Έχει ήδη αποχωριστεί τη µητέρα και στον παιδικό σταθµό έχει συνδεθεί και µε άλλα πρόσωπα. Ο ερχοµός ενός µωρού το βρίσκει ήδη ανεξάρτητο και λίγο απειλεί τον ψυχικό του χώρο, τις σχέσεις του και τη ζωή του.
Τι µπορούν να κάνουν οι γονείς. Οι γονείς µπορούν µε τη συµπεριφορά τους να µετριάσουν αλλά και να επιδεινώσουν τη ζήλεια που αισθάνονται τα παιδιά. Τα παιδιά από πολύ µικρή ηλικία έχουν δικαίωµα και πρέπει να ενηµερώνονται για τα επερχόµενα γεγονότα που θα επηρεάσουν τη ζωή τους. Θα πρέπει να µιλήσουν στο παιδί, ανεξαρτήτως της ηλικίας του γι αυτό που πρόκειται να συµβεί. Όταν προετοιµάζουµε ένα παιδί γι αυτό που πρόκειται να συµβεί το βοηθάµε να επιστρατεύσει τις ψυχικές του δυνάµεις για να αντιµετωπίσει ένα γεγονός. Όταν αφήνουµε ένα παιδί µέσα στην άγνοια και στην αβεβαιότητα το αφήνουµε να φαντάζεται τροµακτικά σενάρια που απέχουν από την πραγµατικότητα. Όταν ανακοινώσουν στο παιδί ότι θα γεννηθεί ένα καινούργιο µωρό µπορούν να το αποκαλούν το µωρό µας ή το µικρό σου αδελφάκι για να µην µείνει αµέτοχο. Μπορούν επίσης να του µιλήσουν για τα µωρά πόσο µικρά και ανήµπορα είναι- για να προλάβουν τις φαντασιώσεις του: ότι το µωρό θα είναι έτοιµο για παιχνίδι. Θα του αναφέρουν ότι στην αρχή δεν θα µπορεί να παίζει µαζί του αλλά όταν µεγαλώσει θα είναι ένας καλός σύντροφος στα παιχνίδια του. Μια µητέρα από οµάδα γονέων προετοίµασε την κόρη της ακολούθως: «Καµµιά φορά µπορεί να είναι γουστόζος και άλλες φορές θα είναι µπελάς. Η µητέρα θα πρέπει να τον πλένει, να τον ταΐζει, να τον φροντίζει. Θα νοιώσεις ότι σε εγκατέλειψαν και µπορεί να πεις µέσα σου Η µαµά δεν µ αγαπάει πια αγαπά το µωρό. Να έρθεις τότε να µου το πεις, και θα σου δώσω παραπάνω αγάπη. Θα ξέρεις ότι σ αγαπώ». Μια τέτοια προσέγγιση αντανακλά κατανόηση και αισθήµατα. Εξουδετερώνει την ενοχή και προκαλεί οικειότητα και επικοινωνία. Είναι καλύτερα για το παιδί να νοιώσει ελεύθερο να εκφράσει ανοιχτά την αγωνία του, το θυµό του, παρά να πικραίνεται µέσα του σιωπηλά. Πώς αισθάνεται ο γονιός. Ο ερχοµός ενός δεύτερου παιδιού είναι µια εµπειρία δύσκολη για την µητέρα επειδή συνήθως συµπίπτει µε τον πρώτο µεγάλο αποχωρισµό από το παιδί της. Το γεγονός ότι θα πρέπει να µοιράζει την αγάπη της και τη φροντίδα της ανάµεσα σε δυο παιδιά συχνά αντιµετωπίζεται µε άγχος. Τα πράγµατα είναι πιο απλά όταν γεννιέται ένα τρίτο παιδί. Οι δυο γονείς έχουν ως εσωτερική αναφορά τις δικές τους πρώιµες εµπειρίες µε τους δικούς τους γονείς και τα δικά τους αδέλφια. Ο τρόπος που θα βιώσουν αυτές τις εµπειρίες προσπαθώντας να διαχειριστούν τις αντιδράσεις του µεγαλύτερου παιδιού- σχετίζονται µε το ρόλο που έπαιξε ο ανταγωνισµός µε τα δικά τους αδέλφια. Πώς δηλαδή διαχειρίστηκαν οι δικοί τους γονείς ανάλογες εµπειρίες και πόσο εποικοδοµητικά διευθετήθηκε το θέµα στη δική τους ζωή. Συχνά ένας γονιός αισθάνεται ένα από τα παιδιά του πιο κοντά στα όνειρα και στις προσδοκίες του και αυτό τον συγκινεί. Μπορεί να βλέπει το άλλο να του µοιάζει περισσότερο και αυτό τον εκνευρίζει. Συζητώντας µε τον σύντροφό τους τα βιώµατα αυτά, µπορούν να απαλλαγούν από το υπερβολικό άγχος και να χειριστούν τη δική τους σχέση µε τα δυο τους παιδιά αλλά και τη σχέση µεταξύ των παιδιών τους.
Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς όταν το παιδί ζηλεύει. Να αντιµετωπίσουν το συναίσθηµα της ζήλειας σαν κάτι φυσιολογικό και αναµενόµενο, να το χειριστούν µε ψυχραιµία και να µην του δώσουν υπερβολικές διαστάσεις. Μπορούν να εξηγήσουν σ ένα παιδί ότι θα προτιµούσε να µην µοιράζεται µε κανέναν τα αγαπηµένα του πρόσωπα, ότι δεν είναι κακό να αισθάνεται έτσι και ότι µπορεί να συζητάνε µαζί τους τα συναισθήµατά του. Ίσως ο χρόνος της µαµάς να είναι µοιρασµένος αλλά δεν συµβαίνει το ίδιο µε την αγάπη της. Θα πρέπει να ζητάνε χρόνο από τη µαµά, όταν νοιώσουν ότι τους λείπει, χωρίς να νοιώθουν ένοχα γι αυτό. Μπορούν συγχρόνως να του τονίσουν τα θετικά που υπάρχουν στο να έχει κανείς αδέλφια, κι ότι θα πρέπει να αποδεχθεί αυτή την κατάσταση. εν θα επιτρέψουν στο παιδί να κακοµεταχειρίζεται το αδελφάκι του. Όταν πιάσουν το µεγαλύτερο παιδί να ταλαιπωρεί το µωρό θα πρέπει να το σταµατήσουν αµέσως µε λόγια ή µε έργα- διότι η επιθέσεις βλάπτουν και το θύµα και τον θύτη. Μπορούµε φανερά να εκθέσουµε τα κίνητρά του: εν αγαπάς το µωρό, Είσαι θυµωµένος µαζί του. Μπορούν να του δώσουν µια κούκλα πάνω στην οποία θα του επιτρέψουν να ξεσπάσει το θυµό του. Είναι καλύτερα να ξεθυµάνει η οργή του πάνω σε ένα άψυχο αντικείµενο παρά εναντίον ενός ζωντανού µωρού. Θα ήθελες να ήσουν µόνος Θα ήθελες να µε έχεις ολόκληρη για τον εαυτό σου Θυµώνεις όταν χαϊδεύω το µωρό Όταν νοιώθεις ολοµόναχος θα διαθέσω πιο πολύ χρόνο για σένα, ώστε να µην αισθάνεσαι µέσα σου µοναξιά Ίσως µπορούν ακόµα να συζητήσουν δικές τους εµπειρίες που είχαν σαν παιδιά αλλά και τώρα ως ενήλικοι, και τρόπους που βρήκαν να µετατρέψουν σε κάτι χρήσιµο το συναίσθηµα αυτό. Πολλοί γονείς για να αποτρέψουν το αίσθηµα της ζήλειας στα µεγαλύτερα παιδιά τους δίνουν κάτι παραπάνω: ένα δώρο στο µικρό, 2 στο µεγάλο. Αυτή όµως η τακτική τροφοδοτεί την υπάρχουσα ζήλεια, γιατί ερµηνεύεται σαν στον µικρό δεν χρειάζεται να δώσουν πολλά, αφού του δίνουν όλη τους την αγάπη. Αγάπη οµοιόµορφη ή µοναδική; Ποιότητα ή ισότητα; Για να βοηθήσουν οι γονείς τα παιδιά τους να ξεπεράσουν το συναίσθηµα της ζήλειας θα πρέπει ενισχύουν την διαφοροποίηση µεταξύ τους αντί να προσπαθούν να τα εξισώσουν Υπάρχουν διαφορετικά προνόµια και δικαιώµατα για κάθε ηλικία µέσα στην οικογένεια. Π.χ. συνιστάται για το µεγαλύτερο παιδί να έχει κάποιο δικό του αποκλειστικό χρόνο µε τους γονείς ή χωριστά µε τον ένα γονιό, για να κάνουν κάτι µεγαλίστικο στο οποίο ένα µωρό δεν µπορεί να συµµετάσχει. Ένα µεγαλύτερο παιδί θα έχει περισσότερο χαρτζιλίκι, θα πηγαίνει για ύπνο αργότερα, θα έχει περισσότερη ελευθερία να µένει έξω από το σπίτι από ένα µικρότερο. Αυτά τα προνόµια παραχωρούνται φανερά ώστε όλα τα παιδιά να προσδοκούν να µεγαλώσουν. Μπορούµε να βοηθήσουµε ένα µικρότερο παιδί να χειρισθεί τα αισθήµατά του όχι εξηγώντας γεγονότα αλλά µε την κατανόηση των συγκινήσεων: Θα ήθελες και συ να µείνεις αργότερα Θα ήθελες να ήσουν µεγαλύτερος Θα ήθελες να µην ήσουν 6 χρονών αλλά 9
Το ξέρω αλλά η ώρα να πας να κοιµηθείς είναι τώρα Στην προσπάθειά τους οι γονείς να είναι δίκαιοι στη µεταχείριση των παιδιών τους συµβαίνει συχνά να αγχώνονται. Η µητέρα που δεν µπορεί να δώσει ένα µεγαλύτερο µήλο ή ένα δυνατότερο αγκάλιασµα σε ένα παιδί από φόβο µήπως ζηλέψει το άλλο είναι συνεχώς προβληµατισµένη. Η προσπάθεια για το µέτρηµα κάθε συναισθηµατική ή υλικής παροχής µπορεί να κουράσει και να εξοργίσει τον καθένα. Τα παιδιά δεν επιζητούν ίσα µερίδια αγάπης. Έχουν ανάγκη να τα αγαπούν µοναδικά, όχι οµοιόµορφα. Η αγάπη δεν µετριέται µε ποσότητα. Η έµφαση είναι στην ποιότητα. εν αγαπούµε όλα τα παιδιά µας κατά τον ίδιο τρόπο. Αγαπούµε το κάθε παιδί µοναδικά και δεν υπάρχει λόγος να το κρύβουµε. Όσο πιο προσεκτικοί είµαστε ν αποφύγουµε φανερή διάκριση τόσο πιο προσεκτικό γίνεται κάθε παιδί να ανακαλύψει περιπτώσεις που φαίνεται ότι υπάρχει ανισότητα. Ας µην παρασυρόµαστε σε ατέλειωτες συζητήσεις για την δικαιοσύνη ή την αδικία των αποφάσεών µας. Ας µην προβούµε στην µεριδοποίηση και τον τεµαχισµό της αγάπης µας και χάριν της δικαιοσύνης. Ας δώσουµε στο κάθε παιδί να καταλάβει την µοναδικότητα της σχέσης µας και όχι την δικαιοσύνη ή την οµοιοµορφία της: Όταν περνούµε λίγα λεπτά ή λίγες ώρες µε ένα από τα παιδιά µας ας είµαστε µαζί του ολοκληρωτικά. Όταν είµαστε έξω µε ένα παιδί, ας µην απασχολούµαστε µε τα άλλα. Ας µην µιλούµε γι αυτά κι ας µην τους αγοράζουµε δώρα. Ευτυχισµένο είναι το παιδί που ξέρει ότι τίποτα ή κανένας δεν µπορεί να του στερήσει την αγάπη των γονιών του και που χαρακτηρίζει µοναδική τη θέση την οποία κατέχει στην οικογένεια.