13-14 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2014 - ΔΗΜΑΡΧΙΑΚΟ ΜΕΓΑΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Α Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Ε Κ Δ Ο Τ Η Σ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχεδιασμός - Επιμέλεια - Εκτύπωση Βαρθολομαίος Θεόδωρος Τυπογραφικό Εργαστήρι «Γράμμα» Ευρυβιάδου 7, 546 38 Θεσσαλονίκη Τηλ.: 2310 926629, Fax: 2310 905443 www.gramma.gr, info@gramma.gr Επιμέλεια έκδοσης Μαρία Βλάχου ISBN: 978-960-9717-19-9 Απαγορεύεται η ανατύπωση μέρους ή του συνόλου του βιβλίου, καλώς και η αντιγραφή του με οποιoνδήποτε τρόπο, φωτοτυπικό ή ηλεκτρονικό, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη. - 4 -
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόγραμμα Επιστημονικού Συμποσίου Πέμπτη 13 Φεβρουαρίου 2014...9 Παρασκευή 14 Φεβρουαρίου 2014...13 Μήνυμα Πρύτανη Α.Π.Θ. για το Συμπόσιο «Ποια Ελλάδα;»...21 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΟΜΙΛΙΕΣ Το ΑΠΘ ανοίγει το δημόσιο διάλογο για έξοδο από την κρίση, Γ.Α. Μυλόπουλος...25 Γ. Γραμματικάκης...31 Επιστήμη, Κοινωνία, Παιδεία, Π.Α. Λιγομενίδης...37 ΕΝΟΤΗΤΑ «ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ;» Από την ερευνητική δραστηριότητα στην παραγωγή: η θέση του ΑΠΘ στο Ελληνικό ερευνητικό γίγνεσθαι και η μεταφορά τεχνογνωσίας στους κοινωνικούς εταίρους, Σ. Κουΐδου Ανδρέου... 45 Η ελληνική οικονομία στη δίνη της ευρωπαϊκής κρίσης, Μ.Γ. Σιδηρόπουλος...55 Το διεθνές περιβάλλον της ελληνικής οικονομίας και οι διέξοδοί της, Γ. Ζαρωτιάδης...63 Ελληνική βιομηχανία: Υπάρχει προοπτική;, Ν.Χ. Βαρσακέλης...73 Βιομηχανία έντασης γνώσεων στην Ελλάδα: Στρατηγικές και προοπτικές στην περίοδο 2014-2020, Ν. Κομνηνός...81 Επαναπροσδιορίζοντας το «επιχειρείν», Ε.Ν. Πετρίδου...91 Κάποιες αρχικές σκέψεις πάνω στη στρατηγική ανάλυση του τραπεζικού συστήματος στην Ελλάδα, Β. Πολυμένης...101 Τουριστική ανάπτυξη στη σύγχρονη Ελλάδα, προκλήσεις και προοπτικές, Σ. Κωστοπούλου...107 Το δυναμικό της Ελλάδας σε ενεργειακές και μη ενεργειακές πρώτες ύλες ως βάση ρεαλιστικής και βιώσιμης ανάπτυξης, Α.Ν. Γεωργακόπουλος και Γ.Ν. Τσόκας...117 128 χρόνια επιτυχίας, Α. Μιχαηλίδου...127 ΕΝΟΤΗΤΑ «ΠΟΙΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ;» Η ευρωπαϊκή διάσταση της διακυβέρνησης, Α. Καϊλής...133 Πολιτικές βιώσιμης ανάπτυξης, Ι. Κυρίτσης...141 Θεσμικό πλαίσιο βιώσιμης ανάπτυξης. Εφαρμογή και προκλήσεις για την Ελλάδα, Α. Καλλία...149 Ο νομικός πολιτισμός στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης, A. Καΐσης...157 Ανάβρα Μαγνησίας: Ένα πετυχημένο μοντέλο ανάπτυξης, τοπικής αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα, Δ.Χ. Τσουκαλάς...159-5 -
ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ «ΟΙ ΠΡΥΤΑΝΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ» Κωνσταντίνος Γάτσιος...167 Η απαξίωση των ελληνικών πανεπιστημίων: Δρόμος χωρίς επιστροφή; Π. Τσάρτας...173 Αναφορικά προς την ελληνική κοινωνία σήμερα, Θ.Ν. Πελεγρίνης...177 Τέχνη Δημόσιος χώρος Κοινωνία, Γ. Χαρβαλιάς...181 ΕΝΟΤΗΤΑ «ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ;» Η εποχή των τεράτων, Α. Γαρύφαλλος...191 Ποιοι είμαστε; Παρελθόν, παρόν, μέλλον, Ν.Γ. Ιντζεσίλογλου...197 Ακαδημαϊκό έθος και νέα παιδαγωγική, Δ.Κ. Μαυροσκούφης...207 Κρίση, φόβος και διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής, Χ. Πουλόπουλος...215 Οι πολιτικές της κρίσης και η κρίση της πολιτικής, Θ.Π. Παπαθεοδώρου...219 Νόμος, τάξη και επιείκεια, Ν. Παρασκευόπουλος...225 Πολιτικές διαχείρισης των χώρων της πόλης και νεολαία, Κ. Τσουκαλά...231 Η ακατονόμαστη Ελλάδα και το δεύτερο μνημόνιο, Χ. Αδάμου...239 Ποια Ελλάδα - Ποια τέχνη, Ξ. Σαχίνης...245 ΕΝΟΤΗΤΑ «ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ;» Η ελληνική βιοποικιλότητα ως αυταξία και πόρος, Δ. Βώκου...253 Βιοποικιλότητα και τεχνολογική ανάπτυξη, Ν. Κυρπίδης...263 Θαλάσσιο περιβάλλον και αλιευτικοί πόροι, Κ.Ι. Στεργίου...271 Καρπώσεις, διαχείριση και προστασία δασικών πόρων και βιοποικιλότητας: Η φύση του προβλήματος και τα προβλήματα της φύσης, Φ.Α. Αραβανόπουλος...283 Αγροτική ανάπτυξη και επιπτώσεις στο περιβάλλον, Α.Π. Μαμώλος, Γ.Χ. Μενεξές, Κ.Λ. Καλμπουρτζή και Κ. Τσατσαρέλης...297 «Ἄριστον μὲν ὕδωρ», Κ.Λ. Κατσιφαράκης...305 Προς μια βιώσιμη πόλη, Ν. Τσινίκας...311 Ανθρωποκεντρικές μεταφορές, Α. Νανιόπουλος...317 ΑΠΕ Εξοικονόμηση ενέργειας και περιβάλλον, Α.Μ. Παπαδόπουλος...329 Ποιότητα ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος, Κ. Σαμαρά Κωνσταντίνου...341 Διαχείριση στερεών αποβλήτων: Από τις χωματερές στην κοινωνία μηδενικών αποβλήτων, Σ. Φάμελλος...349 Ενεργειακή πολιτική του Α.Π.Θ.: Μια επιτυχημένη ιστορία στην πράξη, Θ.Δ. Ξένος...359 Καταπολέμηση κουνουπιών: Μια πρόκληση στην εφαρμοσμένη οικολογία για την προστασία της Δημόσιας Υγείας, Σ. Μουρελάτος...369 Κεντρικο στρογγυλο τραπεζι - Κλεισιμο Συμποσιου Απολογισμός - Σύνθεση - Προτάσεις...377 Βιογραφικά ομιλητών Συμποσίου...385 Σημείωση: Οι εισηγητές οι οποίοι δεν εμφανίζονται στη λίστα περιεχομένων δεν κατέθεσαν γραπτή εισήγηση μέχρι και την ημέρα έκδοσης των πρακτικών. - 6 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π Ρ Ο Γ ΡΑ Μ Μ Α Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ο Υ Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π έ μ π τ η 1 3 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 2 0 1 4 09.00-09.30 Προσέλευση Εγγραφές 09.30-10.30 Προεδρείο: Πρυτανικές Αρχές ΑΠΘ Χαιρετισμοί Έναρξη Εργασιών - Εναρκτήρια Ομιλία: Γιάννης Μυλόπουλος, Πρύτανης ΑΠΘ, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών Εισαγωγικές Ομιλίες: Γιάννης Μπουτάρης, Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιώργος Γραμματικάκης, Καθηγητής Τμήματος Φυσικής, τ. Πρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης Πάνος Λιγομενίδης, Ομότιμος Καθηγητής του University of Maryland των ΗΠΑ, Ακαδημαϊκός και τ. Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Ποιά Ανάπτυξη; 10.30-12.20 Προεδρείο: Νικόλαος Βαρσακέλης (Συντονιστής), Σοφία Κουίδου-Ανδρέου, Ευγενία Πετρίδου Εισαγωγική ομιλία: Από την ερευνητική δραστηριότητα στην παραγωγή: η θέση του ΑΠΘ στο Ελληνικό ερευνητικό γίγνεσθαι και η μεταφορά τεχνογνωσίας στους κοινωνικούς εταίρους Σοφία Κουίδου-Ανδρέου, Αναπληρώτρια Πρύτανη (Αντιπρύτανις Έρευνας), Καθηγήτρια Τμήματος Ιατρικής Η Ελληνική οικονομία στη δίνη της Ευρωπαϊκής Ένωσης Μωϋσής Σιδηρόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ Το διεθνές περιβάλλον της ελληνικής οικονομίας Γρηγόρης Ζαρωτιάδης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ - 9 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π έ μ π τ η 1 3 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 2 0 1 4 Βιομηχανική Ανάπτυξη (2 εισηγήσεις) α. Ελληνική Βιομηχανία: Υπάρχει Προοπτική; Νικόλαος Βαρσακέλης, Αναπληρωτής Καθηγητής Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ, β. Βιομηχανία έντασης γνώσεων στην Ελλάδα: Στρατηγικές & προοπτικές στην περίοδο 2014-2020 Νικόλαος Κομνηνός, Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ Επαναπροσδιορίζοντας το «επιχειρείν» Ευγενία Πετρίδου, Κοσμήτορας Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, Καθηγήτρια Τμήματος Οικονομικών Επιστημών Ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών και ανάπτυξη Βασίλης Πολυμένης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ 12.20-12.35 Διάλειμμα για καφέ 12.35-13.50 Τουριστική ανάπτυξη στη σύγχρονη Ελλάδα, προκλήσεις και προοπτικές Στέλλα Κωστοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ Το δυναμικό της Ελλάδας σε ενεργειακές και μη ενεργειακές πρώτες ύλες ως βάση ρεαλιστικής και βιώσιμης ανάπτυξης Ανδρέας Γεωργακόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας ΑΠΘ και Γρηγόριος Τσόκας, Καθηγητής Εφαρμοσμένης Γεωφυσικής, Πρόεδρος Τμήματος Γεωλογίας ΑΠΘ Καλές πρακτικές: Βασίλειος Θωμαΐδης, Πρόεδρος και Διευθύνων Σύμβουλος της Compucon Olympia Electronics: 1979 από το υπόγειο του σπιτιού μου, 2014 σε 72 χώρες του κόσμου Δημήτρης Λακασάς, Πρόεδρος ΣΕΒΕ και Αλεξάνδρειας Ζώνης Καινοτομίας 128 Χρόνια Επιτυχίας Αίνη Μιχαηλίδου, Αντιπρόεδρος ομίλου εταιριών Μιχαηλίδη 13.50-14.20 Συμπεράσματα - Ερωτήσεις - Συζήτηση 14.20-15.15 Ελαφρύ γεύμα - 10 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π έ μ π τ η 1 3 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 2 0 1 4 Ποιά Διακυβέρνηση; 15.15-16.50 Προεδρείο: Ιωάννης Αντωνίου (Συντονιστής), Ιωάννης Παντής, Αθανάσιος Καΐσης Εισαγωγική ομιλία: H Eυρωπαϊκή διάσταση της Διακυβέρνησης Αντώνης Καϊλής, Οικονομολόγος, Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα Διακυβέρνηση στην Κοινωνία της Γνώσης. Από την Άκαμπτη Ιεραρχία στη Σχεσιακή Λογική των Δικτύων Ιωάννης Αντωνίου, Καθηγητής Τμήματος Μαθηματικών, Ιωάννης Παντής, Αναπληρωτής Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανης Οικονομικών), Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Πολιτικές Βιώσιμης Ανάπτυξης Ιωάννης Κυρίτσης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ Θεσμικό Πλαίσιο Βιώσιμης Ανάπτυξης. Εφαρμογή και Προκλήσεις για την Ελλάδα Αγγελική Καλλία, Δικηγόρος, Καθηγήτρια στο Εθνικό Κέντρο Δημοσίας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, Εμπειρογνώμων στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο Περιβάλλοντος Ο νομικός πολιτισμός στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης Αθανάσιος Καΐσης, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ Καλές πρακτικές: Η άλλη Ελλάδα υλοποίησης στόχων σε αντίξοες συνθήκες Δημήτριος Τσουκαλάς, πρώην Δήμαρχος Ανάβρας 16:50-17:20 Συμπεράσματα - Ερωτήσεις - Συζήτηση - 11 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π έ μ π τ η 1 3 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 2 0 1 4 17:30-19:30 Στρογγυλό Τραπέζι: «Οι πρυτάνεις για την Ελλάδα» Συντονιστής: Καθηγητής Γιάννης Μυλόπουλος, Πρύτανης ΑΠΘ (Αίθουσα πολλαπλών χρήσεων Δημαρχείου) Ανάπτυξη: Κωνσταντίνος Γάτσιος, Πρύτανης Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών Πάρις Τσάρτας, Πρύτανης Πανεπιστημίου Αιγαίου Διακυβέρνηση: Δημοσθένης Αναγνωστόπουλος, Πρύτανης Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθηνών Αντωνία Μοροπούλου, Αντιπρύτανις Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Κοινωνία: Θεοδόσης Πελεγρίνης, Πρύτανης Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργος Χαρβαλιάς, Πρύτανης Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών Περιβάλλον: Τριαντάφυλλος Αλμπάνης, Πρύτανης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ευριπίδης Στεφάνου, Πρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης - 12 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π α ρ α σ κ ε υ ή 1 4 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 2 0 1 4 Ποιά Κοινωνία; 09.30-12.00 Προεδρείο: Αλέξανδρος Γαρύφαλλος (Συντονιστής), Νίκος Παρασκευόπουλος, Ξενοφών Σαχίνης Εισαγωγική ομιλία: Η εποχή των τεράτων Αλέξανδρος Γαρύφαλλος, Καθηγητής και Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ Ποιοι είμαστε; Παρελθόν, παρόν και μέλλον Νίκος Ιντζεσίλογλου, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ Εκπαιδευτικές πολιτικές, Δημήτρης Μαυροσκούφης, Καθηγητής Τμήματος Φιλοσοφίας - Παιδαγωγικής ΑΠΘ Κρίση, φόβος και διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής Χαράλαμπος Πουλόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής ΔΠΘ Οι πολιτικές της κρίσης και η κρίση της πολιτικής Θεόδωρος Παπαθεοδώρου, Καθηγητής Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, πρώην Υφυπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού Νόμος, τάξη και επιείκεια Νίκος Παρασκευόπουλος, Πρόεδρος Νομικής Επιτροπής ΑΠΘ, Καθηγητής Νομικής Σχολής Πολιτικές διαχείρισης των χώρων της πόλης και νεολαία Κυριακή Τσουκαλά, Καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτονικής ΑΠΘ Η ακατονόμαστη Ελλάδα και το δεύτερο μνημόνιο Χριστίνα Αδάμου, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Κινηματογράφου Ποιa Ελλάδα, ποια Τέχνη Ξενοφών Σαχίνης, Πρόεδρος Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών ΑΠΘ Καλές πρακτικές: Το Χαμόγελο του Παιδιού», ένα επιτυχημένο παράδειγμα κοινωνικής προσφοράς στην Ελλάδα της κρίσης, 24/7! Κώστας Γιαννόπουλος, Πρόεδρος του εθελοντικού οργανισμού «Το χαμόγελο του παιδιού» - 13 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π α ρ α σ κ ε υ ή 1 4 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 2 0 1 4 12.00-12.30 Συμπεράσματα - Ερωτήσεις - Συζήτηση 12.30-13.30 Ελαφρύ γεύμα Ποιό Περιβάλλον; 13:30-15:20 Προεδρείο: Δέσποινα Βώκου (Συντονίστρια), Νικόλαος Μουσιόπουλος, Νικόλαος Τσινίκας Εισαγωγική ομιλία: Η Ελληνική βιοποικιλότητα ως πόρος και αυταξία Δέσποινα Βώκου, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ Βιοποικιλότητα και τεχνολογική ανάπτυξη Νίκος Κυρπίδης, Διευθυντής Τμήματος, US DOE Joint Genome Institute Θαλάσσιο περιβάλλον και αλιευτικοί πόροι Κώστας Στεργίου, Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ Καρπώσεις, διαχείριση και προστασία δασικών πόρων και βιοποικιλότητας: η φύση του προβλήματος και τα προβλήματα της φύσης Φίλιππος Αραβανόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Δασολογίας & Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ Αγροτική ανάπτυξη και επιπτώσεις στο περιβάλλον Ανδρέας Μαμώλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Γεωπονίας ΑΠΘ Άριστον μεν ύδωρ Κωνσταντίνος Κατσιφαράκης, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ Προς μια βιώσιμη πόλη Νικόλαος Τσινίκας, Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ 15.20-15.35 Διάλειμμα για καφέ - 14 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π α ρ α σ κ ε υ ή 1 4 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 2 0 1 4 15.35-17.20 Ανθρωποκεντρικές μεταφορές Αριστοτέλης Νανιόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ ΑΠΕ, εξοικονόμηση ενέργειας και περιβάλλον Άγις Παπαδόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών ΑΠΘ Ποιότητα ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος Κωνσταντινή Σαμαρά, Καθηγήτρια Τμήματος Χημείας ΑΠΘ Διαχείριση στερεών αποβλήτων: Από τις χωματερές στην κοινωνία μηδενικών αποβλήτων Σωκράτης Φάμελλος, Αντιδήμαρχος Θέρμης, Ανατολική ΑΕ Καλές πρακτικές: Παρουσίαση Οικο-ΑΠΘ Ιωάννης Παντής, Αναπληρωτής Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανης Οικονομικών), Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Ενεργειακή πολιτική του ΑΠΘ: Μια επιτυχημένη ιστορία στην πράξη Θωμάς Ξένος, Καθηγητής Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών ΑΠΘ Καταπολέμηση κουνουπιών: Μία πρόκληση στην εφαρμοσμένη οικολογία για την προστασία της δημόσιας υγείας Σπύρος Μουρελάτος, Πρόεδρος της Οικοανάπτυξη ΑΕ 17.20-17.50 Συμπεράσματα - Ερωτήσεις Συζήτηση 18.00-20.30 Κεντρικό Στρογγυλό Τραπέζι - Κλείσιμο Συμποσίου: Απολογισμός - Σύνθεση Προτάσεις Συντονιστής: Φίλιος Στάγκος, Δημοσιογράφος Κεντρικός Σχολιαστής: Καθηγητής Γιάννης Μυλόπουλος, Πρύτανης ΑΠΘ (Αίθουσα πολλαπλών χρήσεων Δημαρχείου) Ποια Ανάπτυξη; Νίκος Βαρσακέλης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Συντονιστής Ενότητας Δημήτριος Δασκαλόπουλος, πρόεδρος ΣΕΒ - 15 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Π α ρ α σ κ ε υ ή 1 4 Φ ε β ρ ο υ α ρ ί ο υ 2 0 1 4 Ποια Διακυβέρνηση; Ιωάννης Αντωνίου, Καθηγητής Tμήματος Μαθηματικών ΑΠΘ Συντονιστής Ενότητας Μαρία Βασιλάκου, Αντιδήμαρχος Βιέννης Ποια Κοινωνία; Αλέξανδρος Γαρύφαλλος, Καθηγητής και Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ, Συντονιστής Ενότητας Γιάννης Μπουτάρης, Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Ποιο Περιβάλλον; Δέσποινα Βώκου, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ Συντονίστρια Ενότητας Δημήτρης Καραβέλλας, Γενικός Διευθυντής WWF Ελλάς - 16 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Επιστημονική Επιτροπή Ιωάννης Αντωνίου Καθηγητής Τμήματος Μαθηματικών ΑΠΘ, Συντονιστής ενότητας «Ποιά Διακυβέρνηση;» Νικόλαος Βαρσακέλης Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ, Συντονιστής ενότητας «Ποιά Ανάπτυξη;» Δέσποινα Βώκου Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ, Συντονίστρια ενότητας «Ποιό Περιβάλλον;» Αλέξανδρος Γαρύφαλλος Καθηγητής, Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ, Συντονιστής ενότητας «Ποιά Κοινωνία;» Σοφία Κουίδου-Ανδρέου Αναπληρώτρια Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανις Έρευνας), Καθηγήτρια Τμήματος Ιατρικής Δέσπω Λιάλιου Αναπληρώτρια Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανις Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Προσωπικού), Καθηγήτρια Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Γιάννης Μυλόπουλος Πρύτανης ΑΠΘ, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών Ιωάννης Παντής Αναπληρωτής Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανης Οικονομικών), Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Οργανωτική Επιτροπή Μαρία Βλάχου Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων ΑΠΘ Αντώνης Γαλανόπουλος Γραφείο Τύπου Πρυτανείας ΑΠΘ Δημήτρης Κατσούρας Γραφείο Δημοσιότητας και Διοργάνωσης Συνεδρίων, Επιτροπή Ερευνών ΑΠΘ Ανέστης Παρχαρίδης Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων ΑΠΘ Φωτεινή Στεφανοπούλου Γραφείο Τύπου Πρυτανείας ΑΠΘ - 17 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Ποια Ανάπτυξη; Ποια Διακυβέρνηση; Ποια Κοινωνία; Ποιο Περιβάλλον; 13-14 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2014 Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Α Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Μήνυμα Πρύτανη ΑΠΘ για το Συμπόσιο «Ποια Ελλαδα;» Ελλάδα σήμερα αντιμετωπίζει μια πρωτόγνωρη οικονομική κρίση με έντονες κοινωνικές Η και εντέλει πολιτικές διαστάσεις. Το μεγάλο έλλειμμα της χώρας μας στην παρούσα συγκυρία εντοπίζεται στην απουσία τόσο οράματος, όσο και προτύπου που πρέπει να ακολουθηθεί, προκειμένου να ξαναπιάσουμε το νήμα που οδηγεί στο δρόμο της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής ευημερίας. Τα Πανεπιστήμια, ως κατεξοχήν χώροι παραγωγής και μετάδοσης της επιστημονικής γνώσης, μπορούν και πρέπει να συμβάλουν καθοριστικά στην προσπάθεια αυτή. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ένα ολοκληρωμένο και καθολικό Πανεπιστήμιο (University), το οποίο καλύπτει όλο το εύρος των επιστημονικών πεδίων και ειδικοτήτων με 11 Σχολές και 41 Τμήματα, διαθέτει έναν ανεξερεύνητο πλούτο επιστημονικών γνώσεων, αλλά και ερευνητικών και καινοτόμων αποτελεσμάτων, τα οποία μέχρι σήμερα μόνο αποσπασματικά, ανά ειδικότητα δηλαδή, έχουν δημοσιοποιηθεί και παρουσιαστεί. Το Πανεπιστήμιό μας, ανταποκρινόμενο στις απαιτήσεις των καιρών για αναζήτηση ενός νέου μοντέλου ανάπτυξης και ευημερίας για τη χώρα, αποφάσισε να αξιοποιήσει το ανθρώπινο δυναμικό και τον επιστημονικό του πλούτο διοργανώνοντας επιστημονικό Συμπόσιο με γενικό τίτλο «Ποια Ελλάδα;». Το Συμπόσιο διακρίνεται σε τέσσερις μεγάλες ενότητες που καλύπτουν τα θέματα της Ανάπτυξης, της Διακυβέρνησης, της Κοινωνίας και του Περιβάλλοντος (περισσότερες σχετικές πληροφορίες παρέχονται στο επισυναπτόμενο πρόγραμμα). Η προσπάθεια αυτή αναδεικνύει μια άλλη πλευρά ενός μεγάλου Πανεπιστημίου, που αναφέρεται στην ικανότητά του να διατυπώνει τεκμηριωμένο επιστημονικό λόγο και να συμβάλλει στην επίλυση μεγάλων κοινωνικών προβλημάτων. Φιλοδοξία του Συμποσίου είναι η αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης σε μια σειρά από ευαίσθητους τομείς της χώρας, η ανάδειξη των αιτίων που οδήγησαν στη σημερινή κρίση και η διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων και κατευθύνσεων για την έξοδο από αυτήν. - 21 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Ε Σ Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Η Ο Μ Ι Λ Ι Α Το ΑΠΘ ανοίγει το δημόσιο διάλογο για έξοδο από την κρίση Γιάννης Α. Μυλόπουλος Πρύτανης ΑΠΘ, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών Γιάννης Α. Μυλόπουλος, Πρύτανης ΑΠΘ, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών Αναπάντητα ερωτήματα Δύο κρίσιμα ερωτήματα βασανίζουν τα τελευταία χρόνια όλους τους πολίτες στην Ελλάδα της κρίσης, της φτώχειας, της δυστυχίας και της απόγνωσης. Δύο ερωτήματα τα οποία πλανώνται μεν πάνω από τα ερείπια της Ελλάδας, αλλά δεν συζητιούνται ανοιχτά, ούτε καν τίθενται στο δημόσιο διάλογο, προκειμένου να ξεκινήσει και η αναζήτηση απαντήσεων σε αυτά. Ουδείς ασχολείται συνεπώς με αυτό καθεαυτό το έγκλημα και ουδείς συζητά το τι θα αντικαταστήσει τη σημερινή Ελλάδα της χρεοκοπίας, της ύφεσης και της διαφθοράς. Κι έτσι, με τούτα και με τα άλλα, παραμένουν αναπάντητα στο διηνεκές τα δύο κρίσιμα για τη χώρα και το μέλλον της ερωτήματα που αφορούν το μεν ένα στο τι έφταιξε και φτάσαμε μέχρι εδώ, το δε άλλο στο ποια είναι η Ελλάδα που θέλουμε και πώς θα την οικοδομήσουμε. - 25 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. «Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ;» Να ανοίξει η συζήτηση Στόχος του Συμποσίου είναι να ανοίξει η ουσιαστική συζήτηση και μάλιστα σε επιστημονική βάση που θα οδηγήσει στην απάντηση αυτών των δυο ερωτημάτων. Μια συζήτηση την οποία τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης προσπαθούν να αποκλείσουν από το δημόσιο διάλογο, κρατώντας την ελληνική κοινωνία στο σκοτάδι. Το γεγονός ότι ένα δημόσιο πανεπιστήμιο και μάλιστα σε μια εποχή απαξίωσης καθετί δημόσιου, παίρνει την πρωτοβουλία αυτή, έχει ασφαλώς τη δική του ξεχωριστή σημασία. Ποια Ελλάδα; Η Ελλάδα που θέλουμε είναι η Ελλάδα της παραγωγής και της βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης, της δημοκρατίας και των ίσων ευκαιριών για όλους, της αλληλεγγύης και της κοινωνικής συνοχής. Μια Ελλάδα δηλαδή όπου όλοι θα απολαμβάνουν ισότιμα τα αγαθά της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής ευημερίας. Και οπωσδήποτε η Ελλάδα που θέλουμε δεν είναι η σημερινή Ελλάδα, η οποία δεν εγγυάται και δεν εξασφαλίζει τίποτα από αυτά. Σχέδιο για έξοδο από την κρίση Είναι προφανές ότι σήμερα δεν υπάρχει όραμα για το ποια Ελλάδα θέλουμε και συνεπώς δεν υπάρχει και σχέδιο πώς αυτό θα επιτευχθεί. Το πρώτο βήμα προς αυτή την Ελλάδα είναι η συνειδητοποίηση των αιτίων της σημερινής καταστροφής. Η διαδικασία της αυτογνωσίας είναι αναγκαία, πρώτα και κύρια για να αποφύγουμε την επανάληψη των ίδιων λαθών κι ύστερα για να θεραπεύσουμε τις πηγές και τις αιτίες τους. Είναι σαφές ότι η περιδίνηση γύρω από το ίδιο πολιτικό προσωπικό, τις ίδιες μεθόδους και τις ίδιες πολιτικές θα συνεχίζεται αενάως, αν δεν κατανοήσουμε τις αιτίες που μας οδήγησαν μέχρι εδώ κι αν δεν αναγνωρίσουμε τα σφάλματα του παρελθόντος. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει το συμπόσιο που διοργανώνουμε. Δίνοντας δηλαδή επιστημονικά τεκμηριωμένες απαντήσεις στα ερωτήματα που απασχολούν την ελληνική κοινωνία και ανταποκρινόμενοι στο ρόλο που πρέπει και μπορεί να διαδραματίζει ένα μεγάλο πανεπιστήμιο, να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση ενός σχεδίου για την έξοδο από τη κρίση. Το διεθνές περιβάλλον της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας Όταν μιλούμε για τη διαδικασία της αυτογνωσίας, δεν αναφερόμαστε μόνο στα σφάλματα που έγιναν στο εσωτερικό της χώρας από το πολιτικό προσωπικό και όσους διαχειρίστηκαν τα δημόσια πράγματα τις τελευταίες δεκαετίες. Αναφερόμαστε και στο διεθνές πολιτικό περιβάλλον, αυτό της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας το οποίο με τους φρενήρεις ρυθμούς της οικονομικής ανάπτυξης τους οποίους επέβαλε οδήγησε τον πλανήτη τόσο σε οικολογική όσο και σε οικονομική κρίση. Ακολουθώντας κατά πόδα το όραμα της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, σύμφωνα με το οποίο όλοι, στο τέλος της ημέρας, θα γινόμαστε πιο πλούσιοι και πιο ευτυχείς, απλώς καταφέραμε να γίνουμε φτωχότεροι και δυστυχέστεροι. Κάτι, που αν κοιτάξουμε λίγο - 26 -
Γ.Α. ΜυλΟπουλος - Το ΑΠΘ ανοιγει το δημοσιο διαλογο για Εξοδο απο την κριση προσεκτικότερα γύρω μας, θα διαπιστώσουμε ότι συνέβη σε όλους όσοι εμπιστεύθηκαν και ακολούθησαν την ίδιαå παγκοσμιοποιημένη πλάνη. Εκτός βεβαίως από όσους ανήκαν στον σκληρό πυρήνα της, οι οποίοι ασφαλώς και ευνοήθηκαν τα μέγιστα. Με δύο λόγια, οι υποσχέσεις του εύκολου πλουτισμού και του υπερκέρδους για όλους που αφειδώς μοίραζε η φρενήρης ανάπτυξη της παγκοσμιοποίησης και το μοντέλο του υπερκαταναλωτισμού τις τελευταίες δεκαετίες, σήμερα διαπιστώνεται ότι έκανε τους πλούσιους πλουσιότερους και τους φτωχούς φτωχότερους. Τούτων δοθέντων, εμπεδώνεται η πεποίθηση ότι η κρίση στη χώρα μας ήταν αναπόφευκτη και συνεπώς είναι και ακαταμάχητη, μια και επιβάλλεται έξωθεν από την ισχυρότερη από εμάς διεθνή συγκυρία. Κάτι που την κάνει να φαντάζει σαν αναπόφευκτο κακό ή σαν επιδημία. Τη λύση δίνει η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι δεν είμαστε οι μόνοι στον κόσμο που πιαστήκαμε στα δίχτυα της ίδιας αράχνης. Τουλάχιστον ο Ευρωπαϊκός νότος, μια ευρύτερη γεωγραφική περιφέρεια που ξεκινά από την Ελλάδα και την Κύπρο, διέρχεται την Ιταλία και την Ισπανία και φτάνει μέχρι την Πορτογαλία, εμφανίζε τα ίδια με εμάς συμπτώματα. Μέσα από αυτό το διεθνές πρίσμα γίνεται αντιληπτό ότι η οικονομική κρίση δεν είναι μόνο μια εγχώρια ελληνική υπόθεση αλλά αφορά, τουλάχιστον στη δική μας περιοχή, την ευρύτερη γεωγραφική ενότητα του ευρωπαϊκού νότου, γεγονός που αναδεικνύει και την ευρωπαϊκή προοπτική της επίλυσής του. Η συνειδητοποίηση λοιπόν των αιτίων που οδήγησαν την Ελλάδα στην κρίση και την ύφεση είναι προϋπόθεση για ένα νέο στρατηγικό σχεδιασμό για την έξοδο από αυτή. Μη αναστρέψιμες οι επιπτώσεις της σημερινής πολιτικής Τα τελευταία χρόνια, στο όνομα της αποπληρωμής του χρέους έχει εξαθλιωθεί το ανθρώπινο δυναμικό, έχει καταστραφεί η παραγωγική βάση και έχει διαλυθεί ο κοινωνικός ιστός της χώρας. Δυστυχώς η ζημιά που γίνεται σήμερα με την υποβάθμιση της παιδείας και της υγείας, τη συρρίκνωση του δημόσιου και τον στραγγαλισμό του ιδιωτικού τομέα, η βλάβη που προκαλείται από το φαινόμενο brain drain, την μετανάστευση δηλαδή της μορφωμένης νέας γενιάς προς αναζήτηση εργασίας και κυρίως η διάλυση του κοινωνικού ιστού και το πλήγμα που υφίσταται η δημοκρατία με την άνοδο φασιστικών και ρατσιστικών αντιλήψεων, πολύ δύσκολα θα αποκατασταθούν, ακόμη κι αν βελτιώνονταν τα οικονομικά μεγέθη. Τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα - Η βιώσιμη ανάπτυξη Από την άλλη πλευρά όμως, η Ελλάδα είναι μια χώρα με πληθώρα συγκριτικών πλεονεκτημάτων τα οποία όχι απλώς δεν έχει αναδείξει, αλλά αντίθετα τα έχει υποβαθμίσει και απαξιώσει συστηματικά. Ξεκινώντας από το κλίμα και το φυσικό της περιβάλλον, πηγαίνοντας στα προϊόντα της ελληνικής γης και τους φυσικούς της πόρους και φτάνοντας μέχρι τον πλούσιο πολιτισμό, την ιστορία και την παράδοση αλλά και το υψηλού επιπέδου ανθρώπινο δυναμικό της. Στη σημερινή Ελλάδα της φτώχειας και της ύφεσης, δεν είναι τυχαίο ότι η παραγωγική βάση της χώρας έχει καταστραφεί ως συνέπεια της πολιτικής της λιτότητας και των μνημονίων. - 27 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. «Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ;» Με δεδομένη την αξία της αρχαιοελληνικής ρήσης «παν μέτρον άνθρωπος» και με δεδομένο ακόμα ότι η βάση της οικονομίας είναι το περιβάλλον και οι φυσικοί πόροι, η ανάπτυξη που μπορεί να στηρίξει η Ελλάδα είναι μια βιώσιμη ανάπτυξη με γνώμονα το μέτρο, με ισόρροπη δηλαδή έμφαση και συνεισφορά των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών της παραμέτρων και διαστάσεων. Η αλλαγή πορείας και η ανάγκη για ένα νέο στρατηγικό σχεδιασμό είναι σήμερα περισσότερο αναγκαία από ποτέ. Ξεκινώντας από την ανασυγκρότηση του πρωτογενούς τομέα της οικονομίας σε μια ήδη έρημη ύπαιθρο και προχωρώντας στην ανάταξη των δημόσιων τομέων της Παιδείας, της Υγείας της ενημέρωσης, της διοίκησης και των δημόσιων αγαθών που έχουν πληγεί από την κυρίαρχη πολιτική αντίληψη που οδηγεί μονόδρομα σε τυφλές ιδιωτικοποιήσεις και φτάνοντας μέχρι την ανάδειξη και αξιοποίηση των ισχυρών συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Ελλάδας, καθώς και στην αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού της που σήμερα μεταναστεύει σε αναζήτηση καλύτερης ζωής, η Ελλάδα όχι μόνο πρέπει να αλλάξει πορεία αλλά και να ανασυγκροτηθεί εκ βάθρων. SWOT analysis Θα έλεγα, λοιπόν, πως λείπει από τον πολιτικό σχεδιασμό στην Ελλάδα μια SWOT analysis, μια ανάλυση δηλαδή των δυνατών και αδύνατων σημείων της χώρας, καθώς και των ευκαιριών και των απειλών που αντιμετωπίζει. Εν συντομία, τα δυνατά σημεία της χώρας μας, όπως αναφέρθηκαν και παραπάνω, είναι το κλίμα, το φυσικό περιβάλλον, τα προϊόντα της γης, η ιστορία, η παράδοση, ο πολιτισμός και το ανθρώπινο δυναμικό. Στον αντίποδα, στα αδύνατα σημεία μπορούν να περιληφθούν η έλλειψη παράδοσης στην οργάνωση της δημόσιας διοίκησης, το χαμηλό επίπεδο αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού αλλά και το γεγονός πως μια μικρή χώρα όπως η Ελλάδα είναι ευάλωτη στις εξαρτήσεις από μεγαλύτερες χώρες ή ξένες δυνάμεις, όπως έχει παρατηρηθεί σε πολλές περιόδους της ιστορίας μας. Οι απειλές που έχουμε να αντιμετωπίσουμε συνδέονται άμεσα με τα αδύνατα σημεία που ανέφερα και τη θέση της χώρας στο διεθνές στερέωμα. Συνεπώς, οι πιο σημαντικές από τις απειλές αυτές είναι ο κίνδυνος αφομοίωσης της χώρας από μεγάλες δυνάμεις μέσω της εξάπλωσης της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και της κυριαρχίας του μοντέλου της επιθετικής ανάπτυξης που ευθύνεται για τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Για να βρούμε τρόπους αντιμετώπισης αυτών των απειλών, έχοντας γνώση των δυνατών και αδύνατων σημείων μας, θα είμαστε σε θέση να εκμεταλλευθούμε με τον βέλτιστο τρόπο τις ευκαιρίες που προκύπτουν για τη χώρα από τη συμμετοχή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση και από τη διαδικασία συνειδητοποίησης και αυτογνωσίας που πυροδότησε η ίδια η κρίση. Η επιστημονική τεκμηρίωση και η πολιτική διαχείριση της κρίσης Ζώντας στην εποχή της οικονομίας και της κοινωνίας της γνώσης είναι σαφές ότι οι λύσεις στα πολύπλοκα προβλήματα δεν μπορεί να προκύψουν παρά μέσα από την επιστημονική τεκμηρίωση. Αυτή είναι η συμβολή του συμποσίου «Ποια Ελλάδα;», το οποίο επιστρατεύοντας το - 28 -
Γ.Α. ΜυλΟπουλος - Το ΑΠΘ ανοιγει το δημοσιο διαλογο για Εξοδο απο την κριση υψηλού επιπέδου επιστημονικό δυναμικό και τον πλούτο των επιστημονικών γνώσεων ενός μεγάλου πανεπιστημίου, φιλοδοξεί να δώσει επιστημονικά τεκμηριωμένες απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα στους κρίσιμους θεματικούς τομείς της ανάπτυξης, της διακυβέρνησης, της κοινωνίας και του περιβάλλοντος. Η επιστημονική τεκμηρίωση των πολιτικών κατευθύνσεων και επιλογών δίνει νέες προοπτικές στη πολιτική διαχείρισης της κρίσης στην Ελλάδα. - 29 -
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Η Ο Μ Ι Λ Ι Α Γιώργος Γραμματικάκης Καθηγητής Τμήματος Φυσικής, τ. Πρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης Γιώργος Γραμματικάκης Καθηγητής Τμήματος Φυσικής, τ. Πρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης Είναι νομίζω χρήσιμο να ομολογηθεί, ότι ο ρόλος μου σήμερα είναι ιδιαίτερα δύσκολος. Διότι χρειάζεται να συνοψίσω, και με την απειλή της κλεψύδρας του χρόνου, αισθήματα και ιδέες, διαψεύσεις και ελπίδες. Στην ωραία όμως πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με τη συμπόρευση του Δήμου και στην επιμονή του Πρύτανή του, στάθηκε αδύνατον να αντισταθώ. Πρώτα γιατί είναι παληοί, και σε ένα βαθμό υπερβατικοί, οι δεσμοί μου με το Αριστοτέλειο και δεύτερο επειδή σε καιρούς που -όπως λέει ο ποιητής-, «θερίζουν άρματα δρεπανηφόρα», η προσπάθεια του Συνεδρίου να ανιχνεύσει, και όσο γίνεται, να επηρρεάσει το μέλλον είναι πράξη ουσίας αλλά και μέγιστης ευθύνης. Σε αυτό άλλωστε το σημείο έγκειται το μόνο ίσως πλεονέκτημα ενός ομιλητή στην εναρκτήρια συνεδρία: Οτι, όπως φαίνεται από το πρόγραμμα, το συχνά αδιαπέραστο φάσμα των Ελληνικών προβλημάτων, θα αναλυθεί από ανθρώπους με έγκυρη ματιά και γνώση. Στο σημερινό ομιλητή δεν απομένει λοιπόν παρά μιά άλλη αποστολή, ίσως πιό επικίνδυνη: Να δώσει μια γενική, αλλά όπως πιστεύει, καθόλου επιπόλαιη απάντηση, στο πρωταρχικό ερώτημα του - 31 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. «Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ;» Συνεδρίου: Ποιά Ελλάδα; Ποια Ελλάδα λοιπόν; «Στοιχειώδες, αγαπητέ μου Γουάτσον, στοιχειώδες», όπως θάλεγε και ο Σέρλοκ Χολμς. Για να συνεχίσει, ανάβοντας την πίπα του: «Μα απλούστατα, η παράλληλη Ελλάδα». Θα μου επιτρέψετε να επιμείνω λίγο στην καθοριστική αυτή έννοια. Την Ελλάδα, την πορεία της στον χρόνο και την ιστορία, προσπαθώ να καταλάβω από τότε που απέκτησα κάποιου είδους αυτοσυνείδηση. Συχνά όμως έκανα κύκλους, και έννιωθα ότι βρισκόμουν στο σημείο που ξεκίνησα: Τόσο κοντά είναι στον τόπο μας το μεγαλείο με την ευτέλεια, η ανάταση με την καταστροφή. Κατέληξα ωστόσο σε μια διαπίστωση, που νομίζω ότι αγγίζει τον πυρήνα του προβλήματος: Ότι στην Ελλάδα που βιώνομε, και συνήθως διαψεύδει τις αξίες και τα όνειρα μας, αντιτάσσεται από τότε που γνωρίζομε την ιστορία μας- η άλλη Ελλάδα, η παράλληλη Ελλάδα. Την παράλληλη Ελλάδα συνιστούν άνθρωποι η αιχμές ανθρώπων, που σε πείσμα της περιρρέουσας ατμόσφαιρας εξακολουθούν να πράττουν το σωστό και το δύσκολο, να πορεύονται με ευθύνη και ήθος. Στα πανεπιστήμια αλλά και σε μια δημόσια υπηρεσία, στον μικρόκοσμο της καθημερινότητας αλλά και σε ένα νοσοκομείο, στον άνθρωπο της βιοπάλης η σε κάποιο πολιτιστικό σύλλογο, η παράλληλη Ελλάδα είναι συχνά παρούσα. Κάποτε μάλιστα, με τρόπο εκθαμβωτικό. Κανείς δεν ξέρει την ποσοτική της δύναμη, ούτε είναι δυνατόν να μετρηθεί η έκταση της. Εκεί όμως βρίσκεται ο δάσκαλος, που διδάσκει σωστά τα παιδιά, αλλά και ο γιατρός, που αγωνιά για τον πάσχοντα, εκεί ανήκουν όσοι κινητοποιούνται για το περιβάλλον η για το καλό του διπλανού τους, εκείνη τέλος η παράλληλη Ελλάδα γνωρίζει την σημασία της παιδείας η των σωστών θεσμών της πολιτείας. Με αυτήν την θεώρηση, ένα αίτημα αναδύεται κυρίαρχο. Συνοψίζεται στην ανάγκη, όσο περνά ο καιρός, η Ελλάδα που ξέρομε να συγκλίνει με την άλλη Ελλάδα, την παράλληλη Ελλάδα. Είναι ένα αίτημα βαθύτατα πολιτικό, που υπερβαίνει τα κόμματα και διαπερνά τις εξαγγελίες τους. Δεν αρνείται την συλλογικότητα, εστιάζει όμως με έμφαση στην ξεχασμένη αρετή της προσωπικής ευθύνης. Είναι λοιπόν κατάλληλη η στιγμή να αναφερθώ, με τρόπο υπαινικτικό, σε κάποια εθνικά μας χαρακτηριστικά. Σπεύδω ωστόσο να τονίσω, ότι στους υπαινιγμούς αυτούς ο ακροατής, ο ευγενικός ακροατής της σημερινής συνεδρίας, μπορεί να προσθέσει τις δικές του αντιλήψεις, η να αμφισβητήσει άλλες. Η διαδικασία αυτή, που οι παληοί ονόμαζαν διαλεκτική, και εμείς οι νεότεροι παραμερίσαμε χωρίς αιδώ, είναι η μόνη που μπορεί να οδηγήσει σε κάποια σύνθεση. Αυτή η σύνθεση, έλεγαν πάλι οι παληοί, είναι ένα απαραίτητο στοιχείο της πραγματικής προόδου. Υπαινιγμός λοιπόν πρώτος, η ακρόαση των έργων Φοβούμαι ότι εμείς οι Έλληνες παραμένομε όπως έλεγε για τους συγχρόνους του ο Θουκυδίδης- θεατές των λόγων, και ακροατές των έργων. Λίγο μετρούν οι πράξεις, η ένα αποτέλεσμα ουσίας. Ο θαυμασμός μας εξαντλείται στα συνθήματα και στα ωραία λόγια, που αποδεικνύονται όμως συχνά κενά περιεχομένου. Οι αλλεπάλληλες μεταρρυθμίσεις στην Ανωτάτη Παιδεία, είναι ένα επίκαιρο, όσο και οδυνηρό παράδειγμα. Δεν μπορεί βέβαια να αμφισβητηθεί, ότι με όσα βιώνομε τα τελευταία χρόνια η Ελληνική - 32 -
Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ αυτή ιδιαιτερότητα, της ακροάσεως των έργων και της θέασης των λόγων, έχει υποστεί μια σημαντική υποχώρηση. Καθώς όμως καινοφανείς και βάρβαρες λέξεις, -όπως spreads και διαθεσιμότητα, ύφεση και πρωτογενές πλεόνασμα, βιώσιμο χρέος και βιώσιμη ζωή- έχουν εισβάλει στην πικρή μας καθημερινότητα, το αίτημα παραμένει: Είναι ανάγκη να μετρούν οι πράξεις, η ουσία των πράξεων, και λιγότερο τα λόγια. Η επιδίωξη αυτή είναι δυσκολότερη από ότι φαίνεται. Διότι ως προπομπός αλλά και κύριο σύμπτωμα της νέας πραγματικότητας, που ονομάσθηκε με αμηχανία κρίση, είναι ότι οι λέξεις έχουν χάσει προ πολλού το νόημα και το περιεχόμενο τους. Η κοινωνική δικαιοσύνη και η αξιοπρέπεια της ζωής, η ισχύς των νόμων αλλά και τα δικαιώματα του πολίτη, η λειτουργία των θεσμών και οι αξίες της Παιδείας, ερμηνεύονται κατά το δοκούν και φθείρονται στους θολούς διαδρόμους της Ελληνικής η και της Ευρωπαϊκής πολιτικής. Εκτός λοιπόν από τις δημοσιονομικές προσαρμογές, που περιγράφουν με πανικό οι οικονομολόγοι, εμείς είναι ανάγκη να ξανακτίσομε τον κόσμο των λέξεων, τον Ελληνικό μας κόσμο. Ο κόσμος αυτός, που πρέπει να κτίσομε, και όπως έγινε συχνά στην ιστορία μας, θα αποτελείται πάλι από λέξεις, λέξεις ωστόσο με αξία αδιαπραγμάτευτη και διαρκή. Θα είναι όπως λέει ο ποιητής, λέξεις-χρησμοί, λέξεις ενώσεως αψιδωτής και κορυφαίας, λέξεις με σημασίαν απροσμέτρητον διά το παρόν και διά το μέλλον. Η προσπάθεια αυτή, που θα επαναπροσδιορίζει τις λέξεις και τις έννοιες, είναι επίπονη και δύσκολη. Μήτε από την διεθνή μας επιτήρηση προέρχονται οι λέξεις, μήτε σε μέτρα, έκτακτα ή τακτικά, αντιστοιχεί το περιεχόμενο τους. Σε αυτό μάλιστα το σημείο, ίσως αποδειχθεί καθοριστική η συμβολή του σημερινού Συμποσίου. Διότι, ακόμα και οι θεματικές του ενότητες, προσδιορίζονται από λέξεις καίριες, αναγκαίες για το μέλλον του τόπου, που ωστόσο θόλωσε η επέλαση της κρίσεως: Ανάπτυξη και Διακυβέρνηση, Κοινωνία και Περιβάλλον. Έχω μάλιστα την υποψία ότι πίσω από αυτές τις ενότητες ίσως κρύβονται λέξεις ακόμα πιό ιερές: Όπως Παιδεία ή Αλληλεγγύη, η αξία της Τέχνης και η αξία της Γνώσεως, η ποιότητα της ζωής και η χειραψία με τον Άλλο, η συμπόρευση με τους άλλους. Χρειάζεται λοιπόν να γράφομε με προσοχή, δίπλα στην κάθε λέξη θα σημειώνομε την κρυφή αξία της, την απροσμέτρητον σημασία της δια το παρόν και δια το μέλλον. Η έκπληξη θα είναι μεγάλη: Λίγες μόνον λέξεις θα έχουν καταγραφεί, και η αξία τους θα υπερβαίνει κατά πολύ το έλλειμμα το Ελληνικό, θα υπερβαίνει όλα μαζί τα ελλείμματα των Ευρωπαϊκών χωρών. Διότι θα αποκρίνεται στις ανάγκες της ψυχής η στα επιτεύγματα της επιστημονικής γνώσεως που, όπως ελπίζω θα αποδείξει το σημερινό Συμπόσιο, είναι παρόντα πάντοτε, ανεξάντλητα και δημιουργικά. Υπαινιγμός δεύτερος, η ισοπέδωση της Ιστορίας Τον καιρό της κρίσεως, μια καινούργια ενασχόληση και άθλημα έχουν αποκτήσει μεγάλη δημοφιλία στην Ελλάδα: Είναι η ισοπέδωση της ιστορίας. Με την καθοριστική συνδρομή των μέσων ενημέρωσης, αλλά και την δική μας σιωπηλή ανοχή, μοιάζει ότι δεκαετίες τώρα σαν να υπήρχαν μόνον άφρονες πολιτικοί, μόνον άρπαγες του δημοσίου χρήματος, μόνον ένας κατήφορος στην παρακμή και το άδικο. Υπήρχαν αυτά, και ασφαλώς σε αφθονία. Υπήρχαν όμως - 33 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. «Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ;» και τα άλλα, τα αναμφισβήτητα άλλα: Ότι κτίσθηκαν νοσοκομεία και ιδρύθηκαν πανεπιστήμια, ότι έγιναν δρόμοι και ζωντάνεψαν χωριά, ότι η δημοκρατία λειτουργούσε με τα τρωτά της και η ανάπτυξη με τα χίλια στραβά της βελτίωνε την ζωή των ανθρώπων. Δίπλα άλλωστε στην Ελλάδα της διαφθοράς και των πλαστών ειδώλων, που σήμερα μοιάζει να μονοπωλεί την ιστορία και την καταδίκη μας, υπήρχαν πάντα οι άλλοι, οι θαυμάσιοι άλλοι: Οι άνθρωποι δεν θα παύσω να το τονίζω- της παράλληλης Ελλάδας, που είχαν σπουδαία επιτεύγματα στην Τέχνη, την Επιστήμη, στο άνοιγμα των οριζόντων. Όταν η ισοπέδωση της ιστορίας επιχειρείται από τους ξένους, δείχνει άγνοια και επιπόλαιη σκέψη. Όταν όμως επιχειρείται από γηγενείς σχολιαστές, ισοδυναμεί με ένα παράδοξο, ανομολόγητο εθνικό μαζοχισμό. Η απάντηση στο ερώτημα ποια Ελλάδα συναρτάται ακριβώς με την αυτονόητη αυτή διάκριση: Ότι υπήρχαν πράγματα στην πορεία της χώρας που αξίζουν την περιφρόνηση και την οργή μας. Υπήρχαν όμως και άλλα, που μας κάνουν υπερήφανους και μας διδάσκουν. Υπαινιγμός τρίτος, η χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων Στα γραπτά μου, χαρακτηρίζω συχνά την Ελλάδα ως την χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων. Κάποια στιγμή ένα θέμα, συχνά για λόγους τραγικούς, έρχεται στην επιφάνεια. Αρχίζει ο χορός της εκπλήξεως, των επιφωνημάτων και της καταδίκης. Ότι ωστόσο κάποια στιγμή θα φτάναμε εκεί, κάποια στιγμή θα είχαμε θύματα, κάποια στιγμή θα αποκαλυπτόταν η αλήθεια, είναι, στις περισσότερες των περιπτώσεων, αυτονόητο. Πολλοί άλλωστε, με τα μάτια και την ψυχή ανοικτή, προειδοποιούσαν: Ότι οι πυρκαγιές θα φουντώνουν, όσο κτίζονται οι καμμένες εκτάσεις ότι την παρερμηνεία του ακαδημαϊκού ασύλου, θα ακολουθούσαν έκτροπα και καταστροφές ότι ο κομματισμός, που κυριαρχούσε, θα διέφθειρε το κράτος και τους θεσμούς. Τώρα όμως, τα χρόνια της κρίσεως, η έκπληξη είναι πραγματική. Δεν κρύβει υποκρισία, αλλά οδύνη. Κανείς δεν το περίμενε: Οτι η Ελλάδα, που έμοιαζε να ευημερεί, και στα χαρτιά συμβάδιζε με την Ευρώπη, θα έφτανε στα όρια της απόγνωσης και σε εθνικές ταπεινώσεις. Η έκπληξη τώρα δεν είναι υποκριτική, ξεπέρασε τους ίδιους μας τους φόβους. Ξέραμε για τα ρυάκια: Για την Παιδεία που έπασχε, για το πελατειακό πολιτικό μας σύστημα, ξέραμε ότι η επιφανειακή μας ευμάρεια έκρυβε ανομίες και κυνισμό. Ξέραμε για τα ρυάκια, ότι είχαν γεμίσει σκουπίδια και πέτρες, όχι όμως ότι το ποτάμι που κατέληγαν θα φούσκωνε διαρκώς, και θα έπνιγε πόλεις και ανθρώπους. Με αυτήν την οπτική γωνία, το σημερινό Συμπόσιο αποκτά και ένα άλλο ενδιαφέρον. Διότι στις μεγάλες του ενότητες, νομίζω ότι κρύβονται πολλά από τα ρυάκια, που υπήρξαν η πηγή των δεινών μας. Με την συμβολή λοιπόν των ομιλητών, ελπίζω ότι η εικόνα θα αποκτήσει ενάργεια και περιεχόμενο. Ίσως μάλιστα υποδειχθούν και οι τρόποι, που τα ρυάκια θα αρχίσουν πάλι να ρέουν καθάρια και με ορμή. Είναι άλλωστε και η μόνη μας ελπίδα, για ένα μέλλον που μπορεί να μοιάζει μακρινό, θα παύσει όμως τουλάχιστον να είναι αδιόρατο. Σε αυτό το μέλλον οι υποκριτικές εκπλήξεις διαρκώς θα λιγοστεύουν, και θα παραμείνουν μόνον οι απροσδόκητες, αληθινές εκπλήξεις της ίδιας της ζωής. - 34 -
Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ Υπαινιγμός τέταρτος, μια βασανιστική υποψία Μια ύπουλη, βασανιστική υποψία διαπερνά καιρό τώρα την σκέψη του ομιλούντος. Ότι τον τόπο μας, εμείς οι Έλληνες, δεν τον αγαπούμε. Δεν χάνομε βέβαια ευκαιρία να υμνούμε τις πολλαπλές του χάρες, τα θαυμαστά τοπία και τις θάλασσες του και από δίπλα, να επικαλούμαστε τον αρχαίο του πολιτισμό η τις παραδόσεις του λαού μας. Λίγοι όμως μόνον, άξιοι και εκλεκτοί, έκαναν τους ύμνους αυτούς στάση ζωής. Σε μας τους άλλους αρκούν τα «ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα», ενώ η αλήθεια είναι άλλη και πληγώνει. Τον τόπο μας, εμείς οι Έλληνες, τον θεωρούμε στρέμματα προς εκμετάλλευση, πόλεις που δεν σέβονται οι πολίτες τους, και νησιά έτοιμα να παραδοθούν στο μπετόν και την ασχήμια ενώ σε περιστάσεις κρίσιμες, όπως η σημερινή, το καλό της χώρας συχνά παραμερίζεται, και υπερισχύουν οι κομματικές ιδιοτέλειες και ο φανατισμός. Η αδιαμφισβήτητη αυτή αλήθεια ότι τον τόπο μας, εμείς οι Έλληνες, δεν τον αγαπούμε δεν έχει μια εύκολη η πειστική ερμηνεία. Οφείλεται ίσως στην λειψή παιδεία μας, η στις ιστορικές μας ασυνέχειες. Αφήνοντας όμως για το διάλειμμα την σχετική συζήτηση, φοβούμαι ότι η έλλειψη αγάπης για τον τόπο μας είναι μια παράμετρος, που δεν μπορεί να αγνοήσει το σημερινό Συμπόσιο. Διότι οι πιό άρτιοι θεσμοί, η καλύτερη νομοθεσία για το περιβάλλον, αλλά ακόμα και οι προθέσεις η οι ικανότητες ενός δημάρχου,-ο παρακείμενος μου δήμαρχος Θεσσαλονίκης διαθέτει και τα δύο- θα προσκρούουν πάντοτε στο ανομολόγητο πάθος καταστροφής των πολιτών, που δεν έμαθαν να αγαπούν τον τόπο τους η αντίστροφα, ο τόπος τους συνήθισε να τους απωθεί και να τους πληγώνει. Για να κλείσω ωστόσο τον υπαινιγμό αυτό με ένα τρόπο μελοδραματικό, που ταιριάζει νομίζω με τις περιστάσεις, θεωρώ ότι ο εύστοχος τίτλος του Συνεδρίου, δηλαδή το «ποιά Ελλάδα», μπορεί να έχει μια μόνον απάντηση: Εκείνη που θα αγαπήσομε και θα μας αγαπά. Όπως λέει και ο τροβαδούρος της Θεσσαλονίκης, που έμελε να αναδειχθεί και σε τροβαδούρο της Ελλάδας, ίσως εκεί «των Ελλήνων οι κοινότητες φτιάχνουν άλλο γαλαξία». Υπαινιγμός πέμπτος, η Έξοδος Ο υπαινιγμός αυτός, που είναι και ο τελευταίος, υποθέτω ότι εδώ θα υπάρξει μια ανάσα ανακούφισης στο ευγενικό ακροατήριο- στηρίζεται σε μια βασική υπόθεση: Ότι επιθυμία μας, και επιθυμία του Συνεδρίου, είναι η Έξοδος. Εννοώ την έξοδο από τους άγονους κύκλους που διαγράφει σήμερα η πατρίδα, από το κλίμα της εντάσεως και των μονολόγων που κυριαρχεί στις συζητήσεις η τις τηλεοπτικές οθόνες. Βιώνομε ένα θέατρο του παραλόγου, που μοιάζει να έχει πολλούς συγγραφείς. Αφήνει ωστόσο αμήχανους τους θεατές του. Σε ένα σπουδαίο, αλλά ελάχιστα γνωστό διήγημα του Ιουλίου Βέρν -το «Πείραμα του δόκτορος Οξ»- οι κάτοικοι μιας ολόκληρης πόλεως περιέρχονται αργά σε μια κατάσταση ανεξήγητη. Ο παραλογισμός και η ένταση κυριαρχούν. Η κατάσταση όμως αυτή εκτονώνεται ευθύς ως κάποιοι από τους κατοίκους περιπατήσουν τυχαία προς την κορυφή ενός λόφου. Εκεί ανακαλύπτουν και πάλι τον πραγματικό εαυτό τους, τις ξεχασμένες αξίες, και τα πράγματα που τους συνδέουν. Η ερμηνεία δεν αργεί: Ένας παρανοικός επιστήμων, ο δόκτωρ Οξ, διοχέτευε - 35 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. «Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ;» στην πόλη και προς χάριν των πειραμάτων του ένα αέριο με καταστρεπτικές επιδράσεις στα νεύρα και την προσωπικότητα των κατοίκων. Αρκούσε ο καθαρός αέρας του λόφου, για να επανέλθουν οι τυχεροί σε ένα κώδικα αξιών και συμπεριφοράς, που περιόριζε την επίδραση των τοξικών αερίων. Έξω λοιπόν, προς τον καθαρό αέρα, προς την κορυφή του λόφου. Ας παραμερίσομε προσωρινά το πολύπλοκο ερώτημα: Ποιός άραγε, η ποιοί είναι εκείνοι, που διοχετεύουν τα τοξικά αέρια στην Πόλη; Νάναι λοιπόν η τρόικα, οι ανάξιοι πολιτικοί, η μήπως μια Ευρώπη που ξέχασε τους πρωταρχικούς λόγους της υπάρξεως της; Με αυτά τα ερωτήματα ασχολούνται ωστόσο κατά κόρον οι πολιτικοί και οι πολιτικάντηδες, οι φωνές της μισαλλοδοξίας και του φανατισμού, οι αναλυτές της δυστυχίας μας. Εμείς εδώ, που δεν ακολουθούμε αυτό το ρεύμα, ας εστιάσομε στο μόνο εθνικό αίτημα: Έξω, στον καθαρό αέρα. Έξω λοιπόν, στον καθαρό αέρα. Εκεί που κυριαρχεί το ερώτημα «τι μπορούμε να κάνομε» και όχι το εξαντλημένο «ποιός φταίει». Σε αυτήν την έξοδο μας καλεί νομίζω η πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, εκεί έγκειται η αξία αλλά και το νόημα του σημερινού συνεδρίου. Διότι, όπως τουλάχιστον συνάγεται από το πρόγραμμα, θα επιχειρήσει να δεί με νέα ματιά έξω, στον καθαρό αέρα!- ορισμένες έννοιες πρωταρχικές που, όπως λένε οι σοφοί, είναι απαραίτητες για την πορεία, την σταθερή πορεία ενός τόπου. Αγαπητοί φίλοι, Διατύπωσα, στην αρχή της ομιλίας μου, ένα αίτημα, που με περισσή μάλιστα αλαζονία χαρακτήρισα βαθύτατα πολιτικό. Συνοψίζεται στην ανάγκη, όσο περνά ο καιρός, η Ελλάδα που ξέρομε να συγκλίνει με την άλλη Ελλάδα, την παράλληλη Ελλάδα. Δεν αγνοώ την παραδοξότητα του αιτήματος, ούτε το ανέφικτο της γεωμετρίας του. Στην φημισμένη Γεωμετρία του Ευκλείδη, που διδαχθήκαμε με δέος στα σχολεία, είναι γνωστό ότι οι παράλληλες δεν συγκλίνουν, ούτε βέβαια τέμνονται. Υπάρχει όμως και μια άλλη, εναλλακτική Γεωμετρία, που θεμελίωσε τον 19ο αιώνα ο Ρώσος μαθηματικός Nicolai Lobachevsky, και επεξέτεινε αργότερα ο σπουδαίος Bernhard Riemann. Στην παράδοξη αυτή Γεωμετρία, την μη Ευκλείδεια, οι παράλληλες επιτρέπεται να συγκλίνουν, ή και να τέμνονται. Ενώ όμως θεωρήθηκε, ακόμα και από τον ίδιο Riemann, ότι η Γεωμετρία αυτή δεν έχει σχέση με τον πραγματικό κόσμο, η μεγάλη ανατροπή δεν άργησε να έλθει. Όπως απεκάλυψε η μεγαλοφυία του Αινστάιν, ο χωρόχρονος είναι καμπυλωμένος, και η Γεωμετρία του Σύμπαντος μη Ευκλείδεια. Είναι λοιπόν εφικτή η σύγκλιση των παραλλήλων. Σε αυτήν μάλιστα την νέα Γεωμετρία θεμελιώθηκε η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, που ερμηνεύει με τρόπο εκπληκτικό την δομή, αλλά και την εξέλιξη του Σύμπαντος. Δεν χρειάζεται νομίζω να συνεχίσω. Το σημερινό συνέδριο ελπίζω να επιβεβαιώσει, ότι ζούμε σε ένα χώρο μη Ευκλείδιο. Όποια όμως και αν είναι τα συμπεράσματα του, θα έχει κάνει ένα μεγάλο βήμα προς την ζωογόνο αντίληψη, που ήθελε τα Πανεπιστήμια προπομπούς της κοινωνίας και της ελπίδας των ανθρώπων. - 36 -
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Η Ο Μ Ι Λ Ι Α Επιστήμη, Κοινωνία, Παιδεία Πάνος Α. Λιγομενίδης Ομότιμος Καθηγητής του University of Maryland των ΗΠΑ, Ακαδημαϊκός και τ. Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Πάνος Α. Λιγομενίδης, Ομότιμος Καθηγητής του University of Maryland των ΗΠΑ, Ακαδημαϊκός και τ. Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών 1. Επιστήμη και Κοινωνία Οι επιστημονικές επαναστάσεις επηρεάζουν ριζικά τις αντιλήψεις της κοινωνίας για τα «έσχατα» ερωτήματα της πραγματικότητας. Οι αλματώδεις ανακαλύψεις της φυσικής του 20ου αιώνα που μόλις πέρασε στην Ιστορία, προκάλεσαν τεράστιες εννοιολογικές αλλαγές και προήγαγαν την γνώση μας για την δομή και την λειτουργία του φυσικού κόσμου με τρόπους επαναστατικούς και ανατρεπτικούς για πολλές από τις παλαιές πεποιθήσεις μας. Ειδικότερα, τα νέα οράματα που μάς παρέχει η μοντέρνα επιστήμη για τη Φύση και την λειτουργία του κόσμου μας, προσφέρουν σήμερα μια σημαντική αλλαγή νοοτροπίας, και συνάμα - 37 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. «Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ;» υποδαυλίζουν την ανάπτυξη της πνευματικότητας σχετικά με την αντίληψη για τη φύση της πραγματικότητας, τον Θεό, και το ρόλο του ανθρώπου. Ακόμη, υποβοηθούν και την ανάπτυξη μιας περισσότερο προσγειωμένης αντίληψης για τα αναπάντητα ερωτήματα της θρησκευτικότητας. Η σύγχρονη επιστημονική κοσμοαντίληψη ανατρέπει παραδοσιακές δοξασίες και επιδρά στην φιλοσοφία, στην θεολογία, και στην καθημερινότητα του κοινωνικού ανθρώπου. Τα νέα οράματα που μάς παρέχει η μοντέρνα επιστήμη για τη Φύση και την λειτουργία του κόσμου μας, προσφέρουν σήμερα μια σημαντική αλλαγή νοοτροπίας, και συνάμα ανάπτυξη της πνευματικότητας σχετικά με την αντίληψη για τη φύση της πραγματικότητας, τον Θεό, και το ρόλο του ανθρώπου, ακόμη και ανάπτυξη της θρησκευτικότητας. Η σύγχρονη κοσμοαντίληψη ανατρέπει παραδοσιακές δοξασίες και επιδρά στην φιλοσοφία, στην θεολογία, και στην καθημερινότητα του κοινωνικού ανθρώπου. Όταν η εφαρμογή των τεχνολογιών προξενούν κοινωνικά, ηθικά και νομικά προβλήματα, η εξέλιξη της κοινωνίας μπορεί να έχει απρόβλεπτες αρνητικές επιπτώσεις για το ανθρώπινο γένος. Προβλήματα οικονομίας, ενέργειας, βιοποικιλότητας και περιβάλλοντος τα οποία κυριαρχούν στις ανθρώπινες κοινωνίες των ημερών μας, είναι μόνο τα συμπτώματα βαθύτερων αιτίων. Είναι προφανές ότι η ανθρωπότητα σήμερα στερείται το πλαίσιο των μεθόδων και τα υπολογιστικά μέσα τα οποία θα μας επιτρέψουν την επίλυση τέτοιων πολύπλοκων προβλημάτων και την λήψη σωστών αποφάσεων. Συχνά, η πολυπλοκότητα των προβλημάτων οδηγεί σε παράλυση που προτρέπει σε αδράνεια, ή οδηγεί σε λανθασμένες δράσεις με απρόβλεπτα και αρνητικά αποτελέσματα. Η εποχή μας μπορεί να χαρακτηριστεί ως η εποχή της αμφιβολίας, της κοινωνικής σύγχυσης και των έντονων κοινωνικών ανακατατάξεων. Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι η ασύλληπτη επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος των τελευταίων 150 ετών συνοδεύτηκε από προοδευτική έκπτωση πολιτιστικών και ηθικών αξιών. Συνάμα, ο κοινωνικός άνθρωπος του δυτικού κόσμου συνειδητοποίησε τις καινούργιες, πολυάριθμες αλλά και αδιαμόρφωτες, δυνατότητες για το μέλλον του. 2. Η ενότητα της επιστημονικής γνώσης Η ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας, ιδιαιτέρως από τα μέσα του 20ου αιώνα, έχει προάγει την υπερεξειδίκευση στην επαγγελματική κατάρτιση. Για την γρήγορη ικανοποίηση των αναγκών της αγοράς εργασίας, άστοχες αποφάσεις των ιθυνόντων της πολιτικής, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, είχαν ως συνέπεια την υποβάθμιση των κλασσικών σπουδών και της ανθρωπιστικής παιδείας γενικότερα. Χαρακτηριστική για την Ελλάδα είναι η κατάργηση των προτύπων λυκείων, όπως πχ της Βαρβακείου Προτύπου Σχολής. Οι περισσότεροι πολιτικοί, οι επαγγελματίες των ΜΜΕ και οι αρθρογραφούντες διανοούμενοι, οι οποίοι διαμορφώνουν την κοινή γνώμη σε μεγάλο βαθμό, έχουν εκπαιδευτεί στις κοινωνικές και τις νομικές επιστήμες, στην φιλοσοφία και τις ανθρωπιστικές σπουδές. Συνήθως δεν κατανοούν τις μεθόδους και τα εργαλεία των θετικών επιστημών που είναι διαθέσιμα για την αντιμετώπιση των πολύπλοκων κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων. Από την άλλη μεριά, η παιδεία των θετικών επιστημόνων συνδέεται ελάχιστα με τις ανθρώπινες υποθέσεις - 38 -
Π.Α. ΛιγομενIδης - ΕπιστHμη, ΚοινωνIα, ΠαιδεIα και με τις πρακτικές εφαρμογές συλλογικών συμπεριφορών κοινωνικών ομαδοποιήσεων. Οι επιστήμονες των θετικών επιστημών είναι, εν πολλοίς, ανεπαρκώς προετοιμασμένοι για την αντιμετώπιση προβλημάτων οικονομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς. Το αυξανόμενο αίσθημα του υλικού ευδαιμονισμού και η απαξίωση της πρακτικής σημασίας των κοινωνικών επιστημών και των ανθρωπιστικών σπουδών, είχε ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση της επικοινωνίας μεταξύ αυτών των δύο πνευματικών πολιτισμών, του πολιτισμού των κλασσικών σπουδών και του πολιτισμού των θετικών επιστημών. Είναι κρίσιμη ανάγκη να αναζητήσουμε τρόπους επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των δύο πολιτισμών. Η πρόταση αυτή είναι εξαιρετικά κρίσιμης σημασίας και αξίζει να την προσπαθήσουμε. Μέσα στο υπάρχον εννοιολογικό πλαίσιο, ιδιαιτέρως σήμερα με τις δεδομένες δυνατότητες της τεχνολογίας, στην Ελλάδα περισσότερο, είναι καιρός να επανεκτιμήσουμε τους στόχους και την σημασία αντιμετώπισης των προβλημάτων της πολύπλοκης, αβέβαιης, και απρόβλεπτης κοινωνίας μας. Είναι ένα εφικτό και πολύ κρίσιμα σημαντικό θέμα. Ακόμη και αν υπάρξουν διαφορετικές αντιλήψεις και αντιρρήσεις στην πρόταση αυτή, που σίγουρα θα υπάρξουν, δεν θα πρέπει να αρνηθεί κανείς πως, εκ των πραγμάτων, ο διαχωρισμός και η έλλειψη συνεργασίας ανάμεσα στις δύο κουλτούρες, η επίγνωση της ενότητας της επιστημονικής γνώσης, προκαλεί μονίμως παρανοήσεις και αντιπαραθέσεις. Για την κοινωνία μας, και για εμάς ως μέλη της, η πόλωση των δύο πνευματικών πολιτισμών, είναι «πρακτική και διανοητική απώλεια», όπως έγραψε ο γνωστός άγγλος συγγραφέας C.P. Snow το 1959 στο καθοριστικό έργο του Οι Δύο Κουλτούρες (Κλασσικές και Θετικές Επιστήμες). Το κύριο μήνυμα του Snow ήταν ότι: η αποδυνάμωση της επικοινωνίας ανάμεσα στους δύο πνευματικούς πολιτισμούς του ανθρώπου, ανάμεσα στις ανθρωπιστικές σπουδές και τις θετικές επιστήμες, στάθηκε ως το μείζον εμπόδιο στην προσπάθεια να λυθούν τα μεγάλα προβλήματα μιας ραγδαία αναπτυσσόμενης τεχνολογικής κοινωνίας, περισσότερο στις αναπτυσσόμενες κοινωνίες της Δύσης και της Ελλάδας 1. Ο Snow απέδωσε την αποδυνάμωση της επικοινωνίας ανάμεσα στους δύο πνευματικούς πολιτισμούς στην εξασθένιση των ανθρωπιστικών σπουδών στην παιδεία και στην επισφαλή και άμετρη εξειδίκευση της παιδείας των επιστημόνων ως την αναγκαία ταχεία προσαρμογή στις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Η αποτυχία της παιδείας στην επιτυχή αντιμετώπιση των αναγκών που προέκυψαν από την ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη, έχουν οδηγήσει στην ελλειμματική παιδεία των θετικών επιστημόνων οι οποίοι στερούνται τις βάσεις των ανθρωπιστικών σπουδών, και των ανθρώπων των γραμμάτων οι οποίοι δεν κατανοούν σημαντικές επιστημονικές έννοιες, όπως πχ τον 2ο νόμο της θερμοδυναμικής. Δυστυχώς, η πνευματική ελίτ των ακατανόητων «προοδευτικών» του ελλαδικού χώρου, οι οποίοι συχνά χαρακτηρίζουν την οπισθοδρόμηση της Παιδείας στις κλασσικές σπουδές ως «ρεαλισμό», και οι οποίοι φτάνουν να χαρακτηρίσουν την προστασία της Ελληνικής γλώσσας ως «συντηρητισμό», δεν πρόβαλλαν αναχώματα στην απαξίωση της κλασσικής παιδείας και την λεξιπενία. Η κατακερματισμένη κοινωνία μας, τοπική και παγκόσμια, γίνεται όλο και περισσότερο αβέβαιη, απρόβλεπτη, και επικοινωνιακά δικτυωμένη, και όλο και περισσότερο μη ελέγξι- 1 Βλ. κεφ Δ8.6, της σειράς το γίγνεσθαι, Δίαυλος 2012-39 -