ΚΥΠΡΟΣ: ΠΡΟΣ ΓΕΦΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΧΑΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ. Ευρώπη Μελέτη N Δεκεμβρίου 2010

ΚΥΠΡΟΣ: ΠΡΟΣ ΓΕΦΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΧΑΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ Ευρώπη Μελέτη N 210 9 Δεκεμβρίου 2010

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ... i I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 II. ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΙ ΚΥΠΡΙΑΚΟ... 2 A. Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΩΝ... 2 B. Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΩΝ... 3 Γ. Ο ΟΗΕ ΚΑΙ ΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΖΗΤΗΜΑ... 6 1. Από το σχέδιο πλαισίου προς μια δέσμη ιδεών... 6 2. Το Σχέδιο Ανάν... 7 Δ. ΤΙ ΖΗΤΟΥΝ ΟΙ ΚΥΠΡΙΟΙ... 8 III. ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΕΧΟΥΝ ΤΟ ΛΟΓΟ... 9 A. H ΤΟΥΡΚΙΑ ΦΕΡΕΙ ΕΥΘΥΝΗ... 10 B. H ΕΕ ΘΕΩΡΕΙ ΠΩΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΕΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΕΝΤΟΛΕΣ ΘΑ ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΟΛΗ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ... 12 Γ. ΟΙ ΚΥΠΡΙΟΙ ΑΠΟΚΤΟΥΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΓΙΑ ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΟΥΣ ΔΙΑΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥΣ... 13 Δ. ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΚΤΟΠΙΣΜΕΝΩΝ ΕΞΑΣΘΕΝΟΥΝ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΔΟ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ... 14 IV. ΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΕΙΡΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 2008-2010... 15 A. ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ... 15 B. ΟΙ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ ΜΕ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ ΤΩΝ ΚΥΠΡΙΩΝ ΗΓΕΤΩΝ... 17 1. Η Περίοδος Χριστόφια-Ταλάτ: Μια Χαμένη Ευκαιρία... 17 2. Η Περίοδος Χριστόφια-Έρογλου: δε διαφαίνεται λύση... 17 Γ. ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ... 18 Δ. ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ... 20 V. ΙΔΕΕΣ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΠΡΟΟΔΟ... 23 A. ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΩΝ ΕΓΧΩΡΙΩΝ ΔΙΟΡΘΩΤΙΚΩΝ ΜΕΤΡΩΝ... 23 B. ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΑΛΛΑΓΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΔΙΑΚΑΝΟΝΙΣΜΩΝ... 24 Γ. ΒΑΡΩΣΙΑ... 25 Δ. ΣΥΓΚΛΙΣΗ ΝΕΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ... 26 VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 28 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ A. ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ... 30 B. ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ, ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΟΠΩΣ ΚΑΤΟΧΥΡΩΝΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ... 31

Ευρώπη/ Μελέτη N 210 9 Δεκεμβρίου 2010 ΚΥΠΡΟΣ: ΠΡΟΣ ΓΕΦΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΧΑΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ Το ιδιοκτησιακό ζήτημα αποτελεί ένα από τα πλέον περίπλοκα ζητήματα για την επίλυση του Κυπριακού, ενώ η απουσία μιας λύσης καθιστά επισφαλή τη σταθερότητα στην Ανατολική Μεσόγειο. Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι διατηρούν την ιδιοκτησία δεκάδων χιλιάδων κτηρίων και αγροτεμαχίων τα οποία βρίσκονται σε περιοχές ελέγχου της άλλης πλευράς. Ένα πειστικό σχέδιο για τη διευθέτηση των αντικρουόμενων αξιώσεων θα παρείχε σημαντική υποστήριξη στις προσπάθειες για την επανένωση του νησιού και θα αποτελούσε πειστήριο ενώπιον των εταίρων στο εξωτερικό της θέλησης των Κυπρίων για την επίτευξη ενός συμβιβασμού, παρ όλο που οι εκλογές του 2011 αποτελούν στην ουσία μια διορία για τις τρέχουσες διαπραγματεύσεις. Καθώς, όμως, οι Κύπριοι πολιτικοί και η Τουρκία αδυνατούν να έλθουν σε συμφωνία, το ιδιοκτησιακό ζήτημα ολοένα και περισσότερο προσεγγίζεται εξατομικευμένα και μέσω της δικαστικής οδού μια διαδικασία, η οποία σε σύγκριση με μια συνολική διευθέτηση, θα αποβεί περισσότερο δαπανηρή, αργή και αναποτελεσματική για το σύνολο των εμπλεκόμενων. Σε περίπτωση απουσίας μιας συνολικής συμφωνίας, βαριές δικαστικές και διοικητικές κυρώσεις, καθώς επίσης και μεμονωμένες ενέργειες Κυπρίων πολιτών θα σημαίνουν πως το ιδιοκτησιακό ζήτημα δε θα μπορεί πλέον να αγνοηθεί ή να αποφευχθεί. Η ανάγκη για νέες ιδέες είναι επιτακτική. Με την πάροδο του χρόνου μετά τα γεγονότα που οδήγησαν σε μαζικές εκτοπίσεις πληθυσμού πριν από 47 χρόνια σε ορισμένες περιπτώσεις- πολλές ιδιοκτησίες έχουν παραχωρηθεί από τις τοπικές αρχές σε νέα πρόσωπα, έχουν πουληθεί, καταστραφεί ή αναπτυχθεί σημαντικά. Οι δύο κοινότητες έχουν διαχωριστεί και εγκαθιδρύσει νέες κοινωνικο-οικονομικές δομές στις περιοχές ελέγχου τους αντίστοιχα, έχοντας ζήσει με κλειστά τα σύνορά τους για σχεδόν τρεις δεκαετίες και έχοντας έρθει σε επιφανειακή μόνο επαφή από τη διάνοιξη των συνόρων το 2003. Έχουν, επίσης, υιοθετήσει αντικρουόμενες προσεγγίσεις σε ό,τι αφορά το ιδιοκτησιακό ζήτημα, με τους Ελληνοκύπριους να δίνουν έμφαση στην επιστροφή των ιδιοκτησιών και τους Τουρκοκύπριους στην ανταλλαγή μια διάσταση η οποία αντικατοπτρίζεται και σε σειρά τοπικών νομοθετημάτων. Υπάρχουν, επίσης, διαφωνίες σχετικά με το μέγεθος και την αξία των περιουσιών που διαθέτει η κάθε κοινότητα σε αμφότερες τις πλευρές του νησιού. Στα πλαίσια των συνομιλιών για την επίτευξη μιας διευθέτησης έχουν καταβληθεί προσπάθειες για την επίλυση του ζητήματος των περιουσιών, το οποίο άπτεται των ατομικών και συλλογικών ανθρώπινων δικαιωμάτων των 210.000 εκτοπισμένων και των κληρονόμων τους, ποσοστό το οποίο ανέρχεται στο ένα πέμπτο του πληθυσμού του νησιού και την πλειοψηφία του οποίου αποτελούν Ελληνοκύπριοι. Οι προσπάθειες του Γενικού Γραμματέα του Ο.Η.Ε. Κόφι Ανάν κατά το διάστημα 2002-2004 στόχευσαν σε μια συνολική λύση. Αυτές οι προσπάθειες, όμως, απέτυχαν, καθώς επίσης και οι γενικότερες συνομιλίες, αφήνοντας πίσω τους περισσότερα ανοιχτά ζητήματα παρά λύσεις. Ενώ υφίσταται μια γενικότερη συμφωνία για τη δημιουργία μιας διζωνικής, δικοινοτικής ομοσπονδίας στην Κύπρο, οι δύο κοινότητες υιοθετούν εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις σχετικά με το πώς η διζωνικότητα θα επηρεάσει το δικαίωμα της επιστροφής των εκτοπισμένων. Οι Ελληνοκύπριοι υπογραμμίζουν το δικαίωμα των εκτοπισμένων να επιστρέψουν και να απολαύσουν τις περιουσίες τους όπως αυτό κατοχυρώνεται από το διεθνές δίκαιο. Οι Τουρκοκύπριοι τονίζουν ότι θα πρέπει να συνεχίσουν να αποτελούν την πλειοψηφία εντός της ζώνης ελέγχου τους, γεγονός που επηρεάζει τον αριθμό Ελληνοκυπρίων που τελικά θα ανακτήσουν τις περιουσίες τους. Στην πραγματικότητα, λιγότερο από το ένα τέταρτο των Ελληνοκυπρίων ή Τουρκοκυπρίων δηλώνουν πως είναι βέβαιο ή πιθανό να επιστρέψουν στα παλιά σπίτια τους σε περίπτωση που αυτά υπαχθούν στην περιοχή ελέγχου του άλλου συστατικού κράτους. Με την απουσία μιας πολιτικής διευθέτησης, ολοένα και περισσότεροι Κύπριοι καταφεύγουν σε δαπανηρές και αργές δικαστικές λύσεις. Διεθνή δικαστήρια έχουν καταστήσει την Τουρκία υπόλογη για παρεμπόδιση των Ελληνοκυπρίων να αποκτήσουν πρόσβαση στις περιουσίες τους στο βορρά και της έχουν επιβάλλει χρηματικές κυρώσεις. Παρ όλα αυτά, τα δικαστήρια αναγνωρίζουν πως όσοι έχουν κάνει χρήση των περιουσιών επί μακρόν έχουν επίσης δικαιώματα και πως οι ιδιοκτήτες θα πρέπει

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 210, 9 Δεκτεμβρίου 2010 Σελίδα ii να είναι σε θέση να δεχτούν ανταλλαγή των περιουσιών σε εθελοντική βάση. Ιδιαίτερα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) έχει ενθαρρύνει τους Κυπρίους να βασιστούν στα εγχώρια διορθωτικά μέτρα, όπως η Τουρκοκυπριακή Επιτροπή Ακίνητης Περιουσίας, στην οποία αρκετές εκατοντάδες εκτοπισμένων Ελληνοκυπρίων έχουν ήδη υποβάλει αιτήσεις. Σε αυτό τον κύκλο των συνομιλιών για την επανένωση του νησιού, ο οποίος ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 2008, οι δύο ηγέτες έχουν συμφωνήσει επί της αρχής για τη διευθέτηση του ιδοκτησιακού ζητήματος μέσω ενός συνδυασμού αποκατάστασης, ανταλλαγής και αποζημιώσεων. Ενδεχόμενος συμβιβασμός θα πρέπει να εξισορροπεί τα δικαιώματα των εκτοπισμένων Ελληνοκυπρίων με αυτά των εκτοπισμένων Τουρκοκυπρίων, και θα πρέπει να λάβει υπ όψη τις ανάγκες των Τούρκων εποίκων που θα παραμείνουν στο νησί, ο ακριβής αριθμός των οποίων θα προσδιορισθεί με αμοιβαία συμφωνία. Ο εποικισμός αυτός στην Κύπρο αντιβαίνει στο πνεύμα της 4 ης Συνθήκης της Γενεύης, όμως τα παιδιά των εποίκων μπορεί να έχουν πλέον γεννηθεί και ζήσει όλη τους τη ζωή στο νησί. Οι αποτυχίες των προηγούμενων τριών δεκαετιών αποδεικνύουν ότι καμία πλευρά δεν έχει πιθανότητες να επιτύχει την ιδεατή γι αυτήν λύση, ενώ υπάρχει ανάγκη για ευελιξία. Οι Τουρκοκύπριοι θα πρέπει να αναγνωρίσουν ότι, παρ όλο που επιθυμούν να διατηρήσουν την πλειοψηφία στο δικό τους συστατικό κράτος, μεταξύ δύο τρίτων και τριών τετάρτων των ιδιοκτησιών στην περιοχή ελέγχου τους ανήκαν σε Ελληνοκύπριους το 1974, οπότε και η διχοτόμηση του νησιού έλαβε χώρα. Θα πρέπει να κατανοήσουν ότι στην ελληνοκυπριακή ρητορεία προσδίδεταιι ιδιαίτερη σημασία στο δικαίωμα της επιστροφής. Οι Τούρκοι και οι Τουρκοκύπριοι ηγέτες θα πρέπει να υπενθυμίσουν στους λαούς τους ότι η διχοτόμηση του νησιού στερείται νομικής βάσης. Οι πολιτικοί κύκλοι στην Άγκυρα, ιδιαιτέρως, θα πρέπει να καταβάλλουν εκ νέου προσπάθειες και να προχωρήσουν με συνέπεια, ούτως ώστε να διαβεβαιώσουν τους Ελληνοκύπριους για την προσήλωσή τους στην αναζήτηση μιας λύσης, συμπεριλαμβανομένης και της επιστροφής των περιουσιών. Για την Άγκυρα ιδίως, η επ άπειρον κατοχή θα συνεπαγόταν υψηλότερο κόστος, και σε ό,τι αφορά ενδεχόμενες δικαστικές αποφάσεις και σε ό,τι αφορά την ενταξιακή πορεία της στην Ε.Ε. Οι Ελληνοκύπριοι, από την άλλη, θα πρέπει να λάβουν σοβαρά υπ όψη τους τις αποφάσεις διεθνών δικαστηρίων, οι οποίες κλονίζουν την πεποίθησή τους ότι τα δικαιώματα των αρχικών ιδιοκτητών και των κληρονόμων τους υπερισχύουν όλων των υπόλοιπων παραγόντων. Ενδεχόμενη συμβιβαστική λύση θα πρέπει να αντανακλά την αντίληψη πως δε θα μπορούν αυτομάτως όλοι οι Ελληνοκύπριοι να επιστρέψουν στις παλιές τους περιουσίες στα πλαίσια μιας διζωνικής, δικοινοτικής ομοσπονδίας. ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ Προς τις ηγεσίες της ελληνοκυπριακής και της τουρκοκυπριακής κοινότητας: 1. Να καταστήσουν την ελληνοκυπριακή πρόταση για συσχέτιση των διαπραγματεύσεων επί του ιδιοκτησιακού ζητήματος, του εδαφικού ζητήματος και του ζητήματος των εποίκων, το πρώτο βήμα προς μια διεθνή διάσκεψη επί του συνόλου των προς διαπραγμάτευση θεμάτων που προτάθηκαν από τους Τουρκοκύπριους. 2. Να δρομολογήσουν αμφότερα τα μέρη μια κοινή, άμεση και αντιπροσωπευτική διεξαγωγή ελέγχου των έγγειων ιδιοκτησιών και στις δύο πλευρές του νησιού ώστε να επιτευχθεί μια κοινώς αποδεκτή κατηγοριοποίηση των περιουσιών. 3. Να προετοιμάσουν άμεσα και από κοινού μια μελέτη σχετικά με τις οικονομικές επιπτώσεις που θα επιφέρουν οι διάφορες προτάσεις για την επαναξιοποίηση των περιουσιών και στις δύο πλευρές, συμπεριλαμβανομένης και μιας μελέτης επιτευξιμότητας για τo άνοιγμα του θερέτρου-φαντάσματος των Βαρωσίων σε περίπτωση εξεύρεσης μιας πολιτικής λύσης. 4. Να γεφυρώσουν τις διαφορές σχετικά με τις βασικές προσεγγίσεις στο ιδιοκτησιακό ζήτημα: α) οι δύο πλευρές θα πρέπει να δηλώσουν ότι όλοι οι προ του 1974 ιδιοκτήτες σπιτιών θα έχουν κατ αρχήν το δικαίωμα να διεκδικήσουν τις κύριες κατοικίες τους β) η ελληνοκυπριακή πλευρά θα πρέπει να προετοιμάσει την κοινή γνώμη ώστε να αποδεχθεί ότι το δικαίωμα αποκατάστασης σε ένα τουρκοκυπριακό συστατικό κράτος μπορεί να υποστεί περιορισμούς τόσο με βάση τη διζωνικότητα, όσο και σε περιπτώσεις που θα ορισθούν κατόπιν αμοιβαίας συμφωνίας, όπως για παράδειγμα περιπτώσεις δημόσιας χρήσης γ) η τουρκοκυπριακή πλευρά θα πρέπει να προσφέρει την αποκατάσταση όσον το δυνατόν περισσότερων περιουσιών στα πλαίσια της διζωνικότητας, προστατεύοντας παράλληλα τα δικαιώματα των τωρινών χρηστών, κυρίως σε περιπτώσεις που και οι ίδιοι είναι εκτοπισμένοι και χρησιμοποιούν τις συγκεκριμένες ιδιοκτησίες ως κύρια κατοικία και δ) θα πρέπει να παρασχεθούν εναλλακτικές δυνατότητες στέγασης σε όσους θα αναγκαστούν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και δε διαθέτουν άλλη κατοικία.

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 210, 9 Δεκτεμβρίου 2010 Σελίδα iii Προς την ελληνοκυπριακή ηγεσία: 5. Θα πρέπει να ορίσουν το νομικό πλαίσιο για τις ανταλλαγές περιουσιών μεταξύ των εκτοπισμένων ιδιοκτητών και από τις δύο πλευρές, οι οποίες θα έχουν εγκριθεί από την Τουρκοκυπριακή Επιτροπή Ακίνητης Περιουσίας (ΕΑΠ). 6. Να σταματήσουν να αποθαρρύνουν τους Ελληνοκυπρίους από το να καταθέτουν αιτήσεις στην Επιτροπή Ακίνητης Περιουσίας 7. Να επιτρέψουν στους Τουρκοκύπριους που κατοικούν στο βόρειο τμήμα του νησιού και είναι ιδιοκτήτες εγκαταλελειμμένων περιουσιών στο νότο, πρόσβαση στα ίδια διορθωτικά μέτρα που απολαμβάνουν και οι ιδιοκτήτες που κατοικούν οπουδήποτε αλλού. Προς την τουρκοκυπριακή ηγεσία: 8. Να διασφαλίσουν τη δικαιοσύνη και τη διαφάνεια στις διαδικασίες της Επιτροπής Ακίνητης Περιουσίας, τους υπολογισμούς των αποζημιώσεων και τις λεπτομέρειες των πληρωμών και να δεσμευθούν για την επέκταση της λειτουργίας της και πέραν της λήξης της διορίας του 2011. 9. Να άρουν τους περιορισμούς κατοικίας στις κληρονομηθείσες ιδιοκτησίες στο βόρειο τμήμα του νησιού για κληρονόμους εκτοπισμένων Ελληνοκυπρίων. 10. Να υποστηρίζουν τις τρέχουσες συνομιλίες με πάγωμα της ανοικοδόμησης εντός ελληνοκυπριακών ιδιοκτησιών στο βόρειο τμήμα του νησιού Προς την τουρκική ηγεσία: 11. Να αρχίσει εκ νέου προσπάθειες και να προχωρήσει με συνέπεια, ούτως ώστε να διαβεβαιώσει την ελληνοκυπριακή πλευρά για την προσήλωσή της Τουρκίας στην εξεύρεση μιας λύσης, συμπεριλαμβανομένης και της επιστροφής περιουσιών και εδαφών, σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές προηγούμενων σχεδίων του ΟΗΕ. Λευκωσία/ Κωνσταντινούπολη/ Βρυξέλλες, 9 Δεκεμβρίου 2010

Ευρώπη Μελέτη N 210 9 Δεκεμβρίου 2010 ΚΥΠΡΟΣ: ΠΡΟΣ ΓΕΦΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΧΑΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ελληνοκυπριακή και η τουρκοκυπριακή κοινότητα ζούσαν αναμεμειγμένες και διασκορπισμένες σε όλο το νησί, πριν από την έγερση των εθνοτικών εντάσεων στο τέλος της βρετανικής αποικιοκρατικής περιόδου, η οποία οδήγησε στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960. Οι Ελληνοκύπριοι, που αποτελούσαν το 80% του συνολικού πληθυσμού εκείνη την περίοδο, ήταν κάτοικοι σε μεγαλύτερο βαθμό των αστικών κέντρων, ενώ οι Τουρκοκύπριοι, που αποτελούσαν περίπου το 18% του συνολικού πληθυσμού, της υπαίθρου. Οι πρώτες μεγάλες μετατοπίσεις πληθυσμού ξεκίνησαν κατά τη διάρκεια της συνταγματικής κρίσης του 1963-1964, όταν οι Ελληνοκύπριοι στν πραγματικότητα πήραν τον έλεγχο της διακυβέρνησης και οι Τουρκοκύπριοι εξαναγκάστηκαν να μεταβούν σε γκέτο ή σε θύλακες χωριών. Τότε, το 1974, μετά την υποστήριξη της Αθήνας στο πραξικόπημα που έλαβε χώρα στη Λευκωσία και το οποίο στόχευε στην ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, η Τουρκία επικαλέστηκε το δικαίωμα που προέβλεπε η συνθήκη του 1960 για αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης και εισέβαλε στο βόρειο τμήμα του νησιού καταλαμβάνοντας το ένα τρίτο του. 1 δυο βρετανικών βάσεων (3% της επικράτειας). Η εναπομείνασα περιοχή, το 3% της επικράτειας του νησιού, αποτελεί τη Νεκρή Ζώνη ή Πράσινη Γραμμή που βρίσκεται υπό τον έλεγχο της Ειρηνευτικής Δύναμης των Ηνωμένων Εθνών στην Κύπρο (UNFICYP). Μεταξύ του 1963 και 1974, σχεδόν οι μισοί από τους 570.000 κατοίκους της Κύπρου, έχασαν την περιουσία τους ως αποτέλεσμα των διακοινοτικών διαμαχών ή των στρατιωτικών ενεργειών σε απόλυτους αριθμούς επηρεάστηκαν σχεδόν τρεις φορές περισσότεροι Ελληνοκύπριοι σε σχέση με τους Τουρκοκύπριους, αλλά ως ποσοστό της κοινότητάς τους, ουσιαστικά περισσότεροι Τουρκοκύπριοι εκτοπίστηκαν. Ο συνολικός πληθυσμός έχει πλέον διπλασιαστεί, και ανέρχεται στο 1,1 εκατομμύριο, με σχεδόν όλους τους κατοίκους να μένουν σε δύο χωριστές ζώνες έχοντας ελάχιστη επαφή μεταξύ τους για σχεδόν τέσσερις δεκαετίες. Η ενέργεια αυτή, που καταδικάστηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ Γ.Σ.) και με ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας, οδήγησε στην κατάληψη του 37% της επικράτειας του νησιού από τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις, το οποίο αποτελεί τόπο κατοικίας για λιγότερο από το 20% του συνολικού πληθυσμού. 2 Η ελληνοκυπριακή ζώνη καλύπτει περίπου το 60% της επικράτειας, συμπεριλαμβανομένων και των 1 Για προηγούμενες μελέτες της Crisis Group για την Κύπρο, βλ. Crisis Group Ευρώπης Μελέτες: Νο 171, Το Αδιέξοδο της Κύπρου: Το Επόμενο Βήμα, 8 Μαρτίου 2006, Νο 190 Κύπρος: Αναστροφή της Διολίσθησης προς τη Διχοτόμηση, 10 Ιανουαρίου 2008, Επανένωση της Κύπρου: Η Ευνοϊκότερη έως Τώρα Συγκυρία, 23 Ιουνίου 2008 και Νο 201 Κύπρος: Επανένωση ή Διχοτόμηση, 30 Σεπτεμβρίου 2010. 2 Τα ψηφίσματα του ΟΗΕ για τη στρατιωτική επέμβαση της Τουρκίας και την ακόλουθη κατοχή περιλαμβάνουν τα Ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας 353 (20 Ιουλίου 1974) και 360 (16 Αυγούστου 1974), όπως επίσης και το Ψήφισμα 3212 της Γενικής Συνέλευσης (1 Νοεμβρίου 1974).

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 210, 9 Δεκεμβρίου 2010 Σελίδα 2 II. ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΙ ΚΥΠΡΙΑΚΟ A. Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΑΚΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΩΝ Μεταξύ 162.000 και 170.000 Ελληνοκύπριοι αναγκάστηκαν σε φυγή από το βόρειο τμήμα του νησιού το 1974. 3 Οι Ελληνοκύπριοι υποστηρίζουν πως άφησαν πίσω τους 46.000 ιδιοκτησίες 4 και ισχυρίζονται ότι κατέχουν περιουσιακά δικαιώματα επί του 78% της έγγειας ιδιοκτησίας στο βόρειο τμήμα του νησιού. Τουρκοκύπριος αξιωματούχος εκτιμά πως η συνολική έκταση που ανήκει σε Ελληνοκύπριους αντιστοιχεί σε 1.5 εκατομμύριο κυπριακά στρέμματα (περίπου 2.000 τ.χλμ., το 60% από τα συνολικά 3.355 τ.χλμ. που βρίσκονται σήμερα υπό τουρκοκυπριακό έλεγχο) τα οποία χρησιμοποιούνται από τους Τουρκοκύπριους κατά «ένα πολύ μεγάλο ποσοστό». 5 Το 1977 η τουρκοκυπριακή διοίκηση ενέκρινε το «Νόμο περί Κατοικίας, Διανομής της Γης και Ιδιοκτησιών Ίσης Αξίας», σύμφωνα με τον οποίο διανεμήθηκαν στους εκτοπισμένους Τουρκοκύπριους οι εγκαταλελειμμένες περιουσίες των Ελληνοκυπρίων μέσα από ένα σύστημα «ανταλλαγής πόντων». Έλαβαν κουπόνια σε αντάλλαγμα των περιουσιών που άφησαν στο νότιο τμήμα του νησιού, με τα οποία θα μπορούσαν να αποκτήσουν ιδιοκτησίες αντίστοιχης αξίας στο βορρά, οι οποίες είχαν εγκαταληφθεί από Ελληνοκύπριους. Μεταξύ του 1975 και 1981, η Τουρκία ενθάρρυνε τους πολίτες της να εγκατασταθούν στο βόρειο τμήμα της Κύπρου 6 αντιβαίνοντας στο πνεύμα της Τέταρτης 3 Τα χαμηλότερα μεγέθη παρατίθενται από τους Özlem Oğuz Çilsal, Πραξούλα Αντωνιάδου Κυριάκου και Fiona Mullen, «Η Επόμενη Μέρα ΙΙΙ: Μέρισμα Ειρήνης από την Κύπρο για την Τουρκία και την Ελλάδα», Διεθνές Ινστιτούτο Έρευνας για την Ειρήνη, Όσλο, 1/2010. Τα υψηλότερα μεγέθη είναι από το Υπουργείο Εξωτερικών της Κυπριακής Δημοκρατίας. Σύμφωνα με τα στοιχεία του 2001 της UNFICYP, ο αριθμός των εσωτερικά εκτοπισμένων πληθυσμών (ΕΕΠ) στο νότο ανήλθε στις 165.000 και στο βορρά στις 45.000, συνολικά τους 210.000 σε όλο το νησί. Παραπομπή από «Κύπρος: Η Έλλειψη Πολιτικής Συμφωνίας Εμποδίζει τους Εκτοπισμένους από το να Απολαύσουν Πλήρως τα Περιουσιακά τους Δικαιώματα», Κέντρο Παρακολούθησης Εσωτερικού Εκτοπισμού, 18 Δεκεμβρίου 2007, σελ. 52. 4 Τηλεφωνική συνέντευξη στην Crisis Group, Ελληνοκύπριος αξιωματούχος, Οκτώβριος 2010. 5 Τηλεφωνική συνέντευξη στην Crisis Group, Τουρκοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Οκτώβριος 2010. 6 Πιθανόν οι μισοί από τους εκτιμώμενους ως 300.000 κατοίκους του τουρκοκυπριακού βορρά είτε είχαν γεννηθεί στην Τουρκία ή είναι απόγονοι αυτών των εποίκων. «Η Συνθήκης της Γενεύης. 7 Οι Ελληνοκύπριοι υποστηρίζουν πως η Άγκυρα και η τότε σκληροπυρηνική τουρκοκυπριακή ηγεσία επιθυμούσαν να δημιουργήσουν ένα είδος αποικιοκρατικού καθεστώτος στο βόρειο τμήμα του νησιού. Επίσης, η μετανάστευση αυτή αποτέλεσε εν μέρει μια προσπάθεια εκ μέρους της Τουρκίας για προώθηση της οικονομικής αυτάρκειας και εξάλειψη της διαδεδομένης φτώχειας στο βόρειο τμήμα του νησιού μετά το 1974. Οι μετατοπισμένοι από το νότιο τμήμα του νησιού ήταν οικονομικά και κοινωνικά ευάλωτοι. 8 Μετά τη μονομερή διακήρυξη της ανεξαρτησίας τους το 1983, 9 οι Τουρκοκύπριοι τροποποίησαν το νόμο του 1977 περί ιδιοκτησίας με το Άρθρο 159 του Συντάγματος του 1985 και παραχώρησαν τίτλους ιδιοκτησίας για τις ελληνοκυπριακές περιουσίες στο βορρά στους εκτοπισμένους, οι οποίοι με τη σειρά τους παραχώρησαν προς τη διοίκηση όποιες αξιώσεις είχαν για τις εγκαταλελειμμένες περιουσίες τους στο νότιο τμήμα του νησιού. 10 Τέτοιοι τίτλοι ιδιοκτησίας παραχωρήθηκαν και σε άλλους, όπως οι βετεράνοι των ενόπλων συγκρούσεων με τους Ελληνοκυπρίους και κάποιοι έποικοι. Μέσω αυτού του νόμου, στον οποίο δε γινόταν καμία αναφορά στα περιουσιακά δικαιώματα των Ελληνοκυπρίων, η τουρκοκυπριακή διοίκηση ουσιαστικά απαλλοτρίωσε όλες τις εγκαταλελειμμένες ακίνητες περιουσίες των Ελληνοκυπρίων στο βορρά και τις Τουρκία προέβει σε δηλώσεις στη Μερσίνη (τουρκική πόλη στις ακτές της Μεσογείου) το 1975, ζητώντας από τους ανθρώπους να πάνε στην Κύπρο. Οι γονείς μου μετακόμισαν εδώ όταν ήμουν πολύ μικρή. Έζησα εδώ όλη μου τη ζωή. Μένω σ ένα παλιό ελληνοκυπριακό σπίτι, το οποίο μεταβίβασε σε μένα η Τουρκοκύπρια πεθερά μου, η οποία το απέκτησε μέσω του συστήματος σημείων ίσης αξίας το 1974. Το σπίτι το έχουμε βελτιώσει σημαντικά». Συνέντευξη στην Crisis Group, γιος Τουρκοκύπριου μετανάστη στη Μόρφου, 11 Οκτωβρίου 2010. 7 Στο άρθρο 49 της Τέταρτης Συνθήκης της Γενεύης αναφέρεται: «Μεμονωμένες ή βίαιες μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, όπως επίσης και απελάσεις προστατευμένων ατόμων από τα κατεχόμενα εδάφη σε αυτά της Κατοχικής Δύναμης ή οποιαδήποτε άλλης χώρας, κατεχόμενης ή μη, απαγορεύονται, ανεξάρτητα από το κίνητρό τους...η Κατοχική Δύναμη δε θα απελάσει ή μεταφέρει τμήματα του δικού της πληθυσμού στο έδαφος το οποίο κατέχει». 8 «Υπήρχε οικονομικό αδιέξοδο. Οι λιγοστοί διαθέσιμοι χώροι της αρχικής τουρκοκυπριακής γης ακρίβυναν πολύ. Είχαμε σοβαρά προβλήματα τη δεκαετία του 80». Συνέντευξη στην Crisis Group, Τουρκοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Οκτώβριος 2010. 9 Η αυτοαποκαλούμενη «Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου» (ΤΔΒΚ) είναι επίσημα αναγνωρισμένη μόνο από την Τουρκία. Τα Ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας 541 (1983) και 550 (1984) διακηρύσσουν την οντότητα αυτή παράνομη και ζητούν από όλα τα κράτη να απέχουν από την αναγνώρισή της. 10 «Νόμος περί Κατοικίας, Κατανομής της Γης και Ιδιοκτησίας Ίσης Αξίας» (Νόμος Νο. 41/1977).

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 210, 9 Δεκεμβρίου 2010 Σελίδα 3 παρέδωσε στους πολίτες της. Πρώην υψηλόβαθμος Τουρκοκύπριος αξιωματούχος ανέφερε στην Crisis Group: «Η πλειοψηφία των περιουσιών διανεμήθηκε στα πλαίσια πελατειακών σχέσεων», όχι σ αυτούς που τις είχαν πραγματικά ανάγκη, αλλά σ εκείνους που είχαν τις καλύτερες γνωριμίες με όσους βρίσκονταν στην εξουσία στο βόρειο τμήμα του νησιού. 11 Η απόφαση του 2005 του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) στην υπόθεση Ξενίδη- Αρέστη εναντίον Τουρκίας (βλ. παρακάτω) υποχρέωσε τους Τουρκοκύπριους να τροποποιήσουν το Άρθρο 159, ώστε να καταστεί δυνατή η αποκατάσταση περιουσιών, όπως επίσης και η αποζημίωση και η ανταλλαγή, ως διορθωτικά μέτρα για τους εκτοπισμένους Ελληνοκύπριους ιδιοκτήτες. Τον ίδιο χρόνο, η τουρκοκυπριακή διοίκηση θέσπισε το «Νόμο περί Αποζημίωσης, Ανταλλαγής και Αποκατάστασης Ακινήτων» και ίδρυσε την Επιτροπή Ακίνητων Περιουσιών (ΕΑΠ) για να διαχειριστεί τις αξιώσεις Ελληνοκυπρίων για τις περιουσίες τους. 12 Όπως περιγράφεται και παρακάτω, ολοένα και περισσότεροι Ελληνοκύπριοι καταφεύγουν σε αυτό το εγχώριο διορθωτικό μέτρο, αλλά η κατάσταση στην πράξη γίνεται όλο και πιο αυθαίρετη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Μόρφου (Güzelyurt στα τουρκικά), μια κυπριακή πόλη στο βόρειο τμήμα του νησιού με 18.000 κατοίκους, 13 η οποία ως επί το πλείστον ήταν ελληνοκυπριακή πριν από το 1974. 14 Κάποιοι από τους Τουρκοκύπριους που εγκαταστάθηκαν εκεί μετά το 1974 είχαν ήδη μετακινηθεί από τις εστίες τους για δεύτερη φορά, την πρώτη στις αρχές της δεκαετίας του 1960 λόγω των αναταραχών που σημειώθηκαν τότε. Παρ όλα αυτά, το 2004 οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι υπερψήφισαν το σχέδιο του ΟΗΕ για την επανένωση του νησιού, αν και για πολλούς κάτι τέτοιο θα σήμαινε την εκ νέου αλλαγή τόπου διαμονής. 15 Η θετική τους ψήφος κατά ένα μέρος 11 Συνέντευξη στην Crisis Group, Βρυξέλλες, Νοέμβριος 2010. 12 Νόμος 67/2005. Τα δύο ξένα μέλη, που πληρούν τις προϋποθέσεις του νόμου για διεθνή αποζημίωση, είναι ο Hans- Christian Krüger, πρώην Γραμματέας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και ο Daniel Tarschys, πρώην Γενικός Γραμματέας του Συμβουλίου της Ευρώπης. 13 Συνέντευξη στην Crisis Group, ο Τουρκοκύπριος δήμαρχος της Μόρφου, Λευκωσία, 12 Οκτωβρίου 2010. 14 Σύμφωνα με το Υπουργείο Εξωτερικών της Κυπριακής Δημοκρατίας, ο πληθυσμός της Μόρφου πριν το 1974 ανερχόταν περίπου σε 7.500 Ελληνοκύπριους. 15 Οι περισσότεροι από τους εκτοπισμένους έχουν διακόψει ολοκληρωτικά τους δεσμούς με το νότο. «Ζούσα στη Λεμεσό όταν ξέσπασαν οι συγκρούσεις. Τραυματίστηκα κατά τη διάρκεια των συμπλοκών. Αναζήτησα καταφύγιο σε μια από τις βρετανικές βάσεις, πριν διαφύγω στη Μερσίνη (Τουρκία). Από κει, μετακόμισα στο χωριό Ζώδια (στη βόρεια Κύπρο) και μετά στο χωριό Ελιά κοντά στη Μόρφου, όπου τώρα ζω σε ένα πρώην ελληνοκυπριακό σπίτι. Έχουμε περάσει πολλά. Δεν έχω καταδείκνυε και την ανάγκη τους για νομική ασφάλεια στο μέλλον, ενώ πολλοί κάτοικοι της Μόρφου επιζητούσαν επίσης να τους καταστεί σαφής ο τρόπος αποζημίωσής τους για το διάστημα που συντηρούσαν τις περιουσίες των Ελληνοκυπρίων. 16 Ωστόσο, το κλίμα έχει αλλάξει από το 2004, όταν το 76% των Ελληνοκυπρίων απέρριψε το σχέδιο του ΟΗΕ για επανένωση του νησιού, ενώ το 65% των Τουρκοκυπρίων το υπερψήφισε. Μέχρι τότε, πολλοί Τουρκοκύπριοι παρέμεναν συγκρατημένοι μπροστά στις εξελίξεις μιας ενδεχόμενης διευθέτησης, αξιοποιώντας και αναπτύσσοντας σε περιορισμένο μόνο βαθμό τις ιδιοκτησίες και την ακίνητη περιουσία των Ελληνοκυπρίων. Μετά το δημοψήφισμα, παράγοντες του οικοδομικού τομέα φάνηκαν πεπεισμένοι ότι δεν υπήρχε πιθανότητα διευθέτησης του ζητήματος ούτε λόγος να συνεχίσουν να σέβονται τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα των Ελληνοκυπρίων. Επωφελούμενοι από την έκρηξη της παγκόσμιας ζήτησης στην αγορά ακινήτων, έχουν προχωρήσει σε κατασκευαστικά έργα, όπως ξενοδοχεία και βίλες, τα οποία έχουν καλύψει το μεγαλύτερο μέρος/κομμάτι των τουρκοκυπριακών ακτογραμμών στο βόρειο τμήμα του νησιού. Τα τελευταία δύο χρόνια, ωστόσο, σημειώθηκε πτώση στην ανοικοδόμηση εν μέρει λόγω της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης, εν μέρει λόγω της αναζωπύρωσης των ελπίδων για διευθέτηση μετά την έναρξη των συνομιλιών το 2008 και εν μέρει λόγω του αισθήματος αβεβαιότητας που προκύπτει από τις δικαστικές αποφάσεις σε σχέση με τις υποθέσεις ακινήτων (βλ. παρακάτω). B. Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΑΚΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΩΝ Οι Τουρκοκύπριοι υποστηρίζουν πως εγκατέλειψαν 130 χωριά στο νότιο τμήμα του νησιού, αρχίζοντας από το 1963. 17 Ισχυρίζονται πως κατέχουν την ιδιοκτησία πάει καν να δω την περιουσία μου στο νότο, δε θέλω να έχω καμία σχέση». Συνέντευξη στην Crisis Group, εκτοπισμένος Τουρκοκύπριος που κατοικεί στη Μόρφου, 11 Οκτωβρίου 2010. 16 Τουρκοκύπριος ο οποίος εκτοπίστηκε από την Πάφο σε ηλικία εννιά χρονών δήλωσε, «όταν μετακόμισα στο σπίτι μου {στο χωριό Δίκωμο}, αυτό ήταν έτοιμο να καταρρεύσει. Το φρόντισα το ξανάχτισα. Τι θα κάνω αν ο Ελληνοκύπριος ιδιοκτήτης το θέλει πίσω; Είμαι 45 χρονών και μόνος. Δεν έχω που αλλού να πάω». Συνέντευξη στην Crisis Group, Λευκωσία, 13 Οκτωβρίου 2010. 17 Μεταξύ του 1963 και του 1974 οι Τουρκοκύπριοι διέμεναν σε θύλακες, οι οποίοι αντιστοιχούσαν στο 3% της έκτασης του νησιού. Δεν είχαν τη δυνατότητα να αναπτύξουν τις περιουσίες τους ή να καλλιεργήσουν τη γη τους και ήταν αναγκασμένοι να πωλούν σε ιδιαίτερα χαμηλές τιμές προκειμένου να επιβιώσουν. Χιλιάδες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το νησί μέσα σε μια περίοδο έντεκα χρόνων ενώ υπήρξε εκτεταμένη διάβρωση των τουρκοκυπριακών ακινήτων». Ηλεκτρονική

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 210, 9 Δεκεμβρίου 2010 Σελίδα 4 162.000 περιουσιών, 5.000 από τις οποίες υποστηρίζουν πως έχουν καταστραφεί ολοσχερώς, 5.500 έχουν υποστεί βλάβες και 5.700 έχουν κατοικηθεί από εκτοπισμένους Ελληνοκυπρίους. 18 Οι Ελληνοκύπριοι αναγνωρίζουν ότι 11.000 ιδιοκτησίες ανήκουν στους Τουρκοκύπριους. Συνολικά, η τουρκοκυπριακή πλευρά έχει αξιώσεις για το 22.8% της γης στο νότιο τμήμα του νησιού, ενώ οι Ελληνοκύπριοι υποστηρίζουν ότι το ποσοστό αυτό κυμαίνεται γύρω στο 14%, θέση η οποία συμπίπτει και με τις εκτιμήσεις εξωτερικών παραγόντων. 19 Σύμφωνα με διεθνή αξιωματούχο, η συνολική επιφάνεια γης που ανήκει στους Τουρκοκύπριους αναλογεί περίπου σε 500.000 στρέμματα (670 τ.χλμ.), 20 δηλαδή σχεδόν στο 12% από τα 5.509 τ.χλμ. της συνολικής επιφάνειας της ελληνοκυπριακής ζώνης. Η ελληνοκυπριακή πολιτική ως προς τις εγκαταλελειμμένες ιδιοκτησίες στο νότο διαφέρει σημαντικά σε σχέση με την τουρκοκυπριακή προσέγγιση στο θέμα αυτό. Ο νόμος της Κυπριακής Δημοκρατίας συνεχίζει να θεωρεί τους Τουρκοκύπριους ως τους νόμιμους ιδιοκτήτες στις ελεγχόμενες από την κυβέρνηση περιοχές, παρόλο που οι ιδιοκτησίες τους έχουν περάσει στη δικαιοδοσία του Υπουργείου Εσωτερικών από το 1991. Ο επονομαζόμενος Νόμος-Θεματοφύλακας απαγόρευε την πώληση, ανταλλαγή ή μεταφορά των εγκαταλελειμμένων τουρκοκυπριακών περιουσιών, τουλάχιστον χωρίς τη συγκατάθεση του κηδεμόνα, εξαιτίας της έκρυθμης κατάστασης που προέκυψε μετά την τουρκική στρατιωτική επέμβαση το 1974. 21 Ωστόσο, κάποιες από αυτές τις ιδιοκτησίες αλληλογραφία της Crisis Group, Τουρκοκύπριος αξιωματούχος, Δεκέμβριος 2010. 18 Συνέντευξη στην Crisis Group, Τουρκοκύπριος αξιωματούχος, Λευκωσία, Οκτώβριος 2010. 19 Ayla Gürel και Kudret Özersay, «Πολιτικές του Περιουσιακού στην Κύπρο», Διεθνές Ινστιτούτο Έρευνας για την Ειρήνη, Όσλο, 2006. Το 22.8 % περιλαμβάνει γη που κάποτε ανήκε στα τουρκικά μουσουλμανικά βακούφια (ιδρύματα) φιλανθρωπικού χαρακτήρα, τα απομεινάρια της οποίας έχουν τώρα συγκεντρωθεί σε ένα ίδρυμα γνωστό ως Εβκάφ η γη αυτή αναδιανεμήθηκε κατά τη διάρκεια της βρετανικής αποικιοκρατίας. Διεκδικήσεις που βασίζονται πάνω στο επιχείρημα του Εβκάφ δεν έχουν τύχει γενικής αποδοχής από τα δικαστήρια (βλ. τη συζήτηση για τα Βαρώσια παρακάτω). Halil Giray, Kıbrıs ile İlgili Rakamsal Bilgiler [Αριθμητικά Μεγέθη της Κύπρου],Ιούνιος 1993, ακόμη μία λεπτομερής αλλά ιδωτικά διανεμημένη μελέτη των ανταγωνιστικών διεκδικήσεων, όπως παρατίθεται στους Gürel and Özersay. 20 Συνέντευξη στην Crisis Group, διεθνής αξιωματούχος, Κύπρος, Νοέμβριος 2010. 21 Οι εξαιρέσεις περιλαμβάνουν εκείνους τους Τουρκοκύπριους που μπορούν να αποδείξουν ότι ζουν μόνιμα στο εξωτερικό και πιθανόν εκείνους που μπορούν να αποδείξουν μόνιμη εγκατάσταση στις περιοχές που βρίσκονται υπό κυβερνητικό έλεγχο για τουλάχιστον έξι μήνες. Παρόλο που αυτό συνιστά την επίσημη θέση, «δεν υπάρχει ξεκάθαρα διατυπωμένη πολιτική ή καθοδήγηση από την κυβέρνηση [σχετικά με το πως αποδεικνύεται η μόνιμη διαμονή] και δεν είναι ξεκάθαρο πόσο ενοικιάστηκαν στους εκτοπισμένους Ελληνοκύπριους και κάποιες άλλες χρησιμοποιήθηκαν για τις ανάγκες του δημοσίου τομέα. 22 Ιδρύθηκε το «Ταμείο Τουρκοκυπριακών Περιουσιών» το οποίο θα αναλάμβανε να πληρώσει αποζημιώσεις σε περιπτώσεις απώλειας χρήσης και απαλλοτρίωσης στους ιδιοκτήτες μετά την εξεύρεση μιας λύσης, όμως δεν είναι ξεκάθαρο πόσα χρήματα υπάρχουν στο ταμείο αυτό. 23 Κάποιοι Τουρκοκύπριοι έχουν δοκιμάσει να ασκήσουν το δικαίωμά τους στην αποκατάσταση από τη αρμόδια αρχή. Το 2004, ένας Τουρκοκύπριος που επιθυμούσε να επιστρέψει και να εγκατασταθεί στην ιδιοκτησία του στο νότο και στον οποίο είχε αρχικά ανακοινωθεί πως θα έπρεπε να περιμένει την εξεύρεση μιας λύσης στο κυπριακό ζήτημα κέρδισε την υπόθεση στο Ανώτατο Δικαστήριο της Κυπριακής Δημοκρατίας. 24 Η απόφαση βασίστηκε στο γεγονός πως ο αιτών κατοικούσε στις ελεγχόμενες από την κυβέρνηση περιοχές για έξι μήνες πριν αποφασίσει να διεκδικήσει την εγκαταλελειμμένη περιουσία του. Η κυβέρνηση επανέλαβε την επίσημη αυτή θέση στην έκθεση του 2009 του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, υποστηρίζοντας πως οι Τουρκοκύπριοι που επιστρέφουν από το βόρειο αποτελεσματικά εφαρμόζεται αυτός ο κανόνας». Ηλεκτρονική αλληλογραφία της Crisis Group, Metin Kemal, Τουρκοκύπριος δικηγόρος που ασκεί το επάγγελμα του στην Κυπριακή Δημοκρατία, 1 Δεκεμβρίου 2010. 22 Παραδείγματα περιλαμβάνουν το χώρο του αεροδρομίου στη Λάρνακα και το σταθμό παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στη Λεμεσό. Πολλά τουρκικά χωριά στο νότο είναι άδεια μια τουρκοκυπριακή μελέτη περιλαμβάνει στον κατάλογο 34 χωριά, τα οποία τώρα είναι εντελώς ερειπωμένα. «Κατεστραμμένα Τουρκικά Χωριά στη Νότια Κύπρο», γραφείο προεδρίας, Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου, Λευκωσία, 2009. 23 «Αναζητούσα αυτό το Ταμείο. Δεν ξέρω που είναι ή πόσα χρήματα υπάρχουν σ αυτό». Τηλεφωνική συνέντευξη στην Crisis Group, Αχιλλέας Δημητριάδης, Ελληνοκύπριος δικηγόρος που έχει χειριστεί υποθέσεις τουρκοκυπριακών περιουσιών, 8 Νοεμβρίου 2010. 24 Ο αιτών, Arif Mustafa, κατοικούσε στο νότο και επομένως υποστήριζε πως η περίπτωση του δεν εμπίπτει στον ορισμό «Τουρκοκύπριος» σύμφωνα με το περιεχόμενο του Νόμου- Θεματοφύλακα. Το Υπουργείο Εσωτερικών είχε αρχικά απορρίψει το αίτημά του για επιστροφή και το Ανώτατο Δικαστήριο αποφάσισε υπέρ της επιστροφής του μόνο αφότου ο γενικός εισαγγελέας ήρε την αντίθεσή του στο να προωθήσει την υπόθεση. Πέρασαν περίπου τρία χρόνια πριν ο Mustafa μπορέσει να ξαναδιεκδικήσει την περιουσία του. Ηλεκτρονική αλληλογραφία της Crisis Group, Metin Kemal, Τουρκοκύπριος δικηγόρος που ασκεί το επάγγελμα του στην Κυπριακή Δημοκρατία, 1 Δεκεμβρίου 2010. Στην τελική του απόφαση, το Ανώτατο Δικαστήριο δήλωσε πως εφόσον ο σκοπός του νόμου ήταν να προστατέψει τις εγκαταλελειμμένες περιουσίες κατά την απουσία του ιδιοκτήτη, θα πρέπει να του επιστραφεί η περιουσία του. Arif Mustafa εναντίον Υπουργείου Εσωτερικών, Ανώτατο Δικαστήριο της Κύπρου, Υπόθεση Νο. 125/2004.

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 210, 9 Δεκεμβρίου 2010 Σελίδα 5 τμήμα του νησιού ή το εξωτερικό για να ζήσουν μόνιμα στις ελεγχόμενες από την κυβέρνηση περιοχές έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιήσουν την ιδιοκτησία τους, και προσθέτοντας πως αυτομάτως πληρούν τα κριτήρια για να λάβουν αποζημιώσεις, είτε κατοικούν στις ελεγχόμενες από την κυβέρνηση περιοχές ή έχουν εγκατασταθεί μόνιμα στο εξωτερικό. 25 Παρ όλα αυτά, ορισμένοι νομικοί εμπειρογνώμονες υιοθετούν διαφορετική θέση, υποδεικνύοντας μια σχετική παράγραφο του Νόμου- Θεματοφύλακα που απαγορεύει ρητά οποιαδήποτε χορήγηση αποζημίωσης σε Τουρκοκύπριους ενώ συνεχίζει να υφίσταται η έκρυθμη κατάσταση στο νησί. 26 Τα νομικά δεδομένα σχετικά με τις εγκαταλελειμμένες τουρκοκυπριακές περιουσίες μεταβλήθηκαν με τροπολογία του Νόμου-Θεματοφύλακα τον Απρίλιο του 2010. Ένας Τουρκοκύπριος κάτοικος του Ηνωμένου Βασιλείου προσέφυγε στο ΕΔΑΔ το 2004, και η ελληνοκυπριακή κυβέρνηση προκαταβάλλοντας την απόφαση του δικαστηρίου, προχώρησε σε διακανονισμό τον Ιανουάριο του 2010 καταβάλλοντας στον αιτούντα το ποσό των 500.000 για απώλεια χρήσης μιας και μισής οικίας στη Λάρνακα, οι οποίες κατοικούνταν από εκτοπισμένους Ελληνοκύπριους. 27 Η υπόθεση αυτή ανάγκασε την κυβέρνηση να τροποποιήσει το νόμο, σύμφωνα με τον οποίο οι Τουρκοκύπριοι που κατοικούν στις ελεγχόμενες από την κυβέρνηση περιοχές ή στο εξωτερικό, ακόμα και αν είχαν μεταβεί εκεί μετά το 1974, μπορούν να διεκδικήσουν τις περιουσίες τους. Επίσης, εισάγαγε μια καινούρια παράγραφο σχετικά με την καταβολή αποζημιώσεων, η οποία προβλέπει πως άτομα που έχουν 25 Σ/ΣΑΔ/ΟΕ.6/6/ΚΥΠ/1, παράγραφος 88, υποβλήθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 2009. 26 «Προσωπικά γνωρίζω Τουρκοκύπριους των οποίων τα αιτήματα για επιστροφή των περιουσιών τους απορρίφθηκαν επειδή διέμεναν σ αυτές πρόσφυγες. Μετέπειτα η κυβέρνηση προσφέρθηκε να αγοράσει την περιουσία από τους Τουρκοκύπριους ιδιοκτήτες ξεκαθαρίζοντας παράλληλα ότι δε θα υπάρξουν αποζημιώσεις ή είσπραξη ενοικίων ενώ συνεχίζεται αυτή η εκκρεμής κατάσταση [στην οποία παραπέμπει ο νόμος]... Ένας Ελληνοκύπριος οπουδήποτε και να κατοικεί, [μπορεί] να κάνει αίτηση για αποζημίωση από την ΕΑΠ στο Βορρά για απώλεια χρήσης της περιουσίας του από το 1974 μέχρι σήμερα. Αντίθετα, εξαιτίας της παραγράφου 9 [του Νόμου-Θεματοφύλακα, σύμφωνα με τον οποίο απαγορεύονται οι πληρωμές], ένας Τουρκοκύπριος, όπου και αν κατοικεί, απαγορεύεται από το νόμο να λάβει ενοίκια ή εισόδημα τα οποία έχουν προέρθει από την περιουσία του. Ο τρόπος που μεταχειρίζεται ο νόμος έναν Ελληνοκύπριο κι έναν Τουρκοκύπριο είναι εντυπωσιακά μεροληπτικός». Ηλεκτρονική αλληλογραφία της Crisis Group, Metin Kemal, Τουρκοκύπριος δικηγόρος που ασκεί το επάγγελμα του στην Κυπριακή Δημοκρατία, 1 Δεκεμβρίου 2010. 27 «Καθιστώντας ευκολότερη τη διαδικασία επιστροφής των περιουσιών στους Τουρκοκύπριους», Cyprus Mail, 26 Φεβρουαρίου 2010. Αναφέρεται στην υπόθεση Nezire Sofi εναντίον Κύπρου. υποστεί καταπάτηση των δικαιωμάτων τους, όπως αυτά ορίζονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, μπορούν να εγείρουν αγωγή κατά του επαρχιακού δικαστηρίου ζητώντας αποζημίωση για απώλειες και έξοδα. Ωστόσο, άλλες παράγραφοι του Νόμου-Θεματοφύλακα αντιβαίνουν στα παραπάνω, απαγορεύοντας την καταβολή αποζημιώσεων, ενώ επιπλέον, ο νόμος δεν επιτρέπει στους Τουρκοκύπριους ιδιοκτήτες που διαμένουν στο βορρά να διεκδικήσουν τις περιουσίες τους. 28 Μέχρι πρόσφατα, ένας περιορισμένος μόνο αριθμός Τουρκοκυπρίων που πληρούν τα κριτήρια της διαμονής στο εξωτερικό ή στις ελεγχόμενες από την κυβέρνηση περιοχές επεδίωξαν να ασκήσουν τα περιουσιακά τους δικαιώματα, εν μέρει επειδή πολλοί έχουν λάβει από την κυβέρνησή τους καινούριους τίτλους ιδιοκτησίας για εγκαταλελειμμένες ελληνοκυπριακές περιουσίες, και εν μέρει επειδή θα έπρεπε να κινηθούν μέσω των ελληνοκυπριακών δικαστηρίων. Πολλοί, επίσης, αισθάνονται πως δεν έχουν πλέον πρόσβαση στις περιουσίες τους στο νότο, αν και οι Ελληνοκύπριοι υποστηρίζουν ότι και πρόσβαση έχουν και παραμένουν οι νόμιμοι ιδιοκτήτες των εγκαταλελειμμένων περιουσιών τους, εφόσον η Κυπριακή Δημοκρατία δεν αναγνωρίζει την αποκήρυξη των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στο νότο από την τουρκοκυπριακή διοίκηση. Οι Τουρκοκύπριοι αναζητούν ολοένα και περισσότερα δικαιώματα. Το πλέον πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση ενός ατόμου που διαμένει στο Ην. Βασίλειο και το Νοέμβριο του 2010 ετοιμαζόταν να εγείρει αγωγή κατά της ελληνοκυπριακής κυβέρνησης για κατάτμηση της περιουσίας της και για τη μεταφορά μεριδίου της οικογενειακής της περιουσίας στο νότο σε αναπτυξιακές εταιρείες. 29 Μερικοί Τουρκοκύπριοι, που είτε έχουν 28 Ένας Τουρκοκύπριος δικηγόρος επισήμανε ότι ενώ η τροπολογία συνιστά κάποια βελτίωση, είναι πολύ νωρίς για να εκτιμήσουμε τον πραγματικό νομικό αντίκτυπο για δύο πολύ σημαντικούς λόγους: πρώτον, το δικαίωμα της ατομικής προσφυγής υπό την Ευρωπαϊκή Συνθήκη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει ήδη αναγνωριστεί από το 1989, συνεπώς δεν είναι ξεκάθαρο τι προσθέτει στο υπάρχον νομικό πλαίσιο αυτό το καινούριο τμήμα δεύτερον, η παράγραφος 9 του Νόμου- Θεματοφύλακα, που απαγορεύει οποιαδήποτε πληρωμή στους Τουρκοκύπριους μέχρι το πέρας αυτής της εκκρεμούς κατάστασης, παραμένει σε ισχύ. Ηλεκτρονική αλληλογραφία της Crisis Group, Metin Kemal, Τουρκοκύπριος δικηγόρος που ασκεί το επάγγελμα του στην Κυπριακή Δημοκρατία, 1 Δεκεμβρίου 2010. «Ο νόμος εξακολουθεί να καταπατά τα ανθρώπινα δικαιώματα των Τουρκοκυπρίων». Συνέντευξη στην Crisis Group, Emine Çolak, Τουρκοκύπρια ακτιβίστρια και δικηγόρος για τα ανθρώπινα δικαιώματα, Λευκωσία, 13 Οκτωβρίου 2010. 29 «Εξαπατημένοι από το Θεματοφύλακα», Cyprus Mail, 20 Νοεμβρίου 2010. Η ενάγουσα δήλωσε πως η οικογένειά της δεν έλαβε καμία αποζημίωση και εξέφρασε τη δυσαρέσκειά

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 210, 9 Δεκεμβρίου 2010 Σελίδα 6 εξαντλήσει τα εσωτερικά ένδικα μέσα είτε αποκλείονται από τη διαδικασία μιας και κατοικούν στο βορρά, διεκδικούν τα δικαιώματά τους εναντίον της ελληνοκυπριακής κυβέρνησης προσφεύγοντας στο ΕΔΑΔ (βλ. παρακάτω) Γ. Ο ΟΗΕ ΚΑΙ ΤΟ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Οι περισσότερες πρωτοβουλίες προς διευθέτηση του κυπριακού ζητήματος, οι οποίες έχουν πραγματοποιηθεί κυρίως με τη διευκόλυνση ή διαμεσολάβηση του ΟΗΕ, έχουν συμπεριλάβει και το ζήτημα της επιστροφής εκτοπισμένων πολιτών, περιουσιών και εδάφους. Αριθμός ψηφισμάτων του Συμβουλίου Ασφαλείας ζητά την απόσυρση των τουρκικών στρατευμάτων και την αποκατάσταση του προ 1974 status quo, ενώ ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης αναφέρουν πως θα πρέπει να επιτραπεί σε όλους τους εκτοπισμένους η επιστροφή στις εστίες τους. 30 Οι Συμφωνίες Υψηλού Επιπέδου του 1977-1979 μεταξύ της ελληνοκυπριακής και της τουρκοκυπριακής ηγεσίας αποτέλεσαν τη βάση επί της οποίας θα διεξάγονταν όλες οι συνομιλίες προς μια διευθέτηση. Το Φεβρουάριο του 1977, ο πρώην Αρχιεπίσκοπος (και Πρόεδρος) Μακάριος ΙΙΙ μαζί με το Ραούφ Ντενκτάς διαπραγματεύτηκαν μια συμφωνία τεσσάρων σημείων για μια αδέσμευτη, δικοινοτική ομοσπονδιακή δημοκρατία. Το Μάιο του 1979, ο Ντενκτάς και ο Σπύρος Κυπριανού, διάδοχος του Μακάριου στην προεδρία, συμφώνησαν επί μιας πρωτοβουλίας δέκα σημείων, η οποία έθετε ως προτεραιότητα την επίτευξη συμφωνίας για την εκ νέου εποίκιση (του κλειστού θερέτρου-φαντάσματος) των Βαρωσίων υπό την αιγίδα του ΟΗΕ και ταυτόχρονα την εξέταση από πλευράς των συνομιλητών των συνταγματικών και εδαφικών πτυχών μιας συνολικής διευθέτησης. της καθώς, εξ όσων γνωρίζει, δε δόθηκαν χρήματα στο Ταμείο Τουρκοκυπριακών Περιουσιών από το Υπουργείο Εσωτερικών για την περιουσία της οικογένειά της. 30 Στο Ψήφισμα 3213 της ΓΣ του ΟΗΕ δηλώνεται ότι «όλοι οι πρόσφυγες πρέπει να επιστρέψουν στα σπίτια τους με ασφάλεια» η θέση αυτή εκφράστηκε από το Συμβούλιο Ασφαλείας με το Ψήφισμα 365. Το Ψήφισμα της ΓΣ του ΟΗΕ 3395 (20 Νοεμβρίου 1975) καλεί τα εμπλεκόμενα μέρη «να λάβουν επείγοντα μέτρα για να διευκολύνουν την εθελοντική επιστροφή όλων των προσφύγων στα σπίτια τους με ασφάλεια και να επιληφθούν όλων των υπόλοιπων πτυχών του προσφυγικού προβλήματος». Τόσο το Ψήφισμα της ΓΣ του ΟΗΕ 33/15 (9 Νοεμβρίου 1978) όσο και το Ψήφισμα 34/30 (20 Νοεμβρίου 1979) ζητούν το «σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όλων των Κυπρίων και τη θέσπιση επειγόντων μέτρων για να διευκολύνουν την εθελοντική επιστροφή όλων των προσφύγων στα σπίτια τους με ασφάλεια». Το Ψήφισμα της ΓΣ του ΟΗΕ 37/253 (13 Μαΐου 1983) απαιτεί «το σεβασμό των θεμελιωδών ελευθεριών όλων των Κυπρίων, συμπεριλαμβανομένων της ελεύθερης μετακίνησης, της ελεύθερης εγκατάστασης και του δικαιώματος στην ιδιοκτησία». Τέλος, ζητήθηκε η άμεση έναρξη ενδοκοινοτικών συνομιλιών στη βάση του γενικού πλαισίου της συμφωνίας του 1977 μεταξύ Μακάριου- Ντενκτάς. 1. Από το σχέδιο πλαισίου προς μια δέσμη ιδεών Το 1986, ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Χαβιέ Πέρεζ ντε Κουεγιάρ, πρότεινε ένα σχέδιο συμφωνίας-πλαισίου. Αυτό υπερέβαινε τις συμφωνίες του 1977 εισάγοντας έναν καινούριο όρο, αυτό του διζωνικού κράτους, τον οποίο έμμεσα αναγνώρισε και το Συμβούλιο Ασφαλείας καταγράφοντας τον στο Ψήφισμα 585 (13 Ιουνίου 1986). Το 1992, ο Γενικός Γραμματέας Μπούτρος Μπούτρος - Γκάλι εισάγαγε μια δέσμη ιδεών για μια κοσμική, διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδιακή δημοκρατία με δύο πολιτικώς ισότιμα ομοσπονδιακά κράτη. Επίσης, προέβλεπε λύση στο ιδιοκτησιακό ζήτημα, προτείνοντας σχετικά λεπτομερή διορθωτικά μέτρα για τους εκτοπισμένους, τα οποία και θα εφαρμόζονταν μετά τις ενδεχόμενες εδαφικές προσαρμογές που θα γίνονταν. 31 Παρ όλο που η δέσμη αυτή εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Ασφαλείας με το Ψήφισμα 774 (26 Αυγούστου 1992), οι συνομιλίες μεταξύ των ηγετών πάγωσαν λίγο αργότερα. Οι Ελληνοκύπριοι επέμεναν στο δικαίωμα της επιστροφής κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, 32 ενώ οι Τουρκοκύπριοι απέκλεισαν το ενδεχόμενο αποκατάστασης, επικαλούμενοι την προηγούμενη ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923-1924 και ισχυριζόμενοι ότι όλες οι διεκδικήσεις περιουσιών θα πρέπει να επιλυθούν μέσω αποζημιώσεων ή ανταλλαγής. 33 31 Θα συστηνόταν μια δικοινοτική επιτροπή που θα διευθετούσε το ζήτημα της στέγασης, μαζί με τον αντίστοιχο φορέα της κάθε κοινότητας, και θα αναλάμβανε την επίλυση των θεμάτων που σχετίζονταν με τους εκτοπισμένους πληθυσμούς. Όλοι οι τίτλοι ιδιοκτησιών θα ανταλλάσσονταν πάνω σε μια καθολική κοινοτική βάση μεταξύ των δύο φορέων και οι εκτοπισμένοι πληθυσμοί θα αποζημιώνονταν από το φορέα της κοινότητάς τους. Προτάθηκε να επιτραπεί η επιστροφή ορισμένων εκτοπισμένων, οι οποίοι θα μπορούσαν να μετακομίσουν εφόσον οι τωρινοί χρήστες θα μεταστεγάζονταν, και να δοθεί το δικαίωμα παραμονής στον τωρινό κάτοχο αν αυτός/ή είναι επίσης εκτοπισμένος/ή ή αν η περιουσία είχε βελτιωθεί σημαντικά ή χρησιμοποιείται για δημόσιους σκοπούς. Θα υπήρχε ένα αδιευκρίνιστο όριο στον αριθμό των εκτοπισμένων που θα μπορούσαν να επιστρέψουν κάθε χρόνο και επίσης εισήγαγε την εναλλακτική της μακροχρόνιας μίσθωσης και άλλων εμπορικών συμφωνιών. 32 David Hannay, Κύπρος: Η Αναζήτηση μιας Λύσης (Νέα Υόρκη, 2005), σελ. 38. Ο Hannay ήταν ο ειδικός εκπρόσωπος του Ηνωμένου Βασιλείου στην Κύπρο μεταξύ 1996 και 2003. 33 Οι Τουρκοκύπριοι επίσης συχνά παραθέτουν τη Συμφωνία της Τρίτης Βιέννης του 1975, που υπέγραψαν ο Τουρκοκύπριος ηγέτης Rauf Denktash και ο Ελληνοκύπριος Πρόεδρος Γλαύκος Κληρίδης. Επέτρεπε τις μετακινήσεις των

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 210, 9 Δεκεμβρίου 2010 Σελίδα 7 Στις διαπραγματεύσεις αυτές λήφθηκαν υπ όψη και τα αναθεωρήμενα σύνορα σύμφωνα με τα οποία στους Τουρκοκύπριους αντιστοιχούσε περίπου το 28% και στους Ελληνοκύπριους το 72% της επικράτειας του νησιού. Στους τελευταίους θα επιστρέφονταν οι περιοχές της Μόρφου και το θέρετρο φάντασμα των Βαρωσίων (Maraş στα τουρκικά) αλλά όχι και το λιμάνι της Αμμοχώστου. Ο παράγοντας κλειδί για τους Ελληνοκύπριους σε κάθε εδαφικό διακανονισμό παρέμενε το ποσοστό των εκτοπισμένων που θα μπορούσαν να επιστρέψουν. 34 2. Το Σχέδιο Ανάν Το Νοέμβριο του 2002, μετά από αρκετά χρόνια προετοιμασίας, ο Γενικός Γραμματέας Κόφι Ανάν παρουσίασε ένα συνολικό ειρηνευτικό σχέδιο, το οποίο εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Ασφαλείας με το Ψήφισμα 1475 (14 Απριλίου 2003). Το κείμενο βασίστηκε σε προηγούμενα σχέδια του ΟΗΕ αλλά τελικώς πήρε τη μορφή ενός ιδιαίτερα μακροσκελούς και σύνθετου εγγράφου, την τελευταία έκδοση του οποίου η ελληνοκυπριακή ηγεσία δεν ήταν διατεθειμένη να εγκρίνει. 35 Η τουρκική πλευρά, ανυπομονώντας να ξεκινήσουν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την ΕΕ, αναθεώρησε την πολιτική της ως προς το κυπριακό, υποστήριξε το Σχέδιο Ανάν, και εγκατέλειψε την ιδέα ότι η ανταλλαγή περιουσιών και οι αποζημιώσεις αποτελούσαν το μοναδικό τρόπο για να διευθετηθούν οι περιουσιακές διεκδικήσεις, αποδεχόμενη έτσι για πρώτη φορά το ενδεχόμενο επιστροφής των εκτοπισμένων και αποκατάστασης. 36 εναπομείναντων Τουρκοκυπρίων από το νότο και των περισσότερων από τους Ελληνοκύπριους που ζούσαν ακόμη στο βορρά εκείνη την εποχή. Οι Τουρκοκύπριοι τη θεωρούν παρόμοια με τη Συνθήκη της Λωζάνης που χώρισε τους τουρκικούς από τους ελληνικούς πληθυσμούς κατά την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923, παρόλο που αυτή η θέση απορρίπτεται από τους Ελληνοκύπριους. 34 Hannay, Κύπρος, όπως παρατέθηκε ανωτέρω, βλ. σελ. 36. 35 Τόσο ο εκλιπών Ελληνοκύπριος Πρόεδρος Τάσσος Παπαδόπουλος όσο και ο τότε συνεργάτης στη συμμαχία του, Δημήτρης Χριστόφιας, ο νυν πρόεδρος, ήταν ιδιαιτέρως αντίθετοι στο Σχέδιο Ανάν. Οι Ελληνοκύπριοι υποστηρίζουν πως οι προτεινόμενοι συμβιβασμοί ισοδυναμούσαν με επιβολή των εξωτερικών δυνάμεων. Μερικοί Ελληνοκύπριοι σχολιαστές πιστεύουν πως οι ηγέτες τους σταμάτησαν να διαπραγματεύονται έτσι ώστε να αυξήσουν τις πιθανότητες απόρριψης του Σχεδίου Ανάν κατά το δημοψήφισμα. Συνεντεύξεις στην Crisis Group, Λευκωσία, Οκτώβριος 2007. 36 Καθ όλη την έκθεση, οι όροι αποκατάσταση και επαναφορά χρησιμοποιούνται εναλλάξ. Οι διατάξεις του Σχεδίου Ανάν αναφορικά με το ιδιοκτησιακό ζήτημα μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Θα προχωρούσε στη σύσταση μιας αμερόληπτης Επιτροπής Περιουσιών, με μέλη της μη Κύπριους, η οποία θα επέβλεπε τις σχετικές διατάξεις της συμφωνίας. Με τις διατάξεις περί του εδαφικού ζητήματος θα μειωνόταν σημαντικά η τουρκοκυπριακή ζώνη, από 37% σε μόλις 28% της συνολικής επικράτειας της Κυπριακής Δημοκρατίας όπως ήταν το 1960. Αυτό θα επέτρεπε την επιστροφή παραπάνω από των μισών εκτοπισμένων Ελληνοκυπρίων στις ιδιοκτησίες τους, οι οποίες θα υπάγονταν πλέον στο συνιστών κράτος τους. 37 Σχεδόν 70.000 Τουρκοκύπριοι θα έπρεπε να μετεγκατασταθούν, μερικοί εκ των οποίων για δεύτερη ή και τρίτη φορά από την έναρξη των συγκρούσεων. 38 Οι εναπομείναντες εκτοπισμένοι θα είχαν το δικαίωμα είτε στη διατήρηση του ενός τρίτου της ιδιοκτησίας τους με παράλληλη αποζημίωση για τα υπόλοιπα δύο τρίτα, είτε σε πλήρη αποζημίωση. Η πλήρης αποζημίωση θα λάμβανε τη μορφή ομολογιών ή άλλων πιστοποιητικών σε αμφότερα τα μέρη. Πλήρης αποκατάσταση θα ίσχυε μόνο για ημιτελή σπίτια ή για τα σπίτια στα οποία οι ιδιοκτήτες έζησαν για πάνω από δέκα χρόνια πριν από το 1974, με παρακείμενες εκτάσεις 1.000 τ.μ. ακόμα και αν αυτές ανέρχονται σε ποσοστό μεγαλύτερο από το ένα τρίτο της συνολικής έκτασης. Εναλλακτικά, σε περίπτωση που η αρχική ιδιοκτησία δεν ήταν διαθέσιμη για αποκατάσταση, θα προσφέρονταν παρακείμενα ακίνητα. Οι τωρινοί χρήστες των κατοικιών θα μπορούσαν να αποκτήσουν τον τίτλο ιδιοκτησίας παραχωρώντας τα δικαιώματα ακινήτων ίσης αξίας εντός του άλλου συνιστώντος κράτους. Όσοι είχαν προχωρήσει σε εκτεταμένες επενδύσεις σε συγκεκριμένα ακίνητα θα είχαν τη δυνατότητα να τα αγοράσουν. Κανένας δε θα αναγκαζόταν να εγκαταλείψει κάποια κατοικία αν δεν ήταν διαθέσιμη επαρκής και εναλλακτική στέγαση. Προσωρινές παρεκκλίσεις από τις τρεις βασικές ελευθερίες του κοινοτικού κεκτημένου της ΕΕ ελεύθερη διακίνηση, κατοχή περιουσίας και εγκατάσταση- θα 37 «Έκθεση του Γενικού Γραμματέα για την αποστολή των καλών υπηρεσιών στη Κύπρο», Γ/2003/398, 1 Απριλίου 2003. 38 Gürel and Özersay, «Πολιτικές του Περιουσιακού στην Κύπρο», όπως παρατίθεται ανωτέρω. «Οι περισσότερες μετακινήσεις πληθυσμού επρόκειτο να γίνουν από τη Μόρφου (Güzelyurt)». Συνέντευξη στην Crisis Group, ο Τουρκοκύπριος δήμαρχος της Μόρφου, 12 Οκτωβρίου 2010.

Crisis Group Ευρώπη Μελέτη N 210, 9 Δεκεμβρίου 2010 Σελίδα 8 περιόριζαν το δικαίωμα των Ελληνοκυπρίων να αγοράσουν ακίνητη περιουσία ή να διαμείνουν στο τουρκοκυπριακό συνιστών κράτος. 39 Ωστόσο, με την πάροδο δεκαπέντε ετών, οποιοσδήποτε Ελληνοκύπριος θα ήταν σε θέση να αγοράσει ακίνητη περιουσία στο Βορρά. Εκτός από τους περιορισμούς στην αποκατάσταση περιουσιών, το Σχέδιο Ανάν πρότεινε την προστασία του status πλειοψηφίας των Τουρκοκυπρίων εντός της ζώνης τους μέσω των διατάξεων περί κατοικίας που παρείχε το δικαίωμα στο τουρκοκυπριακό ομόσπονδο κράτος να περιορίσει τον αριθμό των μητουρκόφωνων στο ένα τρίτο του πληθυσμού. Οι Ελληνοκύπριοι που θα επιθυμούσαν να επιστρέψουν στις ιδιοκτησίες τους εντός των περιοχών που θα επηρεάζονταν από τις εδαφικές προσαρμογές θα μπορούσαν να το κάνουν, προϋποθέτωντας ότι οι Τουρκοκύπριοι που κατοικούσαν εντός των περιοχών αυτών θα μετακινούνταν σε εδάφη που θα βρίσκονται υπό τον έλεγχο του συνιστώντος κράτος τους. Οικονομικές και άλλου είδους παροχές θα μπορούσαν να δοθούν σε ορισμένο αριθμό Τούρκων εποίκων ώστε να πεισθούν να εγκαταλείψουν τις ιδιοκτησίες που κατέχουν και να επιστρέψουν στην Τουρκία. Οι Ελληνοκύπριοι αντιτάχθηκαν στις προτάσεις για αποζημίωση, συμπεριλαμβανομένου και του συστήματος των προθεσμιακών πληρωμών. Επίσης, εναντιώθηκαν στην εφαρμογή παρεκκλί-σεων από τις τρεις βασικές ελευθερίες του κοινοτικού κεκτημένου της ΕΕ, παρ όλο που αυτές θα ήταν προσωρινές. 39 Σύμφωνα με τη νομοθεσία της ΕΕ, οποιαδήποτε παρέκκλιση από το δικαίωμα των Ελληνοκυπρίων για αγορά ακινήτων ή για παραμονή εντός του μελλοντικού τουρκοκυπριακού συνιστώντος κράτους, μπορεί να είναι μόνο προσωρινή. Ωστόσο, υπάρχει νομικό προηγούμενο για μόνιμες παρεκκλίσεις στις ακόλουθες περιπτώσεις: ευρωπαίοι υπήκοοι οι οποίοι δεν είναι μόνιμοι κάτοικοι της ΕΕ έχουν περιορισμένα δικαιώματα στην αγορά ακίνητης περιουσίας στη Δανία και στη Μάλτα στις νήσους Άλαντ της Φινλανδίας υφίστανται περιοριστικοί βάση εθνότητας- νόμοι στην κατοχή πρώτης κατοικίας ώστε να προστατευτεί η σουηδική φυσιογνωμία των νήσων Άλαντ. «Ένας συμβιβασμός εντός ΕΕ παραμένει μια ισχυρή πιθανότητα. Οι Ελληνοκύπριοι είναι πιθανόν και πάλι να βρεθούν μπροστά σε μια δυσάρεστη έκπληξη. Το προηγούμενο ήδη υπάρχει, αν και όχι σε τέτοιο βαθμό όσο εκείνον που προβλέπονταν από το Σχέδιο Ανάν». Hubert Faustmann, στο James Ker-Lindsay, Hubert Faustmann και Fiona Mullen (επ.), Ένα νησί στην Ευρώπη. Η ΕΕ και η Μεταμόρφωση της Κύπρου (Λονδίνο/Νέα Υόρκη, προσεχώς εντός του 2011). Δ. ΤΙ ΖΗΤΟΥΝ ΟΙ ΚΥΠΡΙΟΙ Μια πρόσφατη δημοσκόπηση κατέδειξε ότι το ιδιοκτησιακό ζήτημα κατατάσσεται ψηλά στις προτεραιότητες αμφότερων των κοινοτήτων. Για την ελληνοκυπριακή πλευρά, θεωρείται το τρίτο πιο επείγον ζήτημα των διαπραγματεύσεων για την επανένωση (μετά την ασφάλεια και το ζήτημα των Τούρκων εποίκων), ενώ για τους Τουρκοκύπριους έρχεται μόλις δεύτερο μετά την ασφάλεια. Το 53% των Ελληνοκυπρίων πιστεύει πως μια λύση στο ιδιοκτησιακό ζήτημα θα πρέπει να συνοδεύεται από το αδιάρρηκτο δικαίωμα στην αποκατάσταση, ενώ το 49% πιστεύει πως θα πρέπει επίσης να προστατευτεί και το δικαίωμα στη διαμονή, εργασία και άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων παντού στην Κύπρο. Ωστόσο, στόχος του 69% των Τουρκοκυπρίων είναι η ύπαρξη μιας αυστηρής διζωνικότητας, με κάθε κοινότητα κατά κύριο λόγο να κατοικεί στα όρια του συνιστώντος κράτους της. Εντούτοις, τα δύο τρίτα των Ελληνοκυπρίων υποστηρίζουν ή τουλάχιστον δέχονται την ιδέα του συμβιβασμού μεταξύ της επιθυμίας τους να ζήσουν οπουδήποτε στην Κύπρο και της επιθυμίας των άλλων να παραμείνουν πλειοψηφία στην περιοχή τους. 40 Με εξαίρεση τις ιδιοκτησίες στις οποίες έχουν στεγαστεί υπηρεσίες κοινής ωφέλειας του δημοσίου, το 80% περίπου των Ελληνοκυπρίων τάσσονται υπέρ του να δοθεί προτεραιότητα στους αρχικούς ιδιοκτήτες να επιλέξουν οι ίδιοι μεταξύ των πιθανών διορθωτικών μέτρων. 41 Μια μελέτη κατέδειξε πως το θέμα των αποζημιώσεων θεωρείται θέμα ταμπού, καθώς θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι με αυτόν τον τρόπο πιθανόν να νομιμοποιείται η τουρκική παρουσία στην Κύπρο. 42 Αντιθέτως, πολλοί Τουρκοκύπριοι προτιμούν τη λύση της αποζημίωσης και ανταλλαγής, ακόμα και στην περίπτωση που κατέχουν σημαντική ακίνητη περιουσία στο νότο. 43 Ωστόσο, όταν ρωτήθηκαν ποιος μεταξύ του αρχικού 40 Όλα τα στοιχεία αυτής της παραγράφου είναι από τους Αλέξανδρο Λόρδο και Erol Kaymak, «Η Κοινή Γνώμη και το Περιουσιακό Ζήτημα: Ποσοτικές Εκτιμήσεις», Κύπρος 2015, Interpeace, 2010. 41 Οι Ελληνοκύπριοι περιμένουν πως οι αρχικοί ιδιοκτήτες θα έχουν τον πρώτο λόγο, ειδικά για τις επί του παρόντος αχρησιμοποίητες περιουσίες ή για τις περιουσίες που χρησιμοποιούνται από Τούρκους μετανάστες. Βλ. ανωτέρω. 42 «Το θέμα της επιστροφής είναι έννοια παγιωμένη στη ρητορική των εκτοπισμένων Ελληνοκυπρίων. Ακόμα και αν δε γυρίσουν, επιθυμούν να έχουν τον πρώτο λόγο». Κατερίνα Παπαδοπούλου και Derya Beyatlı, «Η Κοινή Γνώμη και το Ιδιοκτησιακό Ζήτημα: Ποιοτικά Συμπεράσματα», Κύπρος 2015, Interpeace, 2010. 43 Ανάμεσα στους Τουρκοκύπριους, το 71% θα ήταν ευχαριστημένο να δεχθεί την ανταλλαγή αντί της αποκατάστασης αν η αρχική τους περιουσία περιέλθει υπό το έλεγχο της ελληνοκυπριακής διοίκησης μετά από ενδεχόμενη διευθέτηση. Λόρδος και Kaymak, «Η Κοινή Γνώμη και το Ιδιοκτησιακό Ζήτημα», όπως παρατέθηκε ανωτέρω.