ΕΝΑ ΟΡΑΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΒΟΒΟΥΣΑ. Συµµετοχική διαδικασία προσδιορισµού οράµατος για την ήπια ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος στη Βοβούσα.

ΕΝΑ ΟΡΑΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΒΟΒΟΥΣΑ Συµµετοχική διαδικασία προσδιορισµού οράµατος για την ήπια ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος στη Βοβούσα. ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ιοργανωτές: Αναπτυξιακή Κοινοτική Επιχείρηση Βοβούσας (ΑΚΕΒ)- WWF Ελλάς Συντονιστής: WWF Ελλάς Ιούνιος 2006

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Πρόλογος 3 Εισαγωγή 4 Α. Το ααρχικό «συµβόλαιο» 5 Χρονοδιάγραµµα Υλοποίησης 9 Β. Η πραγµατοποίηση & τα αποτελέσµατα της διαδικασίας 10 Στάδιο 1: Ανάλυση των ενδιαφερόµενων οµάδων και επιλογή των συµµετεχόντων στη διαδικασία. 10 Στάδιο 2: Συλλογή δεδοµένων και «χαρτογράφηση» των καθοριστικών παραµέτρων για την πορεία και εξέλιξη της Κοινότητας 11 Στάδιο 3: Προετοιµασία πρώτου εργαστηρίου για τον προσδιορισµό του οράµατος 13 Στάδιο 4. Πραγµατοποίηση πρώτου εργαστηρίου για τον προσδιορισµό οράµατος. 14 Στάδιο 5. ουλειά σε οµάδες εργασίες. 18 Στάδιο 6. Προετοιµασία δεύτερου εργαστηρίου για τον καθορισµό στρατηγικής για την επίτευξη του οράµατος. 18 Στάδιο 7 ιεξαγωγή δεύτερου εργαστηρίου για τη στρατηγική. 19 Στάδια 8 και 9 Καταγραφή των αποτελεσµάτων της διαδικασίας και παράδοσή της στην ΑΚΕΒ και τους υπεύθυνους των οµάδων εργασίας. Πλήρης καταγραφή και τεκµηρίωση του συνόλου της διαδικασίας 21 Επίλογος 21 2

ΕΝΑ ΟΡΑΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΒΟΒΟΥΣΑ 1 Συµµετοχική διαδικασία προσδιορισµού οράµατος για την ήπια ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος στη Βοβούσα. Πρόλογος Οι συµµετοχικές διαδικασίες στη λήψη αποφάσεων για θέµατα που αφορούν το περιβάλλον, τον πολεοδοµικό σχεδιασµό, την υγεία, την παιδεία, αλλά και τελικά όλες τις πτυχές ανάπτυξης ενός τόπου έχουν αναγνωριστεί τα τελευταία χρόνια ως ακρογωνιαίος λίθος της αειφόρου ανάπτυξης. Ήδη από την περίφηµη συνδιάσκεψη κορυφής για το περιβάλλον που πραγµατοποιήθηκε το 1992 στο Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας από τον ΟΗΕ 1992 διαπιστώθηκε η σηµασία της συµµετοχής του κοινού στη λήψη αποφάσεων για την εξασφάλιση της βιώσιµης ανάπτυξης. Η βασική ιδέα είναι απλή: καµία απόφαση ή νόµος για την προστασία του περιβάλλοντος δεν µπορεί να εφαρµοστεί αν δεν έχει την αποδοχή των ανθρώπων που καλούνται να τον εφαρµόσουν. Η έννοια, εξάλλου, της βιώσιµης ανάπτυξης, που βασίζεται στο τρίπολο «οικονοµία-κοινωνία-περιβάλλον», δεν µπορεί να πραγµατωθεί δίχως τη συµµετοχή του κοινού αφού η προσωπική στάση και συµπεριφορά του κάθε ανθρώπου και η στάση των κοινωνικών οµάδων καθορίζουν το πρότυπο ανάπτυξης που υιοθετείται. Αναγνωρίζεται ότι η εµπλοκή της τοπικής κοινωνίας σε συγκεκριµένες πρωτοβουλίες για τη βιώσιµη ανάπτυξη, από το στάδιο του σχεδιασµού ως την εφαρµογή τους εξασφαλίζει την αµοιβαία εµπιστοσύνη και την αίσθηση, εκ µέρους της τοπικής κοινωνίας, ότι είναι µέρος των προβληµάτων αλλά και των λύσεων. 2 Έχει διαπιστωθεί επίσης ότι το τοπικό επίπεδο είναι αυτό που κατεξοχήν προσφέρεται για συµµετοχικές διαδικασίες, και µάλιστα το επίπεδο του ήµου ή της Κοινότητας εφόσον πρόκειται για τον πρώτο βαθµό τοπικής αυτοδιοίκησης και οι λήπτες αποφάσεων βρίσκονται πολύ κοντά στους πολίτες. Οι αυξανόµενες αρµοδιότητες και δυνατότητες απορρόφησης πόρων από ήµους και Κοινότητες καθιστούν αυτό το επίπεδο αυτοδιοίκησης αρκετά ισχυρό και σηµαντικό και στη χώρα µας. Ας σηµειωθεί ότι σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες εδώ και πολλά χρόνια η τοπική αυτοδιοίκηση είναι ισχυρή και εφαρµόζει ολοκληρωµένα προγράµµατα συµµετοχικών διαδικασιών. Στην Ελλάδα, αντίθετα, η έννοια και πρακτική της συµµετοχής του κοινού στη λήψη αποφάσεων δεν έχουν γνωρίσει ακόµη ευρεία εφαρµογή για λόγους ιστορικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς. Βρισκόµαστε στο ξεκίνηµα. Γι αυτό η πρωτοβουλία που πήρε η Αναπτυξιακή Κοινοτική Επιχείρηση Βοβούσας (ΑΚΕΒ) να καλέσει το WWF, µια περιβαλλοντική µη κυβερνητική οργάνωση, να οργανώσει µια διαδικασία προσδιορισµού οράµατος και χάραξης στρατηγικής για την ήπια ανάπτυξη του τόπου ήταν πρωτοποριακή. Είναι ελπιδοφόρο ότι µια τοπική κοινωνία αναγνωρίζει τη σηµασία της βιώσιµης ανάπτυξης, τη σηµασία της αντίστασης στο κοινό πρότυπο της άναρχης ανάπτυξης και έχει διάθεση και µεράκι να εργαστεί και να συνεργαστεί για ένα συλλογικό όραµα. 1 Το ζήτηµα της οριστικοποίησης ενός τρόπου γραφής του ονόµατος του χωριού εκκρεµεί και απασχολεί, όπως φάνηκε, τους κατοίκους.(βοβούσα ή Βωβούσα) Στη συνέχεια του κειµένου επιλέγεται τυχαία µια από τις δυο γραφές, αυτή που έχει επικρατήσει τα τελευταία χρόνια, µε το «ο». 2 «ρόµοι προς την Αειφορία», όπως αναφέρεται στο Cotter, B.and Hannan, K. (1999) Our Community Our Future: A Guide to Local Agenda 21. Canberra: Commonwealth of Australia 3

Ελπίζουµε η προσπάθεια αυτή να έχει συνέχεια. Το µέλλον της Βοβούσας βρίσκεται στα χέρια των κατοίκων της και αυτών που την επισκέπτονται τακτικά και νοιάζονται για το µέλλον της. Οι τοπικές αρχές και η ΑΚΕΒ µπορούν να παίξουν σηµαντικό ρόλο στην υλοποίηση του οράµατος. Χρειάζεται όµως η διαρκής συµµετοχή όλων. Το ατοµικό πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή σύνδεση µε το συλλογικό. Η τοπική κοινωνία της Βοβούσας έχει συνοχή, αξίες, ισχυρές πολιτισµικές ρίζες και έγνοια για τον τόπο. Με αυτά τα εφόδια µπορεί να τα καταφέρει να αποτελέσει έναν θύλακα εναλλακτικής ανάπτυξης, ένα πρότυπο και για άλλες περιοχές της Ελλάδας που θέλουν να διατηρήσουν την ταυτότητά τους, τη φυσική και πολιτισµική τους κληρονοµιά, και ταυτόχρονα να αναπτυχθούν και να ευηµερήσουν. Η υπόθεση µιας βιώσιµης ανάπτυξης για χωριά όπως η Βοβούσα δεν είναι απλή. Υπάρχει, τελικά, µέλλον για αυτά τα χωριά; Μπορούν να κρατήσουν ένα υγιή πληθυσµό ή η µετανάστευση στα γειτονικά αστικά κέντρα είναι αναπόφευκτη; Το στοίχηµα της Βοβούσας είναι και στοίχηµα της ελληνικής υπαίθρου. Μπορεί να κερδηθεί. ιαδικασίες όπως αυτή που παρουσιάζεται σε αυτή την αναφορά είναι ένα πρώτο βήµα. Καλή συνέχεια! Οι συντάκτες της αναφοράς: Ε.Σβορώνου, Μ. Συµβουλίδου, Πρόγραµµα Κατάρτισης WWF Eλλάς Κ.Τζιόβας, Γ.Μαρίνος, Πρόγραµµα Β.Πίνδου-Πάπιγκο, WWF Ελλάς Εισαγωγή Στόχος αυτής της αναφοράς είναι η αναλυτική περιγραφή της συµµετοχικής διαδικασίας που ακολουθήθηκε για τον προσδιορισµό οράµατος για την ήπια ανάπτυξη της Βοβούσας και τη χάραξη στρατηγικής για την επίτευξή του. Απευθύνεται καταρχήν στην τοπική κοινωνία της Βοβούσας, εφόσον περιέχει αναλυτικά το όραµα, κατευθυντήριες αρχές στρατηγικής και πρόγραµµα δράσης για την επίτευξή του οράµατος. Μπορεί να αποτελέσει, λοιπόν, ένα κατευθυντήριο κείµενο για τις τοπικές αρχές και την ΑΚΕΒ που ανέλαβε να συντονίσει τη συνέχιση της διαδικασίας ώστε να αρχίσουν να υλοποιούνται δράσεις. Μπορεί επίσης να αποτέλεσει ένα κείµενο αναφοράς για όλους τους φορείς και τους κατοίκους της Βοβούσας, εφόσον δηµοσιοποιηθεί ευρύτερα και διατεθεί (στην παρούσα ή απλουστευµένη µορφή του) σε όλους. Απευθύνεται επίσης σε όλους όσοι επιθυµούν να πραγµατοποιήσουν συµµετοχικές διαδικασίες σε τοπικό επίπεδο. Μπορεί να λειτουργήσει ως οδηγός σχεδιασµού ανάλογων διαδικασιών καθώς περιέχει αναλυτικά τα βήµατα που ακολουθήθηκαν και τη λογική που τα υπαγόρευσαν. Όσον αφορά τους διοργανωτές της διαδικασίας, την ΑΚΕΒ και το WWF Ελλάς, δυο λόγια πρέπει να ειπωθούν για την ταυτότητα των φορέων και το λόγο που ανέλαβαν την πρωτοβουλία. Η ΑΚΕΒ ιδρύθηκε στις 31/12/2003 µε σκοπό _την ήπια ανάπτυξη της Βοβούσας και την προστασία του περιβάλλοντος. ιέπεται από το νοµικό καθεστώς των Αναπτυξιακών Εταιρειών, είναι δηλαδή µη κερδοσκοπικό νοµικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, και έδρα της είναι η Βοβούσα. Πρόεδρος είναι ο κ. 4

Γιάννης Βραζιτούλης, Κοινοτικός Σύµβουλος, έχει συνολικά 5 τακτικά µέλη και 5 αναπληρωµατικά, ανάµεσα στα οποία είναι κοινοτικοί σύµβουλοι, πρόεδροι δασικών συνεταιρισµών και ο αντιπρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου. Το WWF Eλλάς είναι µια µη κυβερνητική περιβαλλοντική οργάνωση που λειτουργεί ως κοινωφελές ίδρυµα. Αποτελεί µέρος του διεθνούς WWF που εργάζεται σε περισσότερο από 100 χώρες του κόσµου για την προστασία του περιβάλλοντος και την αρµονική συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης. Ένα από τα προγράµµατα του WWF Ελλάς αφορά τη Β. Πίνδο, έχει έδρα το Πάπιγκο και υπεύθυνο τον κ. Κώστα Τζιόβα. Το WWF Eλλάς συµµετέχει επίσης στο.σ. του Φορέα ιαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Β.Πίνδου. Η ΑΚΕΒ, ως νεοσύστατη Εταιρεία, θέλησε να θέσει σε στέρεες βάσεις τη δράση της ξεκινώντας µε µια συµµετοχική διαδικασία για ένα κοινό όραµα και στρατηγική για την ήπια ανάπτυξη του τόπου. Το WWF Ελλάς, από την άλλη, θέλησε να συµβάλει σε µια τέτοια πρωτοβουλία που αφορά την ευαίσθητη περιοχή του Πάρκου αλλά και επειδή διαπίστωσε την ειλικρινή πρόθεση της τοπικής κοινωνίας να εργαστεί για την ήπια ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος του τόπου. Οι συνθήκες, µε άλλα λόγια, ήταν ώριµες και το WWF Ελλάς διέθετε την εµπειρία σε ανάλογες διαδικασίες αλλά και τους τοπικούς συνεργάτες του που είχαν αρµονική επαφή µε στελέχη της τοπικής κοινωνίας της Βοβούσας. Κοινός στόχος, κατά συνέπεια, της ΑΚΕΒ, του WWF Ελλάς και της τοπικής κοινωνίας, όπως φάνηκε από τις πρώτες επαφές και συζητήσεις ήταν ο καθορισµός οράµατος για την ήπια ανάπτυξη της Βοβούσας, µιας στρατηγικής και των µέσων επίτευξής του µε την συµµετοχή όλων των ενδιαφερόµενων µερών. Α. Το αρχικό «συµβόλαιο» Το πρώτο σηµαντικό βήµα είναι ο σαφής καθορισµός των ειδικών στόχων και των προσδοκιών που έχουν ο/οι διοργανωτής /-ές από τη διαδικασία. Είναι σηµαντικό, επίσης, η πρωτοβουλία να προέρχεται από το τοπικό επίπεδο και να συµµετέχει στη διοργάνωση φορέας ή φορείς που να µπορούν να προωθήσουν την υλοποίηση των δράσεων που θα αποφασιστούν (όπως στη συγκεκριµένη περίπτωση). Οι συνδιοργανωτές ΑΚΕΒ και WWF Eλλάς καθόρισαν τους ειδικούς στόχους και τις προσδοκίες τους από τη διαδικασία. Συνόψισαν τα προσδοκώµενα αποτελέσµατα ως εξής: 1. Μια αναλυτική καταγραφή όλων των καθοριστικών παραµέτρων για την πορεία και εξέλιξη της Κοινότητας. 2. Μια αποδεκτή από την κοινωνία και τους φορείς του χωριού ερµηνεία του όρου «ήπια ανάπτυξη και διαχείριση για τη Βοβούσα» και προσδιορισµός του ρόλου του κάθε φορέα για την επίτευξή της. 3. Μια στρατηγική για την επίτευξη της συµφωνηµένης έννοιας της ήπιας ανάπτυξης και διαχείρισης της Βοβούσας, ένα είδος συλλογικά αποδεκτής 5

"Χάρτας για την ήπια ανάπτυξη και διαχείριση" που θα αποτελούσε και τη βάση σχεδιασµού αναπτυξιακών δράσεων της ΑΚΕΒ. 4. Ο καθορισµός των αναγκαίων εργαλείων για την επίτευξη του οράµατος. Συµφωνήθηκε επίσης η µεθοδολογια, τα στάδια της διαδικασίας. Κρίθηκε σκόπιµο να αφιερωθεί ο απαιτούµενος χρόνος ώστε να υπάρξει κατάλληλη προετοιµασία και να γίνουν οι απαραίτητες ζυµώσεις ώστε να γίνει «κτήµα» της τοπικής κοινωνίας η προσπάθεια. Αποφασίστηκε, έτσι, µια οκτάµηνη διαδικασία (Ιούλιος 2006- Φεβρουάριος 2007) 3 που συνολικά θα είχε τα ακόλουθα στάδια: 1. Ανάλυση των ενδιαφερόµενων οµάδων και επιλογή των συµµετεχόντων στη διαδικασία Για πρακτικούς λόγους οι συµµετοχικές διαδικασίες που βασίζονται σε εργαστήρια και συνεντεύξεις πρέπει να διεξάγονται µε περιορισµένο αριθµό συµµετεχόντων. Γίνεται έτσι µια επιλογή ατόµων ώστε να υπάρχει αντιπροσώπευση των βασικών κοινωνικο-οικονοµικών οµάδων, των φορέων αυτοδιοίκησης, των τοπικών συλλόγων κ.λπ. αλλά και να εξασφαλίζεται η απαιτούµενη γνώση και εµπειρία για τα υπό συζήτηση θέµατα. Στην προκειµένη περίπτωση συµµετείχαν τόσο οι κάτοικοι και οι φορείς που εδρεύουν στην Βοβούσα όσο και αυτοί που έχουν ως κύρια έδρα τους τα Ιωάννινα αλλά µετέχουν ενεργά στα κοινά του χωριού τους µέσω των φορέων, όπως ο Σύλλογος. Μέθοδος: Ο τελικός καθορισµός των συµµετεχόντων προέκυψε µετά απο συναντήσεις που είχε η τετραµελής οµάδα εργασίας µε τα εµπλεκόµενα άτοµα και φορείς. 2. Συλλογή δεδοµένων και «χαρτογράφηση» των καθοριστικών παραµέτρων για την πορεία και εξέλιξη της Κοινότητας (Αξία φυσικής και πολιτισµικής κληρονοµιάς, θεσµικό πλαίσιο προστασίας, απειλές, κοινωνικο-οικονοµικά δεδοµένα, τάσεις στην οικονοµία, αναπτυξιακά έργα και µελέτες σε εξέλιξη, εµπειρία της τοπικής κοινωνίας σε συλλογικές δράσεις, στάσεις και απόψεις της τοπικής κοινωνίας για την υφιστάµενη κατάσταση και τη µελλοντική πορεία του τόπου) Μέθοδος: Βιβλιογραφική έρευνα και εµπειρική παρατήρηση, συνεντεύξεις µε φορείς και εκπροσώπους της τοπικής κοινωνίας βάσει ερωτηµατολογίων που ετοίµασαν οι συντονιστές. Τις συνεντεύξεις αποφασίστηκε να τις πάρει οµάδας εργασίας που σχηµατίστηκε από τους Κώστα Τζιόβα, Γιάννη Μαρίνο (WWF Ελλάς), Αντώνη Σταγκογιάννη (ΑΚΕΒ & Περίπτερο Ενηµέρωσης) και ηµήτρη ρούγια (ΑΚΕΒ). 3. Προετοιµασία πρώτου εργαστηρίου για τον προσδιορισµό του οράµατος Μέθοδος: Τα αποτελέσµατα των συνενεντεύξεων και της βιβλιογραφικής 3 Στην πράξη υπήρξαν και τρεις µήνες προπαρασκευαστικών συναντήσεων και συζητήσεων 6

έρευνας θα αναλύονταν και θα κατηύθυναν τη δοµή του πρώτου εργαστηρίου ως προς τη θεµατολογία του από την οµάδα εργασίας του WWF Ελλάς (Πρόγραµµα Κατάρτισης και τοπική οµάδα Β.Πίνδου). 4. Πραγµατοποίηση πρώτου εργαστηρίου για τον προσδιορισµό οράµατος. Μέθοδος: Αποφασίστηκε η διεξαγωγή διήµερου εργαστηρίου τον Αύγουστο, έτσι ώστε να παρευρίσκονται οι Βοβουσιώτες µόνιµοι κάτοικοι αλλά και αυτοί που δραστηριοποιούνται στο χωριό µέσω φορέων όπως ο Σύλλογος, αλλά έχουν ως κύρια έδρα τους τα Ιωάννινα ή τη Θεσσαλονίκη. Στόχος, όπως προαναφέρθηκε, ήταν η πληρέστερη δυνατή εκπροσώπηση των ενδιαφερόµενων µερών. Ο ανώτατος αριθµός συµµετεχόντων ορίστηκε στους 25. Η ακριβής δοµή του εργαστηρίου θα προσδιοριζόταν βάσει των αποτελεσµάτων της έρευνας. Ο στόχος όµως ήταν να παρουσιαστεί συνολικά στους συµµετέχοντες η υφιστάµενη κατάσταση στη Βοβούσα και οι παράγοντες που τη διαµόρφωσαν και στη συνέχεια να προσδιοριστεί από τους ίδιους το όραµα για το µέλλον, σε γενικό επίπεδο και ανά ειδικότερους τοµείς, καθώς και πτυχές της ήπιας ανάπτυξης και της προστασίας περιβάλλοντος. 5. Επεξεργασία αποτελεσµάτων του πρώτου εργαστηρίου και διάχυση των αποτελεσµάτων στο σύνολο της τοπικής κοινωνίας. Το στάδιο αυτό τροποποιήθηκε στην πορεία καθώς κρίθηκε από το πρώτο εργαστήριο ότι οι συνθήκες ήταν ώριµες για µεγαλύτερη ανάληψη ευθύνης εκ µέρους των συµµετεχόντων. Έτσι, στο τέλος του πρώτου εργαστηρίου δηµιουργήθηκαν οµάδες εργασίας από τους ίδιους τους συµµετέχοντες που επεξεργάστηκαν λεπτοµερέστερα µια στρατηγική ανά θέµα. Τα αποτελέσµατα του 1 ου εργαστηρίου αποτέλεσαν τη βάση της δουλειάς τους. Μέθοδος: Οµάδες εργασίας και συναντήσεις (βλ.παρακάτω) 6. Προετοιµασία δεύτερου εργαστηρίου για τον καθορισµό στρατηγικής για την επίτευξη του οράµατος. Μέθοδος: Οι συντονιστές έλαβαν και επεξεργάστηκαν τα αποτελέσµατα των οµάδων εργασίας και βάσει αυτών σχεδίασαν το δεύτερο εργαστήριο. 7. ιεξαγωγή δεύτερου εργαστηρίου για τη στρατηγική. Μέθοδος: Παρουσιάσεις των οµάδων εργασίας, ενηµέρωση από ειδικούς επιστήµονες και ανθρώπους µε εµπειρία στα ζωτικά θέµατα ήπιας ανάπτυξης που θα προέκυπταν από τους συµµετέχοντες. Καθορισµός υπεύθυνων για τη συνέχιση της διαδικασίας. 8. Καταγραφή των αποτελεσµάτων της διαδικασίας (όραµα, στρατηγική, πρόγραµµα δράσης) και παράδοσή της στην ΑΚΕΒ και τους υπεύθυνους των οµάδων εργασίας. 7

9. Πλήρης καταγραφή και τεκµηρίωση του συνόλου της διαδικασίας (η παρούσα αναφορά). Αυτό το στάδιο ήταν εκτός της οκτάµηνης διαδικασίας, εφόσον το απαραίτητο υλικό για να αρχίσει η υλοποίηση της στρατηγικής παραδόθηκε αµέσως µετά την ολοκλήρωση του 2 ου εργαστηρίου. Το χρονοδιάγραµµα υλοποίησης ήταν: Ιούνιος-Ιούλιος 2005: Στάδια 1,2,3 (προσδιορισµός συµµετεχόντων, συνεντεύξεις, βιβλιογραφική έρευνα, προετοιµασία πρώτου εργαστηρίου) 27-28 Αυγούστου 2005: Στάδιο 4 (1 ο εργαστήριο) Σεπτέµβριος 2005-Ιανουάριος 2006: Στάδιο 5 (οµάδες εργασίας) Νοέµβριος 2005-Φεβρουάριος 2006: Στάδιο 6 (Προετοιµασιά 2 ου εργαστηρίου) 25-26 Φεβρουαρίου 2006: Στάδιο 7 (2 ο εργαστήριο) Μάρτιος 2006: Στάδιο 8 (καταγραφή και αποστολή των αποτελεσµάτων της διαδικασίας στην ΑΚΕΒ και τους υπεύθυνους οµάδων εργασίας) Ιούνιος 2006: Στάδιο 9 (συγγραφή τεχνικής αναφοράς) 8

Πίνακας Χρονοδιάγραµµα υλοποίησης Στάδιο 1: Προσδιορισµός συµµετεχόντων Στάδιο 2: Συνεντεύξεις & βιβλιογραφική έρευνα Στάδιο 3: Προετοιµασία 1 ου εργαστ. Στάδιο 4: 1 ο Εργαστήριο Στάδιο 5: Οµάδες εργασίας Στάδιο 6: Προετοιµασία 2 ου εργαστ. Στάδιο 7: 2 ο εργαστήριο Στάδιο 8: Καταγραφή & αποστολή αποτελεσµάτων διαδικασίας σε ΑΚΕΒ & υπεύθυνους οµάδων Στάδιο 9: Συγγραφή τελικής αναφοράς Ιούνιος 05 Ιούλιος 05 Αυγ. 05 Σεπ. 05 Οκτ.05 Νοεµ. 05 εκ. 05 Ιαν. 06 Φεβ. 06 Μαρ. 06 Απρ. 06 Μαιος 06 Ιούνιος 06 27 & 28 25 & 26 9

Η παραπάνω µεθοδολογία αποφασίστηκε σε συναντήσεις της ΑΚΕΒ µε τους τοπικούς συνεργάτες του WWF Ελλάς τον Ιανουάριο 2005. Το WWF Eλλάς, ως µη κερδοσκοπική περιβαλλοντική οργάνωση, προσέφερε τις υπηρεσίες του αφιλοκερδώς. Το κόστος υπολογίζεται συνολικά σε 8 ανθρωποµήνες ενός στελέχους της οργάνωσης και επιπλέον τα έξοδα µετακίνησης, διαµονής και διατροφής των διοργανωτών και των εισηγητών. Αποφασίστηκε επίσης ότι ο ρόλος του WWF Ελλάς στη διεξαγωγή των ηµερίδων και την επεξεργασία των αποτελεσµάτων θα ήταν συντονιστικός. Το WWF Ελλάς δε θα παρέµβενε προσπαθώντας να επηρεάσει την άποψη των συµµετεχόντων. Μόνο στο δεύτερο εργαστήριο θα αξιοποιούσε το ανθρώπινο δυναµικό του για πληροφόρηση σε ειδικά θέµατα τουρισµού και αειφόρου δασικής διαχείρισης. Κλείνοντας το κεφάλαιο του αρχικού συµβολαίου, πρέπει να τονιστεί ότι η πρόθεση καθώς και η διάθεση της ΑΚΕΒ να ζητήσει την συνδροµή και να εµπιστευθεί την τεχνογνωσία µιας περιβαλλοντικής ΜΚΟ αποτέλεσε για το WWF Ελλάς βασική ένδειξη για τη σηµασία που αποδιδόταν στην ανάγκη διαχείρισης και προστασίας της φύσης και στην ήπια ανάπτυξη. Αυτό πρέπει να το εξετάζει ένας φορέας πριν ξεκινήσει τέτοιου είδους διαδικασίες. Ιδίως αν είναι µια µη κυβερνητική περιβαλλοντική οργάνωση που έχει ως αποστολή την προστασία του περιβάλλοντος και την ήπια ανάπτυξη. Αν δεν ισχύει µια συνθήκη κοινού προσανατολισµού και φιλοσοφίας, η οργάνωση µπορεί να βρεθεί στη δύσκολη θέση να συντονίζει µια διαδικασία που οδηγεί σε αποφάσεις αντίθετες µε τις αρχές της. Β. Η πραγµατοποίηση και τα αποτελέσµατα της διαδικασίας Σε γενικές γραµµές τηρήθηκε το αρχικό συµβόλαιο χωρίς παρεκκλίσεις ή προβλήµατα. Στη συνέχεια περιγράφεται αναλυτικότερα η διαδικασία και τα αποτελέσµατα του κάθε σταδίου. Παρατίθενται επίσης παρατηρήσεις χρήσιµες για τη βελτίωση ανάλογων διαδικασιών. Στάδιο 1: Ανάλυση των ενδιαφερόµενων οµάδων και επιλογή των συµµετεχόντων στη διαδικασία. Όπως φαίνεται από τον ονοµαστικό κατάλογο των συµµετεχόντων στις συνεντεύξεις (Παράρτηµα Α2) και από τον αντίστοιχο κατάλογο συµµετεχόντων στα Εργαστήρια (Παράρτηµα Γ11 και Ε9), επιλέχθηκαν εκπρόσωποι από τους κυριότερους τοπικούς φορείς (ΟΤΑ, ΑΚΕΒ, δασικοί συνεταιρισµοί, πολιτιστικός σύλλογος κ.α.) και επαγγελµατικές οµάδες καθώς και κάτοικοι µη µόνιµοι αλλά τακτικοί επισκέπτες της Βοβούσας -που ως άτοµα ή λόγω θέσης µπορούσαν να συνεισφέρουν στη διαδικασία. Είναι αλήθεια ότι κατά τη διεξαγωγή του πρώτου εργαστηρίου διατυπώθηκαν διαµαρτυρίες από κάποιους κατοίκους για τη µη συµµετοχή τους στη διαδικασία. Χρειάζεται, κατά συνέπεια, καλύτερη πληροφόρηση εκ των προτέρων προς την τοπική κοινωνία που να εξηγεί τη διαδικασία και τους λόγους για τους οποίους δε µπορεί να είναι ανοιχτή. Χρειάζεται όµως και ευελιξία, όπως αποδεικνύει η απόφαση των συµµετεχόντων να δέχονται όποιον αποφάσιζε να µπει στην αίθουσα 10

συνεδρίασης. Αυτό συνέβη στο 1 ο εργαστηριο το οποίο πραγµατοποιήθηκε στην αίθουσα του Πολιτιστικού Συλλόγου, στην κεντρική πλατεία του χωριού και εποµένως η συνάντηση προκαλούσε το ενδιαφέρον των περαστικών. Η επιλογή συµµετεχόντων, τόπου και χρόνου διεξαγωγής των συµµετοχικών διαδικασιών καθώς και η πληροφόρηση της τοπικής κοινωνίας για τη διαδικασία πρέπει να γίνονται προσεκτικά. Στάδιο 2: Συλλογή δεδοµένων και «χαρτογράφηση» των καθοριστικών παραµέτρων για την πορεία και εξέλιξη της Κοινότητας Η συλλογή στοιχείων από τη βιβλιογραφία και την εµπειρική παρατήρηση επικεντρώθηκε στα κοινωνικο-οικονοµικά χαρακτηριστικά της Κοινότητας (Παράρτηµα Β1), στις τάσεις στην οικονοµία (Παράρτηµα Β2), τον τουρισµό (Παράρτηµα Β3), στις αναπτυξιακές τάσεις γενικότερα και τα έργα που έχουν ήδη πραγµατοποιηθεί ή δροµολογηθεί (Παράρτηµα B4), στο φυσικό και δοµηµένο περιβάλλον (Παράρτηµα Β5 και Β6) και στο ιστορικό των αντιδράσεων της τοπικής κοινωνίας σε προτεινόµενα έργα που κρίθηκαν ως απειλή για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος κατά το πρόσφατο παρελθόν. (Παράρτηµα Β7). Η σύνθεση των αποτελεσµάτων αυτής της έρευνας παρουσιάστηκε στο 1 ο Εργαστήριο (Παράρτηµα Γ4) µε στόχο να θέσει το πλαίσιο συζήτησης. Η εµπειρική αυτή έρευνα έγινε από την οµάδα εργασίας που συστήθηκε (όπως αναφέρεται και παραπάνω) και στην οποία συµµετείχαν οι τοπικοί συνεργάτες του WWF Ελλάς στην Πίνδο καθώς και δύο εκπρόσωποι της ΑΚΕΒ. Κατά την διάρκεια της έρευνας έγινε αναζήτηση και χρησιµοποιήθηκαν στοιχεία κυρίως απο την Κοινότητα, την ΑΚΕΒ καθώς και στοιχεία απο το Περίπτερο Ενηµέρωσης Επισκεπτών της περιοχής του Εθνικού Πάρκου. Όπως γίνεται φανερό, ανάλογα µε τον στόχο των συµµετοχικών διαδικασιών και το προφίλ του τόπου, οι διοργανωτές πρέπει να επιλέξουν να παρουσιάσουν τα ανάλογα στοιχεία. Στην προκειµένη περίπτωση η Κοινότητα ανήκει στο Εθνικό Πάρκο Β. Πίνδου και στόχος ήταν η διατύπωση οράµατος για την ήπια ανάπτυξη. όθηκε, κατά συνέπεια, κάποια βαρύτητα στην παρουσίαση στοιχείων, για την αξία και την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, το θεσµικό πλαίσιο προστασίας καθώς και τις αντιδράσεις της τοπικής κοινωνίας µε µη συµβατά, µε την προστασία του περιβάλλοντος, έργα. Αναδείχθηκαν, δηλαδή, οι στάσεις και οι ενέργειες της τοπικής κοινωνίας που συµφωνούσαν µε τον στόχο των συµµετοχικών διαδικασιών. Oι προηγούµενες εµπειρίες διαµορφώνουν τις µελλοντικές, πρεσβεύει η θεωρία Ανάλυσης Λόγου 4. Έτσι λοιπόν οι εµπειρίες της τοπικής κοινωνίας που επιλέχθηκαν να παρουσιαστούν βοηθούσαν στη διαµόρφωση στάσεων και απόψεων συµβατών µε την έννοια της ήπιας ανάπτυξης και της προστασίας περιβάλλοντος. Από την έρευνα αναδείχθηκαν κάποια βασικά στοιχεία της Κοινότητας: Η Βοβούσα, περιοχή Natura 2000 και µέρος του Εθνικού Πάρκου Β.Πίνδου, έχει γύρω στους 80 κατοίκους. Στις ηλικίες των νέων (26-39 ετών) παρατηρείται δραµατική µείωση του γυναικείου πληθυσµού. Η οικονοµία του τόπου βασίζεται παραδοσιακά στην υλοτοµία (που είναι αυτή που κρατά και τους νέους άνδρες στο χωριό) ενώ σε αρχικό αλλά εξελισσόµενο στάδιο βρίσκεται και ο τουρισµός. Ο µισός περίπου πληθυσµός είναι 4 Johnstone, B. (2002) Discourse Analysis, Blackwell Publishing 11

ανενεργός. Η συλλογική αντίδραση κατά έργων µη συµβατών µε την προστασία του περιβάλλοντος τεκµηριώνει τον προσανατολισµό της Βοβούσας προς την ήπια ανάπτυξη. Γίνεται φανερή η χρησιµότητα µιας τέτοιας έρευνας και παρουσίασης καθώς από αυτή ήδη αρχίζουν και αναδεικνύονται τα βασικά ζητούµενα: µια υγιέστερη σύνθεση πληθυσµού, η διατήρηση του βασικού κορµού της οικονοµίας: της υλοτοµίας, και η προστασία του περιβάλλοντος. Οι συνεντεύξεις βασίστηκαν σε ένα ερωτηµατολόγιο που έφτιαξαν οι συντονιστές (Παράρτηµα Α1) το οποίο είχε στόχο να καταγράψει τις εκτιµήσεις και απόψεις των ερωτώµενων για όλες τις πτυχές της ήπιας ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος. Ζητήθηκαν οι απόψεις τόσο για την υφιστάµενη κατάσταση όσο και για τις προοπτικές για το µέλλον. Οι ερωτήσεις βασίστηκαν στα αποτελέσµατα της εµπειρικής έρευνας που αναφέρθηκε παραπάνω, οπότε έγιναν ειδικές αναφορές στους τοµείς της οικονοµίας και της ποιότητας ζωής που αφορούν τον τόπο. όθηκε επίσης κάποια βαρύτητα στη στάση των ερωτώµενων απέναντι στον θεσµό του Εθνικού Πάρκου καθώς ο θεσµός αυτός θα πρέπει να παίξει ένα σηµαντικό ρόλο στη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος. Υπενθυµίζεται ότι τα ερωτηµατολόγια δε δόθηκαν στους ερωτώµενους. Αποτέλεσαν τη βάση για µια συζήτηση µεταξύ ερωτώντα και ερωτώµενου ώστε να µπορεί ο τελευταίος να κατευθύνει τη συζήτηση προς τα θέµατα που ήταν άµεσης προτεραιότητας κατά την άποψή του. Τα αποτελέσµατα των συνεντεύξεων (Παράρτηµα Α3) παρουσιάστηκαν στο 1 ο Εργαστήριο (Παράρτηµα Γ9) µετά τον προσδιορισµό του οράµατος από τους συµµετέχοντες (Παράρτηµα Γ1 για τη δοµή του Εργαστηρίου) για να εργαστούν οι τελευταίοι ανεπηρέαστοι από τα αποτελέσµατα της προηγούµενης έρευνας. Όπως αποδείχθηκε τα αποτελέσµατα των συνεντεύξεων και το όραµα που προσδιόρισαν οι συµµετέχοντες στο Εργαστήριο δεν είχαν αντιφάσεις. Συνοπτικά οι συνεντεύξεις έδειξαν ότι τα θέµατα προτεραιότητας ήταν η δηµιουργία των αναγκαίων υποδοµών (δρόµοι, υγειονοµική περίθαλψη), η διατήρηση της υλοτοµίας ως βασικού κορµού της οικονοµίας, η αντιµετώπιση των προβληµάτων της υλοτοµίας και η αναζωογόνηση του κλάδου, η διατήρηση του τουρισµού σε επίπεδα συµβατά µε τον ήπιο και οικολογικό τουρισµό, η αντιστροφή της φθίνουσας πορείας της κτηνοτροφίας και η διατήρηση της ποιότητας του φυσικού περιβάλλοντος ως βασικής προϋπόθεσης για την ήπια ανάπτυξη του τόπου. Πρέπει να τονιστεί ότι ούτε η βιβλιογραφική έρευνα ούτε οι συνεντεύξεις ήταν επιστηµονικά απόλυτα έγκυρες. Ούτε ο χρόνος, ούτε οι οικονοµικοί πόροι, ούτε η εµβέλεια αυτής της διαδικασίας δικαιολογούσε µια επιστηµονικά τεκµηριωµένη κοινωνική έρευνα. Άλλωστε το µικρό µέγεθος της τοπικής κοινωνίας δικαιολογούσε µια εµπειρική προσέγγιση. Και, τέλος, υπήρχαν τα Εργαστήρια που θα µπορούσαν να ανατρέψουν τα αποτελέσµατα της έρευνας. Αναµφίβολα όταν υπάρχουν πόροι µπορεί µια τέτοια έρευνα να ανατεθεί σε ειδικούς για να είναι πιο έγκυρη. (Οι συνεργασίες µε ΑΕΙ και µεταπτυχιακούς φοιτητές είναι µια καλή ιδέα για εξασφάλιση εθελοντικής εργασίας). Σπάνια όµως συµβαίνει αυτό, οπότε µια εµπειρική έρευνα που θα 12

παρουσιάζεται και ως τέτοια, είναι χρήσιµη για να κατανοήσουν οι συντονιστές καλύτερα την τοπική κοινωνία και να ετοιµάσουν σωστά τη συµµετοχική διαδικασία. Η παρουσίαση, επίσης, των αποτελεσµάτων στις συναντήσεις µε την τοπική κοινωνία προκαλεί το ενδιαφέρον των συµµετεχόντων και θέτει ένα πλαίσιο διαλόγου. Τα στοιχεία, τέλος, που συγκεντρώνονται από την έρευνα µπορούν να είναι πολύ χρήσιµα για την τοπική αυτοδιοίκηση και τους τοπικούς φορείς λήψης αποφάσεων. Στην προκειµένη περίπτωση οι λεπτοµερείς πληροφορίες που περιέχονται στα Παραρτήµατα Α3 ως και Β7 µπορεί να αποτελέσουν ένα πλαίσιο αναφοράς για τη δουλειά της Κοινότητας και της ΑΚΕΒ και να υποδείξουν ανάγκες για περαιτέρω έρευνα και µελέτη κάποιων ζητηµάτων. Μια ακόµη «παράλειψη» της έρευνας ήταν η πολιτισµική διάσταση της τοπικής κοινωνίας. υστυχώς αυτή η διάσταση συχνά παραλείπεται αν και είναι σηµαντική. Στην προκειµένη περίπτωση οι κάτοικοι της Βοβούσας είναι στην πλειονότητά τους Βλάχοι. Θα άξιζε να διερευνηθεί το σύστηµα αξιών και οι πολιτισµικές ιδιαιτερότητες της κοινωνίας που µπορεί να επηρεάζουν καθοριστικά τις αντιλήψεις, τον τρόπο διεξαγωγής του διαλόγου και τον τρόπο συσχέτισης µε το εξωτερικό περιβάλλον. Ωστόσο δεν υπήρχε χρόνος και πόροι ούτε και γι αυτή την έρευνα. Σηµειώνεται όµως η σηµασία της. Στάδιο 3: Προετοιµασία πρώτου εργαστηρίου για τον προσδιορισµό του οράµατος Στο στάδιο αυτό έγιναν τα ακόλουθα: Επεξεργασία αποτελεσµάτων έρευνας Κατάρτιση της ηµερήσιας διάταξης του 1 ου Εργαστηρίου Ετοιµασία παρουσιάσεων, σεναρίων (βλ.παρακάτω), σύνθεσης οµάδων εργασίας, γενικά ετοιµασία του Εργαστηρίου βήµα προς βήµα Καθορισµός χρόνου και τόπου διεξαγωγής του Εργαστηρίου Προσκλήσεις και προφορική επικοινωνία µε τους καλεσµένους ώστε να γίνει κατανοητή η σηµασία της παρουσίας τους, η χρησιµότητα της διαδικασίας και η «φύση» της διαδικασίας που απαιτούσε σταθερή παρουσία των προσκεκληµένων για 6 ώρες, κατά µέσο όρο, επί ένα Σαββατοκύριακο. Το τελευταίο σηµείο έχει ιδιαίτερη σηµασία, είναι καλό να υποστηρίζεται από ανθρώπους µόνιµα εγκατεστηµένους στην περιοχή που να γνωρίζουν την τοπική κοινωνία και να έχουν αναπτύξει σχέσεις εµπιστοσύνης µαζί της. Στην προκειµένη περίπτωση οι άνθρωποι αυτοί ανήκαν στην οµάδα διοργάνωσης της διαδικασίας. Αν αυτό δεν είναι δυνατό, θα πρέπει ο φορέας διοργάνωσης να βρίσκει ανθρώπουςκλειδιά σε τοπικό επίπεδο που θα αναλάβουν το έργο της επαφής και πληροφόρησης της τοπικής κοινωνίας καθ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι αυτού του είδους οι διαδικασίες, µε αυστηρή τήρηση προγράµµατος, εισηγήσεις και συζητήσεις σε οµάδες για εξαγωγή συµπερασµάτων, µπορεί να είναι άγνωστες στις τοπικές κοινωνίες, µια και, όπως αναφέρθηκε και στον Πρόλογο, οι 13

συµµετοχικές διαδικασίες είναι σχετικά νέες στη χώρα µας. Ενδέχεται λοιπόν να χρειάζεται αρκετή εξήγηση και διάλογος για την κατανόησή τους. Στάδιο 4. Πραγµατοποίηση πρώτου εργαστηρίου για τον προσδιορισµό οράµατος. Η δοµή του πρώτου διήµερου Εργαστηρίου είχε την εξής λογική (βλ. Παράρτηµα Γ1). Παρουσίαση στόχων και µεθοδολογίας της διαδικασίας από τους συντονιστές Παρουσίαση της ταυτότητας του WWF Ελλάς και της δουλειάς του στη Β.Πίνδο. ιευκρίνηση του ρόλου του ως συντονιστή της διαδικασίας Παρουσίαση των αποτελεσµάτων της βιβλιογραφικής-εµπειρικής έρευνας για την ταυτότητα της Βοβούσας Ορισµός κοινών αξιών και εξωτερικών παραγόντων που µπορούν να επηρεάσουν το µέλλον της Βοβούσας (Παράρτηµα Γ5 και Γ6) Το νόηµα αυτής της άσκησης, που συνιστάται στη µεθοδολογία αυτών των εργαστηρίων, είναι να βρεθεί η κοινή βάση, τα κοινά σηµεία που ενώνουν την τοπική κοινωνία σε επίπεδο αξιών. Αυτή είναι µια στέρεη βάση διαλόγου. Όταν και αν εκδηλωθούν στη συνέχεια διαφωνίες, θα υπάρχει πάντα το επίπεδο των κοινών αξιών που θα ενώνει τους συµµετέχοντες. Κάποιες αξίες είχαν ήδη διατυπωθεί και αναρτηθεί σε ένα φύλλο χαρτί στον τοίχο. Οι συµµετέχοντες κλήθηκαν να ιεραρχήσουν τις αξίες αυτές, µπορούσαν όµως να προσθέσουν και τις δικές τους. Οι τέσσερις πρώτες αξίες ήταν: το υγιές περιβάλλον στην υπηρεσία του ανθρώπου, η υγεία-παιδεία-εργασία για όλους και η κοινωνική αλληλεγγύη. Αντίστοιχη ιεράρχηση έγινε για εξωγενείς παράγοντες που µπορούν να επηρεάσουν το µέλλον του τόπου. ε δόθηκαν έτοιµοι πιθανοί παράγοντες, οι συµµετέχοντες έγραψαν ελεύθερα αυτούς που σκέφτηκαν.είναι χαρακτηριστικό ότι δυο συµµετέχοντες συνέπεσαν στην «εγκατάλειψη της Πολιτείας» ως εξωγενούς παράγοντα που επηρεάζει διαρκώς το µέλλον του τόπου. Ανάλογα αισθήµατα έναντι της Πολιτείας τρέφουν πολλές τοπικές κοινωνίες. Αυτό πρέπει να λαµβάνεται σοβαρά υπόψη από τους συντονιστές οι οποίοι συχνά δέχονται εκδηλώσεις και σχόλια δυσπιστίας απέναντι στην ειλικρίνεια των προθέσεών τους και τη χρησιµότητα της συµµετοχικής διαδικασίας που προτείνουν. Αυτή η πρώτη δυσπιστία εκδηλώθηκε και στην προκειµένη περίπτωση (κυρίως για τον ρόλο και την ταυτότητα του WWF). Αυτή η αρχική δυσπιστία, που απηχεί τη γενικότερη απογοήτευση από όλους όσοι έργονται «απ έξω» (ταυτίζονται, υποσυνείδητα, µε την Πολιτεία), αρχίζουν να υποχωρούν σταδιακά καθώς οι συµµετέχοντες αρχίζουν να διαβλέπουν την ποιότητα 14

της διαδικασίας και να εκτιµούν τον αληθινά συµµετοχικό της χαρακτήρα. Είναι βασικό επίσης οι συντονιστές να ξεκαθαρίζουν από την αρχή το στόχο και τα όρια της διαδικασίας, το που τελειώνει η δική τους προσφορά και που αρχίζει η ευθύνη των συµµετεχόντων. Το µοντέλο της παγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας, η ανεργία, µια φυσική καταστροφή (κυρίως η πυρκαγιά), το ενεργειακό και η ρύπανση του περιβάλλοντος ανασύρθηκαν επίσης ως αξιόλογοι εξωγενείς παράγοντες που µπορεί να επηρεάσουν αρνητικά το µέλλον του τόπου. Είναι αξιοσηµείωτο επίσης ότι ο τουρισµός κρίθηκε ως εν δυνάµει θετικός ή αρνητικός παράγοντας, κάτι που συµφωνεί µε τις εκτιµήσεις που καταγράφηκαν στην έρευνα. Ο πρώτος παράγοντας, η παγκοσµιοποιηµένη οικονοµία, ενδέχεται να φοβίζει ιδαίτερα λόγω των επιπτώσεών της στην οικονοµία του ξύλου και τις ισχυρές πιέσεις που µπορεί να δεχτεί η ντόπια παραγωγή ξύλου (ήδη υφίσταται ανταγωνισµός από εισαγόµενο ξύλο από τη Βουλγαρία). Παρουσίαση σεναρίων (βλ.παράρτηµα Γ 7) Η τεχνική αυτή βασίζεται σε µια κοινή πρακτική συµµετοχικών διαδικασιών, στα εργαστήρια σεναρίων 5. Τα εργαστήρια αυτά προτείνουν στους συµµετέχοντες εναλλακτικά σενάρια για την εξέλιξη του τόπου στο µέλλον. Έτσι διευρύνεται η ικανότητα των συµµετεχόντων να φανταστούν πολλές εναλλακτικές για το µέλλον. Συνήθως η σκέψη των ανθρώπων που έχουν πλήρη επίγνωση των προβληµάτων του τόπου τους έχουν την τάση να σκέφτονται µε βάση τις πιθανές εξελίξεις µε τα υφιστάµενα δεδοµένα. Επειδή όµως στόχος µιας διαδικασίας προσδιορισµού οράµατος είναι να απελευθερωθεί η δηµιουργική δύναµη των ανθρώπων και να τολµήσουν να φανταστούν ένα καλύτερο µέλλον, χωρίς να περιορίζονται από τα προβλήµατα της υφιστάµενης κατάστασης, τα έτοιµα σενάρια βοηθούν στην απελευθέρωση της σκέψης. Αυτό δε σηµαίνει ότι σενάρια είναι εντελώς φανταστικά. Αντίθετα, βασίζονται στην εκτίµηση της υφιστάµενης κατάστασης και προτείνουν εναλλακτικές λύσεις για την ανάπτυξη του τόπου. Ανάλογα µε το ειδικό θέµα στο οποίο εστιάζει η συµµετοχική διαδικασία, γράφονται και τα σενάρια. Στην προκειµένη περίπτωση το θέµα ήταν ήπια ανάπτυξη και προστασία του περιβάλλοντος στη Βοβούσα. Από την έρευνα είχαν ήδη αναδειχθεί τα κύρια ζητήµατα (υλοτοµία, τουρισµός, υποδοµές, ποιότητα ζωής). Γράφτηκαν λοιπόν τρία σενάρια που παρουσίαζαν τις εξελίξεις σε αυτούς τους τοµείς µετά από 20 χρόνια. (Το χρονικό διάστηµα της 20ετίας επιλέγεται ως ασφαλώς αποµακρυσµένο από τα προβλήµατα του «εδώ και του τώρα». Επίσης επιτρέπει να αναδειχτούν οι µακροπρόθεσµες συνέπειες των σηµερινών επιλογών.). Τα τρία σενάρια γράφτηκαν µε τη λογική τριών επιπέδων ανάπτυξης: (α) διατήρηση της υφιστάµενης κατάστασης, (β) ήπια ανάπτυξη µε προσανατολισµό στην ποιότητα, την αξιοποίηση ενός καλά προστατευµένου περιβάλλοντος, το σεβασµό της φέρουσας ικανότητας και την διαφοροποίηση της τοπικής οικονοµίας και (γ) 5 Kαλής, Γ., et.al. (2004) Eργαστήριο Σεναρίων για τη Βιώσιµη ιαχείριση των Υδατικών Πόρων στη Νάξο, Εργαστήριο Περιβαλλοντικού Σχεδιασµού Παν/µίου Αιγαίου-Εργαστήριο Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασµού Παν/µίου Θεσσαλίας, ΙSBN nr: 960-87812-1-3 15

«σκληρή» ανάπτυξη, µε έµφαση στην αύξηση των µεγεθών της οικονοµίας. Οι επιλογές αυτές βρίσκονται ανακατεµένες σε κάθε ένα από τα τρία σενάρια τα οποία έχουν τη µορφή µιας επιστολής που γράφει κάποιος µε τις εντυπώσεις του από τη Βοβούσα, µετά από 20 χρόνια. Οι επιστολές αυτές διαβάστηκαν στους συµµετέχοντες λίγο πριν χωριστούν σε οµάδες για να προσδιορίσουν το δικό τους όραµα για τη Βοβούσα. Προσδιορισµός οράµατος για τον τόπο 20 χρόνια µετά Οι συµµετέχοντες χωρίστηκαν σε τρεις οµάδες (τυχαία) και επεξεργάστηκαν το όραµά τους για τη Βοβούσα µετά από 20 χρόνια βάσει ενός ερωτηµατολογίου που είχε ετοιµάσει η συντονιστική οµάδα (Παράρτηµα Γ8). Στόχος του ερωτηµατολογίου ήταν να υποκινήσει τη φαντασία και να κάνει τους συµµετέχοντες να σκεφτούν µε εικόνες, στην αρχή, προτού υπεισέλθουν σε τεχνικές λεπτοµέρεις. Βασική επιδίωξη επίσης ήταν να εστιάσουν οι συµµετέχοντες στο θετικό, στο όραµα που έχει γίνει πραγµατικότητα. Οι οδηγίες που δίνονται τονίζουν ότι βρισκόµαστε 20 χρόνια µετά και το όνειρό µας για τη Βοβούσα έχει πραγµατοποιηθεί. Καλούµαστε λοιπόν να περιγράψουµε το πραγµατοποιηµένο όραµα. Έτσι αποφεύγεται η εµµονή στα προβλήµατα και τους ανασταλτικούς παράγοντες. Το ερωτηµατολόγιο εστίασε επίσης στα βασικά θέµατα που απασχολούν τον τόπο (υλοτοµία, τουρισµό, υποδοµές, φυσικό περιβάλλον και στον ρόλο κάποιων φορέων: Κοινότητα και Φορέα ιαχείρισης Εθνικού Πάρκου). Οι τρεις οµάδες περιέγραψαν η καθεµιά χωριστά το οραµά της (Παράρτηµα Γ8) και το παρουσίασαν. Αξίζει να σηµειωθεί ότι µετά από αυτή τη διαδικασία το κλίµα της συνάντησης άρχισε να αλλάζει. Η αρχική δυσπιστία που αναφέρθηκε παραπάνω άρχισε να υποχωρεί και το ενδιαφέρον για συµµετοχή να αυξάνει επειδή έγινε φανερό ότι οι συντονιστές ήταν πράγµατι συντονιστές που καλούνταν να ακούσουν και να συνθέσουν τις απόψεις των συµµετεχόντων. Επίσης είχε γίνει φανερή η σοβαρή δουλειά που είχε προηγηθεί του Εργαστηρίου. Με τη λήξη της πρώτης ηµέρας και τον προσδιορισµό των 3 διαφορετικών οραµάτων, η συντονιστική οµάδα συνεδρίασε µε τη συµµετοχή ενός εκπροσώπου από κάθε οµάδα, προσδιόρισε τα κοινά στοιχεία ανάµεσα στη δουλειά των 3 οµάδων και διατύπωσε ένα κοινό όραµα που να εκπροσωπεί και τις 3 οµάδες (Παράρτηµα Γ8). Η διαδικασία αυτή δεν παρουσίασε σοβαρά προβλήµατα αφού και όλες οι οµάδες συνέκλιναν προς τη διατήρηση της πολιτισµικής ταυτότητας της Βοβούσας, την αναζωογόνηση της κοινωνικής και οικονοµικής ζωής, την προώθηση του ήπιου και οικολογικού τουρισµού, τη διατήρηση της υλοτοµίας ως βασικού κορµού της οικονοµίας, την προστασία του περιβάλλοντος και κάποια ενδιαφέροντα νέα στοιχεία όπως τη συνεργασία µε τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ) και το συµµετοχικό σχεδιασµό (προφανώς επειδή είχε κερδηθεί η εµπιστοσύνη στη διαδικασία), τη διαρκή κατάρτιση της τοπικής κοινωνίας, τον θετικό ρόλο της εκκλησίας και την ανάπτυξη νέων ποιοτικών προϊόντων τύπου «ονοµασίας προέλευσης». Σε χωριστό κατάλογο καταγράφηκαν επι µέρους στοιχεία των τριών 16

οµάδων που δεν συγκέντρωσαν τη γενική αποδοχή. Παρά το γεγονός ότι το κοινό όραµα διατυπώθηκε σχετικά εύκολα, το βασικό πρόβληµα που παρουσίασε ήταν ότι στερούνταν µιας εµπνευσµένης διατύπωσης. Είχε τη µορφή καταλόγου µάλλον παρά διατύπωσης οράµατος, µε αποτέλεσµα κάποιοι συµµετέχοντες να ανασύρουν τη διατύπωση του οράµατος που είχαν κάνει οι συντονιστές ως αποτέλεσµα των συνεντεύξεων (Παράρτηµα Γ9, τελευταία διαφάνεια). Παρουσίαση αποτελεσµάτων συνεντεύξεων (Παράρτηµα Γ9) Όπως αναφέρθηκε, τα αποτελέσµατα των συνεντεύξεων παρουσιάστηκαν µετά τη διατύπωση του οράµατος από τους συµµετέχοντες και τους βρήκαν απόλυτα σύµφωνους. (Στα Εργαστήρια δε συµµετείχαν µόνο όσοι είχαν λάβει µέρος στις συνεντεύξεις. Η συµµετοχή ήταν διευρυµένη. Αυτή η συµφωνία λοιπόν δεν ήταν αυτονόητη.) Προσδιορισµός επί µέρους οραµάτων (Παράρτηµα Γ10) Αυτή τη φορά οι συµµετέχοντες χωρίστηκαν σε οµοιογενείς οµάδες ανάλογα µε το επάγγελµά τους και τα κύρια ενδιαφέροντά τους για να προσδιορίσουν πιο συγκεκριµένα το όραµά τους για την υλοτοµία, τον τουρισµό, τα τοπικά προϊόντα και τις υποδοµές, θεµατικές κατηγορίες που είχαν προκύψει από την έρευνα. Ερωτηµατολόγια αντίστοιχα µε το ερωτηµατολόγιο για το γενικό όραµα βοηθούσαν τις οµάδες στη συζήτησή τους (Παράρτηµα Γ10). Ένας υγιής και ισχυρός συνεταιρισµός υλοτόµων, µε επαγγελµατικά στελέχη και διαρκώς εκπαιδευόµενους υλοτόµους, που θα παράγει και θα εµπορεύεται καλής ποιότητας ξύλο, θα εργάζεται σε συνθήκες ασφάλειας, θα έχει σύγχρονο εξοπλισµό και θα συµµετέχει στη φύλαξη του δάσους Ένας ήπιος τουρισµός που θα βασίζεται στην ποιότητα, στις ζεστές σχέσεις επισκεπτών και ντόπιων, στη ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος και στο σεβασµό της φέρουσας ικανότητας του τόπου Μια ποικιλία προϊόντων υλοτοµίας και άλλων προϊόντων που παράγει ένας γυναικείος συνεταιρισµός καθώς και κτηνοτροφικά προϊόντα για ντόπια κατανάλωση, προϊόντα βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας Ένα πλήρες οδικό δίκτυο που να συνδέει τη Βοβούσα µε τα Ιωάννινα, το Περιβόλι, τον Γυφτόκαµπο και το ίστρατο, επαρκείς υποδοµές υγείας και παιδείας, επαρκείς υποδοµές κοινής ωφέλειας και έναν άρτια οργανωµένο δηµόσιο χώρο... Ήταν τα βασικά στοιχεία του οράµατος της κάθε θεµατικής οµάδας. 17

Σύσταση οµάδων εργασίας για περαιτέρω επεξεργασία του κάθε θέµατος (Παράρτηµα 1) Εφόσον οι οµάδες δούλεψαν αποτελεσµατικά, κρίθηκε σκόπιµο να σχηµατιστούν τέσσερις θεµατικές οµάδες (για την υλοτοµία, τον τουρισµό, τα προϊόντα και τις υποδοµές) που θα επεξεργάζονταν περαιτέρω προτάσεις για την υλοποίηση του οράµατός τους για το συγκεκριµένο θέµα. Συµφωνήθηκε να οριστεί ένας συντονιστής της κάθε οµάδας (αναγράφεται µε παχειά γράµµατα στο Παράρτηµα 1) που θα συγκαλεί τις συναντήσεις και θα οργανώνει τη δουλειά της οµάδας. Οι οµάδες θα έπρεπε να επεξεργαστούν περαιτέρω το θέµα τους και να καταγράψουν τι είναι εφικτό να γίνει από δω και στο εξής για την προσέγγιση του οράµατος. Θα έστελναν τη δουλειά τους στη συντονιστική οµάδα για να οργανωθεί το 2 ο Εργαστήριο καθορισµού επακριβούς στρατηγικής µε βάση τις προτάσεις των επι µέρους οµάδων. Ας σηµειωθεί ότι δεν υπήρξε πρόβληµα στον καθορισµό των οµάδων εργασίας, υπήρχε αρκετή προθυµία για συµµετοχή. Στάδιο 5. ουλειά σε οµάδες εργασίες. Παρά τις δυσκολίες που υπήρξαν να κινητοποιηθούν οι οµάδες, να συνευρεθούν και να εργαστούν, τελικά αυτό επετεύχθη. Στο Παράρτηµα 2 παρατίθενται τα αρχικά αποτελέσµατα των οµάδων εργασίας που στάλθηκαν στη συντονιστική οµάδα και στο Παράρτηµα 3 παρατίθενται τα σχόλια και οι ερωτήσεις που έδωσε η συντονιστική οµάδα σε κάθε µια από τις οµάδες εργασίας για να τις βοηθήσει να διαµορφώσουν την τελική τους παρουσίαση που θα έκαναν οι ίδιοι στο δευτερο εργαστήριο. Καταλυτικό ρόλο έπαιξαν οι τοπικοί συνεργάτες του WWF που βρίσκονταν σε επικοινωνία µε όλες τις οµάδες (συµµετείχαν, άλλωστε, ως συντονιστές σε δυο οµάδες) και βέβαια τα δραστήρια µέλη κάθε οµάδας που εργάστηκαν µε συνέπεια. Στάδιο 6. Προετοιµασία δεύτερου εργαστηρίου για τον καθορισµό στρατηγικής για την επίτευξη του οράµατος. Η προετοιµασία βασίστηκε στη δουλειά των οµάδων εργασίας. Ζητήθηκε µάλιστα να ετοιµάσει η κάθε οµάδα µια παρουσίαση µε τις προτάσεις της. Είχε αποφασιστεί, επίσης, από την αρχή να ενταχθούν σε αυτό το 2 ο Εργαστήριο εισηγήσεις επιστηµόνων στα επιλεγµένα θέµατα που απασχολούν τον τόπο (διαχείριση δασών, τουρισµός, προϊόντα βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας, δενδροκοµίας και άλλα προϊόντα πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής). Επιλέχθηκαν τρεις εισηγητές, δυο απο το WWF Ελλάς (για διαχείριση δασών και τουρισµό) και µια γεωπόνος µε εµπειρία στον σχεδιασµό και προώθηση προϊόντων βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας (Παράρτηµα Ε1). Ως τόπος διεξαγωγής του 2ου διήµερου Εργαστηρίου ορίστηκε το ορειβατικό καταφύγιο της Βοβούσας και χρόνος το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Φεβρουαρίου, παρά τον κίνδυνο αποκλεισµού της περιοχής από τα χιόνια. Αυτή τη φορά ήταν µια ευνοϊκή εποχή για τους µόνιµους κατοίκους της Βοβούσας. 18

Αποδείχθηκε όµως ότι δεν αποτέλεσε ανασταλτικό παράγοντα ούτε και για τους επισκέπτες που συµµετείχαν στο προηγούµενο εργαστήριο. Στάδιο 7 ιεξαγωγή δεύτερου εργαστηρίου για τη στρατηγική. Η λογική του 2ου διήµερου Εργαστηρίου ήταν η ακόλουθη (βλ. Παράρτηµα Ε1). Aνασκόπηση-υπενθύµιση αποτελεσµάτων 1 ου Εργαστηρίου Παρουσιάσεις οµάδων εργασίας (βλ.παράρτηµα Ε2) Μια εµπεριστατωµένη ιστορική αναδροµή στην ιστορία της υλοτοµίας στη Βοβούσα και δυναµικές προτάσεις για την αναζωογόνηση του κλάδου και την αντιµετώπιση του προβλήµατος που έχει προκύψει µε την παραγωγή ξυλείας για στύλους της ΕΗ (εκπόνηση µελέτης σε συνεργασία µε ΑΕΙ, µε προσέλκυση µεταπτυχιακών φοιτητών, εκµετάλλευση ευρωπαϊκών προγραµµάτων κ.α., δηµιουργία δυναµικών και οργανωµένων συνεταιρισµών, συµµετοχή στους καθαρισµούς δάσους και τη δασοπροστασία σε συνεργασία µε τους αρµόδιους φορείς, συµµετοχή σε οικοξεναγήσεις, συνεργασίες µε την ΑΚΕΒ, διαρκής εκπαίδευση υλοτόµων, εκπαιδευτικά ταξίδια, διεκδίκηση πιστοποιητικών ποιότητας κ.α.). Προτάσεις για την ανάπτυξη του ήπιου και ποιοτικού τουρισµού που να αναπτύσσεται στη βάση της φιλίας µεταξύ ντόπιων και ξένων (ορισµός φέρουσας ικανότητας, αντιµετώπιση εποχικότητας, προτάσεις για ανάπτυξη σπορ, προτάσεις για την ενηµέρωση και κατάρτιση της τοπικής κοινωνίας, και ένα περιεκτικό σύνθηµα για την ταυτότητα της Βοβούσας ως τουριστικού προορισµού, «Βοβούσα το αληθινό δασικό χωριό» κ.α.) Προτάσεις για την παραγωγή προϊόντων ξύλου και διατροφής (κυρίως για την τουριστική αγορά) που συντίθενται σε µια συνολική πρόταση για τη Βοβούσα που την αναδεικνύει ως δασικό και οικοτουριστικό χωριό που βασίζεται στην υλοτοµία, τον ήπιο οικολογικό τουρισµό, τη συνεχή εκπαίδευση των κατοίκων και την παραγωγή προϊόντων υλοτοµίας και διατροφής και Μια πλήρης καταγραφή των υφιστάµενων υποδοµών, των υποδοµών που έχουν ξεκινήσει και αυτών που πρέπει να γίνουν παρουσιάστηκαν από τις 4 οµάδες εργασίας. Μετά τις παρουσιάσεις έγινε συζήτηση, διευκρινίστηκαν θέµατα, διατυπώθηκαν αντιρρήσεις και γενικά εξελισσόταν ένας διάλογος που εµβάθυνε όλο και περισσότερο στα υπό συζήτηση θέµατα. Σε κάθε περίπτωση οι παρουσιάσεις αυτές αποτέλεσαν τη βάση συζήτησης και όχι αποφάσεις. Στη συνέχεια του Εργαστηρίου είχε προβλεφθεί χρόνος για εκ νέου άσκηση σε οµάδες και τελικό καθορισµό ρεαλιστικού προγράµµατος δράσης. 19

Σύνοψη των βασικών αξόνων στρατηγικής όπως αναδεικνύονται από τις οµάδες εργασίας. Η συντονιστική οµάδα συνόψισε 4 βασικούς στρατηγικούς άξονες δράσεις (Παράρτηµα Ε3) σε µια προσπάθεια ένταξης όλων των επι µέρους προτάσεων σε µια στρατηγική. Παρουσιάσεις ειδικών επιστηµόνων για διαχείριση δασών, τουρισµό και προϊόντα (βιολογικής γεωργία και κτηνοτροφίας και άλλα προϊόντα πρωτογενούς και δευτερογενούς παραγωγής) Στα Παραρτήµατα Ε5 ως και Ε7 παρατίθενται οι παρουσιάσεις αυτές που είχαν στόχο τη διατύπωση νέων ιδεών για τους τοµείς αυτούς της οικονοµίας. Η κ. Σεραφίδου τόνισε τις δυνατότητες παραγωγής βιολογικών προϊόντων κτηνοτροφίας, έστω και στη µικρή κλίµακα παραγωγής της Βοβούσας. Ο κ.λιαρίκος πρότεινε νέες µορφές επαγγελµατικής δραστηριότητας στο δάσος βάσει των δυνατοτήτων που δίνει ένα καθεστώς προστασίας (όπως του Εθνικού Πάρκου Β.Πίνδου) αλλά και ο ήπιος τουρισµός, µε τη ζήτηση που δηµιουργεί για ντόπια προϊόντα. Η κ.σβορώνου, τέλος, ενεβάθυνε σε κάποιες πτυχές του ήπιου τουρισµού, όπως τη διαχείριση επισκεπτών και την ερµηνεία και ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστιµού περιβάλλοντος, δίνοντας δυνητικά παραδείγµατα από τη Βοβούσα. Οι συµµετέχοντες διατύπωσαν έντονες διαφωνίες µε κάποιες προτάσεις των εισηγητών ως µη αρµόζουσες στις τοπικές συνθήκες. Πρέπει να διευκρινίζεται ότι οι προτάσεις και οι ιδέες που διατυπώνουν οι εισηγητές δεν προσφέρουν αυτούσιες λύσεις οι οποίες έτσι κι αλλιώς πρέπει να είναι προσαρµοσµένες στις τοπικές συνθήκες και ανάγκες. Προσφέρουν όµως µια εµπειρία από άλλες περιοχές που µπορεί να τροφοδοτήσει τη σκέψη των συµµετεχόντων. Από την άλλη πλευρά, οι εισηγητές καλό είναι να οριοθετούν τις εισηγήσεις τους ως εµπειρία από άλλες περιοχές ή ως εµβάθυνση στις τεχνικές πτυχές ενός θέµατος, ως δυνητικές προτάσεις που είναι στη διακριτική ευχέρεια των συµµετεχόντων να τις δεχτούν, να τις τροποποιήσουν ή να τις απορρίψουν. Πολλές φορές όµως οι αντιδράσεις στις προτάσεις που διατυπώνονται έχουν την αιτία τους σε ένα ριζικά διαφορετικό σύστηµα αξιών που είναι ακατανόητο για τους «απέξω». Η σχέση, στην προκειµένη περίπτωση, της τοπικής κοινωνίας µε το ξύλο και την υλοτοµία µπορεί να είναι τόσο σηµαντική ώστε οποιαδήποτε προτεινόµενη αλλαγή να θίγει µια αξία που δεν είναι εκ πρώτης όψεως φανερή στον εισηγητή που προτείνει κάτι νέο. Καλό είναι να λαµβάνονται υπόψη αυτές οι διαστάσεις του διαλόγου σε ανάλογες περιπτώσεις συµµετοχικών διαδικασιών. Καθορισµός συγκεκριµένων αξόνων δράσης ανά τοµέα 20

Οµοιογενείς οµάδες εργασίας κατέγραψαν τις συγκεκριµένες πια δράσεις που είναι εφικτές σε κάθε τοµέα (Παράρτηµα Ε7): ράσεις για τη συνέχιση της προµήθειας της ΕΗ µε ξυλεία ιεκδίκηση συµµετοχής στις δράσεις καθαρισµού και οικολογικής διαχείρισης του δάσους Πρωτοβουλίες για τη µεταποίηση της ξυλείας και την πιστοποίησή της Καθορισµός της τουριστικής Φέρουσας Ικανότητας Σχεδιασµός περιπάτων και έκδοση έντυπου υλικού Συγκρότηση και εκπαίδευση οµάδας οικοξεναγών ιερεύνηση δυνατοτήτων βιολογικής παραγωγής γαλακτοκοµικών προϊόντων ιαµόρφωση της θέσης «Σάλα» και λειτουργία ιατρείου Ήταν οι βασικοί άξονες άµεσης δράσης που προτάθηκαν. Καταγράφηκαν κάποια θέµατα που έµειναν ανοιχτά (Παράρτηµα Ε8) και ορίστηκε η ΑΚΕΒ ως υπεύθυνος φορέας για τη συνέχιση της διαδικασίας. Το 2 ο Εργαστήριο κατάφερε να διεξαχθεί σε δύσκολες καιρικές συνθήκες και παρά την σύµπτωση µε ένα µνηµόσυνο που ήταν η αιτία µεγάλης καθυστέρησης στην έναρξη του προγράµµατος την Κυριακή. Είναι αναπόφευκτο να υπάρχουν και καθυστερήσεις και ασυνεχής παρακολούθηση πολλών συµµετεχόντων σε περιοχές όπου η ροή του επαγγελµατικού και του κοινωνικού χρόνου είναι αλληλένδετες. Στάδια 8 και 9 Καταγραφή των αποτελεσµάτων της διαδικασίας (όραµα, στρατηγική, πρόγραµµα δράσης) και παράδοσή της στην ΑΚΕΒ και τους υπεύθυνους των οµάδων εργασίας. - Πλήρης καταγραφή και τεκµηρίωση του συνόλου της διαδικασίας (η παρούσα αναφορά). Η παράδοση των αποτελεσµάτων της διαδικασίας στην ΑΚΕΒ και τους υπεύθυνους των οµάδων εργασίας ήταν άµεση, ενώ η πλήρης καταγραφή αυτής της αναφοράς απαιτούσε χρόνο και έγινε δυο µήνες αργότερα. Η τελική αποτίµηση της όλης διαδικασίας µοιάζει να είναι θετική αν κρίνει κανείς από την άµεση συνέχεια που υπήρξε (Παράρτηµα Στ). Η ΑΚΕΒ και οι υπεύθυνοι των οµάδων εργασίας συνεδρίασαν και έθεσαν τις βάσεις για την προώθηση του άξονα δράσης που αφορά τον τουρισµό. Επίλογος Παρά τον χρόνο και τον κόπο που απαιτούν οι συµµετοχικές διαδικασίες, η περίπτωση της Βοβούσας δείχνει ότι αξίζουν τον κόπο κυρίως γιατί σηµατοδοτούν την έναρξη διαλόγου µεταξύ των µελών της τοπικής κοινωνίας. Ελπίζουµε ότι σε αυτή την αναφορά αναδείχθηκαν οι προϋποθέσεις για την επιτυχία ανάλογων διαδικασιών. Ελπίζουµε επίσης ότι προσφέρουµε στην τοπική κοινωνία της Βοβούσας µια βάση σχεδιασµού δράσεων, περαιτέρω έρευνας και διαλόγου για το 21

µέλλον του τόπου. Οι συµµετοχικές διαδικασίες δεν έχουν τέλος. Ο διαρκής διάλογος και ζύµωση ιδεών είναι που κάνουν κάποιες ιδέες να ωριµάσουν και να υλοποιηθούν. Τέλος, ο ίδιος ο διάλογος είναι ένα µέσο ενηµέρωσης, ευαισθητοποίησης και κατάρτισης της τοπικής κοινωνίας, των ταγών της και των µελών της. Είναι επίσης µέσο κατάρτισης και για τους ίδιους τους διοργανωτές. Μαθαίνουµε διαρκώς µέσα από την επαφή µας µε τις τοπικές κοινωνίες να σχεδιάζουµε από κοινού για ένα καλύτερο αύριο. *** 22

23

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Παράρτηµα Α1: Ερωτηµατολόγιο συνεντεύξεων 2 Παράρτηµα Α2: Λίστα συµµετεχόντων στις συνεντεύξεις 12 Παράρτηµα Α3: Αποτελέσµατα συνεντεύξεων 16 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΒΟΒΟΥΣΑ Παράρτηµα Β1: Κοινωνικο-Οικονοµικά στοιχεία Βοβούσας 36 Παράρτηµα Β2: Τάσεις στην Οικονοµία 40 Παράρτηµα Β3: Τάσεις στον Τουρισµό 44 Παράρτηµα Β4: Άλλες αναπτυξιακές τάσεις & έργα που έχουν γίνει 48 Παράρτηµα Β5: Φυσικό Περιβάλλον 52 Παράρτηµα Β6: οµηµένο Περιβάλλον 56 Παράρτηµα Β7: ράσεις που προκάλεσαν αντίδραση 60 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ: 1 ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΥ Παράρτηµα Γ1: Πρόγραµµα 1 ου Εργαστηρίου Οραµατισµού 66 Παράρτηµα Γ2: Παρουσίαση στόχων, µεθοδολογίας & δοµής εργαστηρίου 70 Παράρτηµα Γ3: Παρουσίαση WWF στην Πίνδο 74 Παράρτηµα Γ4: Παρουσίαση της ταυτότητας της Κοινότητας 80 Παράρτηµα Γ5: Κοινές αξίες 86 Παράρτηµα Γ6: Εξωγενείς παράγοντες 90 Παράρτηµα Γ7: Σενάρια Οραµατισµού 94 Παράρτηµα Γ8: Προσδιορισµός οράµατος για τον τόπο 20 χρόνια µετά 104 Παράρτηµα Γ9: Παρουσίαση αποτελεσµάτων έρευνας 112 Παράρτηµα Γ10: Προσδιορισµός επιµέρους οραµάτων 116 Παράρτηµα Γ11: Συµµετέχοντες 1 ου Εργαστηρίου 126 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ : ΟΜΑ ΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Παράρτηµα 1: Σύσταση Οµάδων εργασίας 132 Παράρτηµα 2: Αρχικά αποτελέσµατα οµάδων εργασίας 136 Παράρτηµα 3: Υποστηρικτικά ερωτηµατολόγια για οµάδες εργασίας 146 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ε: 2 ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ: ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ & ΑΞΟΝΕΣ ΡΑΣΗΣ Παράρτηµα Ε1: Πρόγραµµα 2 ου Εργαστηρίου 156 Παράρτηµα Ε2: Παρουσιάσεις οµάδων 160 Παράρτηµα Ε3: Παρουσίαση για άξονες στρατηγικής 178 Παράρτηµα Ε4: Παρουσίαση για Υλοτοµία 182 Παράρτηµα Ε5: Παρουσίαση για προϊόντα (κύρια σηµεία) 186 Παράρτηµα Ε6: Παρουσίαση για τουρισµό 190 Παράρτηµα Ε7: Προτεινόµενοι άξονες δράσης ανά θέµα 193 Παράρτηµα Ε8: Ανοιχτά θέµατα 200 Παράρτηµα Ε9: Συµµετέχοντες 2 ου Εργαστηρίου 204 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΤ: Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 208 ii