Ελληνικό Στατιστικό Ινστιτούτο Πρακτικά 17 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Στατιστικής (2004), σελ. 59-66 H ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΠΑΙ ΙΩΝ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΑΝΤΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΟ ΑΠΩΝ ΣΤΟ ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ Ηλίας Αθανασιάδης Πανεπιστήµιο Αιγαίου Ελισάβετ αλιεράκη Παιδαγωγικό Ινστιτούτο ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στα ελληνικά σχολεία, σε όλες τις βαθµίδες, φοιτούν µαθητές οι οποίοι είναι παιδιά παλιννοσάντων ή αλλοδαπών. Το ποσοστό τους, στο σύνολο του σχολικού πληθυσµού, διαφέρει, σε όλες τις βαθµίδες, κατά περιφέρεια: σε άλλες περιφέρειες είναι σηµαντικότερη η παρουσία των παιδιών των παλιννοσάντων και σε άλλες των αλλοδαπών. Με µεθόδους της Ανάλυσης εδοµένων αποτυπώνονται οι ιδιαιτερότητες της σύνθεσης του µαθητικού πληθυσµού στις περιφέρειες της Ελλάδας. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά τη δεκαετία του 90 σηµειώθηκαν µεταβολές σύνθεση του µαθητικού πληθυσµού ν Ελλάδα. Η παρουσία στα σχολεία παιδιών παλιννοσάντων και αλλοδαπών, εγκατεµένων, ως επί το πλείστον, ν Ελλάδα, προσέλαβε καινούργιο χαρακτήρα, πρώτον λόγω του σηµαντικού µεγέθους της και δεύτερον λόγω της γεωγραφικής προέλευσης της µερίδας αυτής των µαθητών όπως προκύπτει από τη µελέτη των Α.Ε. Γκότοβου και Γ.Π. Μάρκου (2003). Η εγκατάσταση όµως αλλοδαπών και παλιννοσάντων δεν είναι οµοιόµορφη στις περιφέρειες της ελληνικής επικράτειας. Λόγοι κυρίως οικονοµικοί, αλλά επίσης κοινωνικοί και ιστορικοί συνέτειναν διαφορετική κατανοµή παλιννοσάντων και αλλοδαπών στο συνολικό πληθυσµό των περιφερειών. Η πραγµατικότητα αυτή αποτυπώνεται και ν κατά περιφέρεια σύνθεση του σχολικού πληθυσµού. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να διερευνήσει: α) κατά πόσο η συµµετοχή παιδιών παλιννοσάντων και αλλοδαπών στο σχολικό πληθυσµό στις βαθµίδες του Νηπιαγωγείου, του ηµοτικού, του Γυµνασίου και του Λυκείου είναι σχετικά 59
οµοιόµορφη ή εµφανώς διαφορετική στις περιφέρειες της Ελλάδας, β) κατά πόσο η συµµετοχή παιδιών παλιννοσάντων κινείται προς την αυτή κατεύθυνση µε τη συµµετοχή των αλλοδαπών µαθητών και αν όχι σε ποιες περιφέρειες καταγράφεται κυρίως η διαφοροποίηση αυτή. ΤΑ Ε ΟΜΕΝΑ Όσα αναφέραµε παραπάνω καθώς και η ανάλυση διαφόρων πτυχών του φαινοµένου αποτελούν αντικείµενο µελετών και έκδοσης στατιστικών στοιχείων από συγγραφείς όπως οι Taylor (1999), Cummins (2002) και το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας (2003). Η εργασία µας βασίκε σε στοιχεία του σχολικού έτους 2002/2003 που εξέδωσε υπό την εποπτεία των καθηγητών Α.Ε. Γκότοβου και Γ.Π. Μάρκου το Ινστιτούτο Παιδείας Οµογενών και ιαπολιτισµικής Εκπαίδευσης του Υ.Π.Ε.Π.Θ. (2003) και παρατίθενται στους Πίνακες 1-4. Αυτά αφορούν, σε επίπεδο συνολικού σχολικού πληθυσµού, στους µαθητές που είναι παιδιά αλλοδαπών και παλιννοσάντων των Νηπιαγωγείων, ηµοτικών, Γυµνασίων και Λυκείων των 13 Περιφερειών της χώρας. Από τα στοιχεία αυτά προκύπτουν και οι µαθητές των τεσσάρων βαθµίδων που δεν ανήκουν στις δύο αυτές κατηγορίες και αποτελούν τη µεγάλη πλειοψηφία του σχολικού δυναµικού. Πρόκειται για το 91,99% των µαθητών ηµοτικού, το 89,40% των µαθητών ηµοτικού, το 89,83% των µαθητών Γυµνασίου και το 94,87% των µαθητών Λυκείου. Μεταβλητές κατά την ανάλυση που ακολουθεί είναι αφενός οι δεκατρείς περιφέρειες της Ελλάδας οι οποίες αποτελούν τις γραµµές του καταρτιζοµένου πίνακα συµπτώσεων και αφετέρου οι τρεις κατηγορίες µαθητών στις τέσσερις βαθµίδες της προσχολικής και της σχολικής εκπαίδευσης οι οποίες είναι οι στήλες του ίδιου πίνακα. Στη διασταύρωση γραµµών και λών καταγράφεται ο αριθµός των µαθητών που φοιτούν σε µια περιφέρεια και ανήκουν σε µια από τις τρεις κατηγορίες των τεσσάρων βαθµίδων. Η ΜΕΘΟ ΟΣ O πίνακας διαστάσεων (13x12) που περιγράψαµε χρησιµεύει ως βάση στις στατιστικές επεξεργασίες που πραγµατοποιήσαµε µε δύο µεθόδους της Ανάλυσης εδοµένων, την Παραγοντική Ανάλυση Αντιστοιχιών (Π. Α. Α.) και την Ιεραρχική Ταξινόµηση (Ι. Τ.). Η Π. Α. Α. αναδεικνύει τα σηµαντικότερα κριτήρια διαφοροποίησης των περιφερειών, µεταξύ τους, µε βάση το µαθητικό δυναµικό κάθε κατηγορίας επιπέδου εκπαίδευσης σε ολόκληρο τον πίνακα και ταυτόχρονα, τα σηµαντικότερα κριτήρια διαφοροποίησης των κατηγοριών των τεσσάρων επιπέδων εκπαίδευσης, µε βάση το µαθητικό δυναµικό κάθε περιφέρειας. Τα κριτήρια αυτά ισοδυναµούν µε τους παραγοντικούς άξονες κατά τη σειρά σηµαντικότητας που αυτοί εξάγονται. Η Ι. Τ. οδηγεί σε σχηµατισµό οµάδων (ή κλάσεων) µε βάση τη συγγένεια της κατανοµής του µαθητικού δυναµικού των περιφερειών στις κατηγορίες των 60
βαθµίδων. Οι δύο παραπάνω µέθοδοι είναι συµπληρωµατικές ως προς την ταξινόµηση ενός συνόλου δεδοµένων µε βάση τα χαρακτηριστικά τους. Στα σχήµατα που ακολουθούν, οι περιφέρειες Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Αττικής, Βορείου Αιγαίου, υτικής Ελλάδας, υτικής Μακεδονίας, Ηπείρου, Θεσσαλίας, Ιονίου, Κεντρικής Μακεδονίας, Κρήτης, Νοτίου Αιγαίου, Πελοποννήσου και Στερεάς Ελλάδας υποδηλώνονται µε τους συµβολισµούς ANMT, ATT, BAIG, DELL, DMAK, HPEI, THES, IONI, KMAK, KRHT, NAIG, PELO και STEL αντίστοιχα. Για τις βαθµίδες εκπαίδευσης χρησιµοποιούµε τους συµβολισµούς Ν, D, G, L, για το Νηπιαγωγείο, το ηµοτικό, το Γυµνάσιο και το Λύκειο και εφόσον αναφερόµαστε σε αλλοδαπούς µαθητές κάθε συµβολισµός συνοδεύεται από Α, εφόσον δε αναφερόµαστε σε παιδιά παλιννοσάντων συνοδεύεται από Ρ. Οι µαθητές που δεν ανήκουν στις δύο προηγούµενες περιπτώσεις, και αποτελούν τη µεγάλη πλειοψηφία του σχολικού δυναµικού, δηλώνονται ως Ν, D, G, L. Έτσι οι οµάδες συµβολισµών: α) Ν, ΝP, NA, β) D, DP, DA, γ) G, GP, GA, δ) L, LP, LA αναφέρονται στις τρεις κατηγορίες µαθητών που συγκροτούν το δυναµικό των τεσσάρων βαθµίδων. ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση: Κατανοµή των παλιννοστούντων και αλλοδαπών µαθητών/τριών στα Νηπιαγωγεία ανά περιφέρεια (2002/03) Περιφέρεια µαθητών αλλοδαπών παλ/ντων Α &Π Στη Αν. Μακεδονία Θράκη 7802 169 235 404 Αττική 36455 3939 332 4271 Βόρειο Αιγαίο 3166 129 8 137 υτική Ελλάδα 9763 492 21 513 υτική Μακεδονία 5013 171 31 202 Ηπειρος 4292 243 14 257 Θεσσαλία 10405 490 60 550 Ιόνιο 2984 278 26 304 Κεντρική Μακεδονία 27464 1351 729 2080 Κρήτη 10102 631 32 663 Νότιο Αιγαίο 5259 417 26 443 Πελοπόννησος 7554 606 24 630 Στερεά Ελλάδα 8045 587 42 629 138304 9503 1580 11083 (Πηγή: Α.Ε. Γκότοβος-Γ.Π. Μάρκου, Παλιννοστούντες και Αλλοδαποί Μαθητές ν Ελληνική Εκπαίδευση, ΥΠΕΠΘ - ΙΙΠΟ Ε, 2003) 61
ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση: Κατανοµή των παλιννοστούντων και αλλοδαπών µαθητών/τριών στα ηµοτικά ανά περιφέρεια (2002/03) Περιφέρεια µαθητών αλλοδαπών παλ/ντων Α &Π Στη Αν. Μακεδονία Θράκη 46923 1235 2171 3406 Αττική 209629 25499 3794 29293 Βόρειο Αιγαίο 12153 706 70 776 υτική Ελλάδα 43431 2615 269 2884 υτική Μακεδονία 17972 723 215 938 Ηπειρος 18145 1158 292 1450 Θεσσαλία 44131 2587 244 2831 Ιόνιο 11643 1487 168 1655 Κεντρική Μακεδονία 101129 6714 4252 10966 Κρήτη 40129 3244 462 3706 Νότιο Αιγαίο 22736 2244 237 2481 Πελοπόννησος 33294 3526 213 3739 Στερεά Ελλάδα 31920 2832 192 3024 633235 54570 12579 67149 (Πηγή: Α.Ε. Γκότοβος-Γ.Π. Μάρκου, Παλιννοστούντες και Αλλοδαποί Μαθητές ν Ελληνική Εκπαίδευση, ΥΠΕΠΘ - ΙΙΠΟ Ε, 2003) ΠΙΝΑΚΑΣ 3 ευτεροβάθµια Εκπαίδευση: Κατανοµή των παλιννοστούντων και αλλοδαπών µαθητών/τριών στα Γυµνάσια ανά περιφέρεια (2002/03) Περιφέρεια µαθητών αλλοδαπών παλ/ντων Α &Π Στη Αν. Μακεδονία Θράκη 21559 414 1965 2379 Αττική 116100 12404 3340 15744 Βόρειο Αιγαίο 3551 123 37 160 υτική Ελλάδα 23471 909 158 1067 υτική Μακεδονία 9551 254 113 367 Ηπειρος 9563 536 220 756 Θεσσαλία 17065 662 144 806 Ιόνιο 7141 784 55 839 Κεντρική Μακεδονία 54622 2858 4080 6938 Κρήτη 20804 955 158 1113 Νότιο Αιγαίο 10613 734 126 860 Πελοπόννησος 17747 1244 174 1418 Στερεά Ελλάδα 16522 816 122 938 328309 22693 10692 33385 (Πηγή: Α.Ε. Γκότοβος-Γ.Π. Μάρκου, Παλιννοστούντες και Αλλοδαποί Μαθητές ν Ελληνική Εκπαίδευση, ΥΠΕΠΘ - ΙΙΠΟ Ε, 2003) 62
ΠΙΝΑΚΑΣ 4 ευτεροβάθµια Εκπαίδευση: Κατανοµή των παλιννοστούντων και αλλοδαπών µαθητών/τριών στα Λύκεια και ΤΕΕ ανά περιφέρεια (2002/03) Περιφέρεια µαθητών αλλοδαπών παλ/ντων Α &Π Στη Αν. Μακεδονία Θράκη 24479 216 1178 1394 Αττική 131117 7009 2481 9490 Βόρειο Αιγαίο 4562 57 18 75 υτική Ελλάδα 25276 501 106 607 υτική Μακεδονία 11166 130 87 217 Ηπειρος 11080 339 134 473 Θεσσαλία 22152 339 96 435 Ιόνιο 6707 381 42 423 Κεντρική Μακεδονία 57643 1127 2540 3667 Κρήτη 20171 293 65 358 Νότιο Αιγαίο 10071 286 111 397 Πελοπόννησος 18506 522 107 629 Στερεά Ελλάδα 17686 275 57 332 360616 11475 7022 18497 (Πηγή: Α.Ε. Γκότοβος-Γ.Π. Μάρκου, Παλιννοστούντες και Αλλοδαποί Μαθητές ν Ελληνική Εκπαίδευση, ΥΠΕΠΘ - ΙΙΠΟ Ε, 2003) ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Στην Ανάλυση Αντιστοιχιών οι δύο πρώτοι παραγοντικοί άξονες, οι οποίοι «οδηγούν» στα κριτήρια διαφοροποίησης ή ταξινόµησης του µαθητικού δυναµικού, συγκεντρώνουν το 89,95% της συνολικής αδράνειας. Ο πρώτος άξονας (µε ιδιοτιµή 0,0351 και ποσοστό αδράνειας 67,55%) εκφράζει την αντίθεση των κυρίων χαρακτηριστικών φοίτησης στις περιφέρειες του Βορείου Αιγαίου, της υτικής Μακεδονίας και της Θεσσαλίας που είναι το Νηπιαγωγείο για παιδιά παλιννοσάντων αφενός και το Νηπιαγωγείο και το ηµοτικό για «αυτόχθονες» µαθητές αφετέρου, µε χαρακτηριστικά φοίτησης ν Αττική που είναι κυρίως το Λύκειο για παιδιά παλιννοσάντων και αλλοδαπών αφενός και το Γυµνάσιο για αλλοδαπούς µαθητές αφετέρου. Πολύ ενδιαφέρων είναι και ο δεύτερος άξονας (µε ιδιοτιµή 0,0116 και ποσοστό αδράνειας 22,30%) ο οποίος διαφοροποιεί τη φοίτηση µαθητών-παιδιών παλιννοσάντων ν Ανατολική Μακεδονία-Θράκη και την Κεντρική Μακεδονία από τη φοίτηση αλλοδαπών µαθητών στις περιφέρειες Ιονίου, Πελοποννήσου και Στερεάς Ελλάδας. 63
Η σχετική θέση των κατηγοριών των βαθµίδων φοίτησης και των περιφερειών στο προβολικό επίπεδο των δύο πρώτων αξόνων φαίνεται στο ιάγραµµα 1. Η Αττική περιβάλλεται από την ένδειξη φοίτησης αλλοδαπών µαθητών και στις τέσσερις βαθµίδες (1 ο τεταρτηµόριο). Η φοίτηση παλιννοσάντων µαθητών στο Νηπιαγωγείο, στο ηµοτικό και στο Γυµνάσιο προβάλλεται προς την πλευρά της Κεντρικής Μακεδονίας και της Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης (3 ο τεταρτηµόριο). Οι υπόλοιπες περιφέρειες χαρακτηρίζονται από τη φοίτηση κυρίως «αυτοχθόνων» µαθητών (4 ο τεταρτηµόριο). Η φοίτηση στο Λύκειο µαθητών-παιδιών παλιννοσάντων προβάλλεται µακριά από όλα τα χαρακτηριστικά, αλλά πάντως πιο κοντά ν Αττική (άκρη δεξιά στο διάγραµµα). Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι οι πολυπληθέστερες κατηγορίες D, G, και L προβάλλονται κοντά ν αρχή των αξόνων µε την L να προβάλλεται προς την πλευρά της Αττικής. Η Ιεραρχική Ταξινόµηση υποδεικνύει το διαχωρισµό των περιφερειών σε 3 ή 7 οµάδες, επιβεβαιώνοντας σύµφωνα µε το δενδρόγραµµά της και το περιεχόµενο των οµάδων τα προηγούµενα αποτελέσµατα. Επιλέγουµε, για λόγους καλύτερης παρουσίασης το διαχωρισµό σε 7 οµάδες. Όπως φαίνεται στο ιάγραµµα 2 η Αττική, µε κύρια χαρακτηριστικά τη φοίτηση στο Λύκειο και τη φοίτηση αλλοδαπών, καθώς βρίσκεται µόνη της στο άνω άκρο του δενδρογράµµατος, αποσπάται από όλες τις άλλες περιφέρειες οι οποίες βρίσκονται στις άλλες απολήξεις του δενδρογράµµατος. Η Ανατολική Μακεδονία- Θράκη και η Κεντρική Μακεδονία, οι δύο περιφέρειες που βρίσκονται στο κάτω άκρο του διαγράµµατος, χαρακτηρίζονται από τη φοίτηση µαθητών, παιδιών παλιννοσάντων, µέχρι και το Γυµνάσιο και αυτό είναι το στοιχείο που τις διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες. Στην πρώτη παρατηρείται πιο έντονη παρουσία «αυτοχθόνων» µαθητών ηµοτικού και δεύτερη Νηπιαγωγείου. Στην οµάδα 3 (αποτελούµενη από το Βόρειο Αιγαίο και τη Θεσσαλία) και ν οµάδα 4 (αποτελούµενη από τη υτική Ελλάδα, την Ήπειρο και τη υτική Μακεδονία) είναι λιγότερη εµφανής στα σχολεία η παρουσία παιδιών παλιννοσάντων και αλλοδαπών. Τέλος ν Περιφέρεια Ιονίου και στις περιφέρειες της οµάδας 6 (Στερεά Ελλάδα, Κρήτη, Πελοπόννησο και Νότιο Αιγαίο) είναι σηµαντική η παρουσία αλλοδαπών µαθητών. Μπορούµε βεβαίως, όπως φαίνεται στο ιάγραµµα 2 να διακρίνουµε και τρεις οµάδες περιφερειών µε την πρώτη οµάδα να ταυτίζεται µε την Αττική, τη δεύτερη να απαρτίζεται από την Κεντρική Μακεδονία και την Ανατολική Μακεδονία-Θράκη και την τρίτη από όλες τις υπόλοιπες περιφέρειες. 64
2 STEL IONI NA PELO DA THES BAIG DELL NAIG GA LA KRHT DMAK HPEI G N D L ATT 1 KMAK LP ANMT DP NP GP ιάγραµµα 1: Προβολικό επίπεδο 1x2 ιάγραµµα 2: Ιεραρχική Ταξινόµηση 65
Πίνακας 5: Υπόµνηµα Ιεραρχικής Ταξινόµησης ( ιάγραµµα 2) Οµάδα 1 Οµάδα 2 Οµάδα 3 Οµάδα 4 Οµάδα 5 Οµάδα 6 Οµάδα 7 ANMT KMAK BAIG THES DELL HPEI DMAK IONI STEL KRHT PELO NAIG ATT GP, DP, D, NP GP, DP, N, NP D, N G, N, L, D GA, DA, LA, G, NA, N N, G, D, DA, NA LP, GA, DA, LA, NA, L ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από όσα προηγήθηκαν προκύπτει ότι η συµµετοχή παιδιών παλιννοσάντων και αλλοδαπών στο µαθητικό πληθυσµό δεν είναι οµοιογενής σ όλες τις περιφέρειες της Ελλάδας. Σε ορισµένες περιφέρειες η παρουσία των δύο παραπάνω κατηγοριών µαθητών δεν είναι σηµαντική, αλλού είναι σηµαντικότερη η παρουσία παιδιών αλλοδαπών κι αλλού παιδιών παλιννοσάντων. Μια ταξινόµηση τριχοτοµική θα βασίζονταν ν παρουσία ενός µεγαλύτερου ποσοστού αλλοδαπών µαθητών ν Αττική και ενός µεγαλύτερου ποσοστού παιδιών παλιννοσάντων ν Κεντρική Μακεδονία και ανατολικότερα αυτής. Βεβαίως οι διαπιστώσεις αυτές αφορούν σηµερινή εποχή. Η µετακύλιση της δυναµικής του έµψυχου υλικού από κάθε σχολικής εκπαίδευσης ν επόµενη θα είναι µια από τις αιτίες µεταβολής αυτής της εικόνας ύστερα από µερικά χρόνια. ΑBSTRACT In Greece in Primary and Secondary Education there is a number of immigrant students and students from the Greek Diaspora. The percentage of these students varies in the different regions of the country. In some regions the number of the immigrant students is more significant than the number of the students of the Greek Diaspora, whereas in some other regions the percentage of the students from the Greek Diaspora is grater than that of the immigrant students. The making up of the student population in the different regions can be defined and mapped by Data Analysis methods. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Taylor C., (1999): Πολυπολιτισµικότητα, Πόλις, Αθήνα. Cummins J., (2002): Ταυτότητες και ιαπραγµάτευση: εκπαίδευση µε σκοπό την ενδυνάµωση σε µια κοινωνία ετερότητας, Gutenberg, Αθήνα Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας (2003): Το Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύµα: συνοπτική εικόνα σε αριθµούς, Αθήνα. Γκότοβος Α., Μάρκου Γ. (2003): Παλιννοστούντες και αλλοδαποί µαθητές ν ελληνική εκπαίδευση, Υ.Π.Ε.Π.Θ., Ι.Π.Ο..Ε., Αθήνα. 66