Τα μεγάλα και σοβαρά προβλήματα της παραδοσιακής

Νεότερα συστήματα καλλιέργειας της ελιάς Σταύρος Βέμμος Αναπλ. Καθηγητής, Δ/ντής Εργαστηρίου Δενδροκομίας, Γεωπονικό Πανεπ. Αθηνών Για αύξηση της απόδοσης και μείωση του κόστους παραγωγής ελαιολάδου γίνεται σήμερα εγκατάσταση εντατικών ελαιώνων σε πεδινές, γόνιμες και αρδευόμενες εκτάσεις, με πυκνές φυτεύσεις και κατάλληλη διαμόρφωση της κόμης ώστε να είναι δυνατή η μηχανική ελαιοσυλλογή. Το λεγόμενο σύστημα πυκνής φύτευσης με 20-50 δένδρα/στρέμμα σε συνδυασμό με τη χρήση δονητών για την ελαιοσυλλογή έχει ήδη ωριμάσει μετά από 35-40 χρόνια εφαρμογής σε πολλές χώρες και στην Ελλάδα. Από την άλλη, το λεγόμενο σύστημα της υπερπυκνής φύτευσης με 140-250 δένδρα/στρέμμα σε συνδυασμό με τη χρήση μηχανών κλαδέματος και συλλεκτικών μηχανών που κινούνται πάνω από τη γραμμή (κυρίως τροποποιημένες σταφυλοσυλλεκτικές) έχει ιστορία μόλις 16-18 χρόνων και βρίσκεται ακόμα μάλλον στη φάση της εξέλιξης. Στο μεταξύ, για την αξιοποίηση ορισμένων πλεονεκτημάτων του συστήματος της υπερπυκνής φύτευσης στην Ελλάδα και την αποφυγή των μειονεκτημάτων του, θα μπορούσε, όπου υπάρχουν οι προϋποθέσεις εγκατάστασης ενός υπερεντατικού ελαιώνα, μια νέα φυτεία να ξεκινά με υπερπυκνή φύτευση (π.χ. 3x3 μέτρα) και μετά από ορισμένα χρόνια, όταν εμφανισθούν προβλήματα συνωστισμού των δένδρων, να γίνεται μετατροπή σε απλή πυκνή φύτευση (3x6 μέτρα) με ανάλογη εκρίζωση δένδρων. Τα μεγάλα και σοβαρά προβλήματα της παραδοσιακής καλλιέργειας της ελιάς (παραδοσιακοί ελαιώνες) αλλά και η τεράστια εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας είχαν σαν αποτέλεσμα την εντατικοποίηση της καλλιέργειας. Τα κυριότερα αίτια της εντατικοποίησης ήταν οι αυξημένες ανάγκες σε ελαιοκομικά προϊόντα, η τεχνολογική, οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη που οδήγησαν στην εκμηχάνιση των καλλιεργειών και η μείωση των εργατικών χεριών στην καλλιέργεια. Η χαμηλή παραγωγικότητα και το υψηλό κόστος παραγωγής των παραδοσιακών ελαιώνων (κλάδεμα και κύρια συγκομιδή) ήταν επίσης αίτια της αναζήτησης νέων και πιο παραγωγικών μορφών καλλιέργειας. Αρχικά οι παραδοσιακοί ελαιώνες εξελίχθηκαν στους εντατικούς παραδοσιακούς ελαιώνες με τη χρήση ανόργανων λιπασμάτων, άρδευσης και εντατικότερης καλλιέργειας. Στη συνέχεια με την αύξηση της πυκνότητας φύτευσης και τη χρήση σύγχρονων σχημάτων μόρφωσης (παλμέττα, θαμνώδες, πυραμιδοειδές ή κωνικό) οι ελαιώνες εξελίχθηκαν στους σύγχρονους εντατικούς ή ελαιώνες πυκνής φύτευσης που αύξησαν ακόμη περισσότερο τις αποδόσεις ανά στρέμμα των ελαιώνων. Έτσι διαμορφώθηκαν τρία κύρια συστήματα καλλιέργειας της ελιάς στις χώρες τις Ευρωπαϊκής Ένωσης και στη χώρα μας. Τα τελευταία όμως χρόνια, σε άλλες κυρίως χώρες, αναπτύσσεται και ένα τέταρτο σύστημα καλλιέργειας με υπερπυκνή φύτευση και πολύ εντατικούς, πλήρως εκμηχανισμένους, ελαιώνες. Το τελευταίο αυτό σύστημα πρόσφατα εμφανίσθηκε και στην Ελλάδα. Τα συστήματα καλλιέργειας της ελιάς και τα χαρακτηριστικά τους 1. Παραδοσιακοί ελαιώνες. Η πυκνότητα φύτευσης είναι 5-12 δένδρα/στρέμμα, χαρακτηρίζονται από την απουσία συστηματικής καλλιέργειας και οι αποδόσεις είναι πολύ χαμηλές (20-150 κιλά καρπών/στρέμμα). 2. Εντατικοί παραδοσιακοί ελαιώνες. Η πυκνότητα φύτευσης είναι 8-25 δένδρα/στρέμμα, χαρακτηρίζονται από τη χρήση των ανόργανων χημικών λιπασμάτων και της μερικής άρδευσης ενώ οι αποδόσεις κυμαίνονται στα 150-400 κιλά καρπών/στρέμμα. 3. Σύγχρονοι εντατικοί ελαιώνες ή ελαιώνες πυκνής φύτευσης. Η πυκνότητα φύτευσης είναι 20-50 δένδρα/ στρέμμα με αποστάσεις φύτευσης 3x6, 4x5, 5x7, 6x6, 6x7, 6x8 μέτρα. Τα συστήματα αυτά χαρακτηρίζονται από τα σύγχρονα σχήματα μόρφωσης των δένδρων (παλμέττα, θαμνώδες, χαμηλό κύπελλο, πυραμιδοειδές ή κωνικό) και τη δυνατότητα χρήσης δονητών για τη διευκόλυνση της συλλογής των καρπών. Επίσης γίνεται αυξημένη χρήση χημικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων και δίνουν πολύ υψηλές αποδόσεις (400-1200 κιλά καρπών/στρέμμα). 4. Το σύστημα της υπερπυκνής φύτευσης ή υπερεντατικών ελαιώνων, προστέθηκε τα τελευταία 15-17 χρόνια και έχει τα εξής κύρια χαρακτηριστικά: Οι αποστάσεις φύτευσης είναι 1-1,5x 3-5 μέτρα που επιτρέπουν τη φύτευση 140-250 δένδρων/στρέμμα και οι αποδόσεις 34 Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 6/2009

φθάνουν τα 800-1300 κιλά/στρέμμα. Η διαμόρφωση της κόμης γίνεται κύρια σε κωνικά ή ατρακτοειδή σχήματα (κυπαρισσάκι) ή σε παλμέττα. Τα συστήματα αυτά χαρακτηρίζονται από τη δυνατότητα μηχανικής συγκομιδής αλλά πρόσθετα και εκμηχάνισης του κλαδέματος. Το σύστημα αυτό θα αναπτυχθεί διεξοδικά πιο κάτω. Τα συστήματα πυκνής φύτευσης (20-50 δένδρα/στρέμμα) Το σύστημα πυκνής φύτευσης ξεκίνησε πριν 35-40 χρόνια και εφαρμόζεται σήμερα με επιτυχία σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Γενικά η εγκατάσταση του συστήματος αυτού πρέπει να γίνεται μετά από προσεκτική μελέτη πολλών παραγόντων όπως το έδαφος, το κλίμα, η ποικιλία, η δυνατότητα χρήσης σύγχρονων μηχανημάτων κ.λ.π. Βασικές προϋποθέσεις εγκατάστασής του είναι: Αυξημένη γονιμότητα εδάφους για την κάλυψη των αυξημένων λιπαντικών αναγκών Ύπαρξη αναγκαίων ποσοτήτων νερού αν οι βροχοπτώσεις δεν επαρκούν Δυνατότητα χρήσης ειδικών μηχανημάτων συλλογής και κλαδέματος Η κλίση του εδάφους να μην είναι μεγάλη για την ευκολία χρήσης μηχανημάτων Ποικιλίες. Γενικά στο σύστημα της πυκνής φύτευσης ανταποκρίνονται οι περισσότερες ελληνικές ποικιλίες. Αυτές όμως που προσαρμόζονται καλύτερα είναι οι μη ζωηρές ποικιλίες όπως για παράδειγμα η Κορωνέϊκη. Πλεονεκτήματα των πυκνών φυτεύσεων. Τα κυριότερα πλεονεκτήματα είναι: Η γρήγορη είσοδος των δένδρων σε καρποφορία (3 ο με 4 ο χρόνο από τη φύτευση). Υψηλή παραγωγικότητα που φθάνει και τα 1000 κιλά καρπών/στρέμμα. Μείωση κόστους παραγωγής που επιτυγχάνεται με τη χρήση μηχανημάτων και την αύξηση των στρεμματικών αποδόσεων. Εξασφαλίζεται η ταχεία κάλυψη του εδάφους από το φύλλωμα των δένδρων και η άριστη χρησιμοποίηση του εδάφους που καθυστερεί στις αραιές φυτεύσεις. Το φύλλωμα είναι πιο κοντά στο ριζικό σύστημα και επιτυγχάνεται καλύτερη αξιοποίηση των λιπαντικών στοιχείων και του νερού. Η ανάπτυξη των ζιζανίων είναι μειωμένη λόγω της γρήγορης κάλυψης του εδάφους από το φύλλωμα των δένδρων. Η εκτέλεση των εργασιών είναι ευκολότερη λόγω του χαμηλότερου ύψους των δένδρων και της χρήσης μηχανημάτων. Προβλήματα μετά την εγκατάσταση. Μετά από μία σειρά ετών που εξαρτάται από την ποικιλία μπορεί να παρουσιαστούν προβλήματα που οφείλονται κύρια στην αδυναμία ελέγχου της ανάπτυξης των δένδρων όπως: Συνωστισμού και αλληλοσκίασης των δένδρων Πτώσης της παραγωγικότητας που οφείλεται στην αλληλοσκίαση και τον ανταγωνισμό των ριζών των δένδρων. Στις περιπτώσεις αυτές οι προτεινόμενες λύσεις είναι: Εκρίζωση του 25-50% των δένδρων ανάλογα με την αρχική πυκνότητα φύτευσης ή Κλάδεμα αναγέννησης στο 25-50% των δένδρων. Εντατικός ελαιώνας πυκνής φύτευσης. Ριζικότερες λύσεις θα ήταν η εύρεση και χρήση νάνων Γεωργία - Κτηνοτροφία, 6/2009 35

υποκειμένων και η επιλογή μη ζωηρών ποικιλιών. Τα συστήματα υπερπυκνής φύτευσης (140-250 δένδρα/στρέμμα) Υπερεντατικός ελαιώνας, πολύ πυκνής φύτευσης, στον 3 ο χρόνο. Σύστημα υπερπυκνής φύτευσης στη Σικελία (φαίνεται η υποστύλωση και τα σύρματα). Στόχος της εισαγωγής των συστημάτων αυτών ήταν η πλήρης εκμηχάνιση της συλλογής των καρπών για τη μείωση του κόστους παραγωγής. Τα συστήματα αυτά έχουν δοκιμαστεί με επιτυχία σε ορισμένα φυλλοβόλα δένδρα (μηλιά, αχλαδιά ροδακινιά). Οι βασικές προϋποθέσεις για την επιτυχία του συστήματος αυτού είναι ο συνδυασμός νάνου υποκειμένου και νάνου ποικιλίας ή αυτόρριζης νάνου ποικιλίας και πάντα σε συνδυασμό με τα κατάλληλα σχήματα διαμόρφωσης της κόμης όπως αυτά της παλμέττας, της ατράκτου ή του οπωροφόρου φράκτη. Το νάνο υποκείμενο έχει περιορισμένη ανάπτυξη ριζικού συστήματος που μειώνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των φυτών στο έδαφος για την λήψη των θρεπτικών στοιχείων ενώ η μικρής ζωηρότητας ποικιλία περιορίζει τον όγκο της κόμης και αποφεύγονται προβλήματα αλληλοσκίασης των δένδρων. Η έλλειψη νάνων υποκειμένων και μικρής ζωηρότητας ποικιλιών είναι οι βασικοί λόγοι μη εφαρμογής των συστημάτων αυτών και σε άλλα οπωροφόρα δένδρα. Στην περίπτωση της ελιάς παρά τις μέχρι τώρα πολύχρονες ερευνητικές προσπάθειες δεν έχουν βρεθεί νάνα υποκείμενα. Από τις ποικιλίες, η ελληνική ποικιλία Αμυγδαλολιά είναι ίσως η μόνη νάνος ποικιλία στον κόσμο αλλά δεν θεωρείται αξιόλογη για διάδοση. Δυστυχώς η χρήση της σαν υποκείμενο αποκλείστηκε γιατί δεν μεταδίδει στην εμβολιαζόμενη ποικιλία την ιδιότητα του νανισμού που έχει. Αυτό που μέχρι σήμερα έχει επιτευχθεί (Ισπανία και Ιταλία) είναι η επιλογή κάποιων ημι-νάνων ποικιλιών (ποικιλίες μειωμένης ζωηρότητας) που έχουν και τη δυνατότητα ανάπτυξης σε κωνικά σχήματα (κυπαρισσάκι) και επιτρέπουν έτσι την πολύ πυκνή φύτευση. Μία από τις ποικιλίες αυτές είναι και η ελληνική ποικιλία Κορωνέϊκη. Μέχρι σήμερα τα συστήματα πολύ πυκνής φύτευσης έχουν δοκιμαστεί μόνο σε ελιές για παραγωγή λαδιού. Τα προβλήματα όμως του ανταγωνισμού στο ριζικό σύστημα και της αλληλοσκίασης είναι πιο έντονα στο σύστημα αυτό και δεν ξεπερνιούνται μόνιμα παρά μόνο προσωρινά. Έτσι τα προβλήματα αυτά εμφανίζονται μετά τον 6 ο χρόνο από τη φύτευση ενώ μετά τον 10 ο χρόνο περίπου τα προβλήματα είναι πολύ έντονα και υπάρχει ανάγκη μερικής ή όλικής ανανέωσης της κόμης. Ορισμένοι μάλιστα ερευνητές συνιστούν την εκρίζωση και επαναφύτευση των ελαιώνων από την αρχή. Το σύστημα υπερπυκνής φύτευσης ξεκίνησε από την Ισπανία πριν 18 χρόνια περίπου (1990). Εφαρμόζεται εκτός της Ισπανίας, στις ΗΠΑ (Καλιφόρνια), Χιλή, Αργεντινή, Αυστραλία ενώ δοκιμάζεται επίσης στην Τυνησία, Μαρόκο, Ιταλία, Γαλλία, Πορτογαλία, Ισραήλ, και άλλες ελαιοπαραγωγικές χώρες. Τα τελευταία 2-3 χρόνια άρχισαν να διαδίδονται και στη χώρα μας. Μόνο 400.000 στρέμματα περίπου καλλιεργούνται σήμερα στον κόσμο και το 65% από αυτά στην Ισπανία. Στο σύστημα αυτό τα δένδρα φυτεύονται συνήθως σε πολύ κοντινές αποστάσεις (π.χ. 3x3, 1,5x4, 1,25x4 μέτρα κ.ά.). Ο αριθμός των δένδρων ανά στρέμμα είναι ανάλογα με τις πιο πάνω αποστάσεις (111, 165, 200 κ.ά. δένδρα). Το σχήμα των δένδρων διαμορφώνεται συνήθως σε κωνικό (κυπαρισσάκι), ύψιλον ή παλμέττα και τα δένδρα στηρίζονται σε μόνιμο σύστημα υποστύλωσης (πάσσαλοι και σύρματα). Είναι ένα σύστημα βιομηχανοποίησης της παραγωγής και προϋποθέτει την εκμηχάνιση της συλλογής και του κλαδέματος και την ύπαρξη μεγάλων μονάδων για να είναι οικονομικά συμφέρουσα η χρήση των ακριβών μηχανημάτων. Τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα του συστήματος υπερπυκνής φύτευσης σε σχέση με τις παραδοσιακές καλλιέργειες (αραιές φυτεύσεις) αλλά και της πυκνής φύτευσης είναι τα ακόλουθα: Τα δένδρα μπαίνουν πολύ νωρίτερα σε καρποφορία (2 ο με 3 ο χρόνο συνήθως) ενώ στον 6 ο φθάνουν την πλήρη παραγωγή 36 Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 6/2009

Οι αποδόσεις/στρέμμα στα πρώτα 8-9 περίπου χρόνια είναι πολύ υψηλότερες από αυτές των αραιών φυτεύσεων και υψηλότερες ακόμη και των πυκνών φυτεύσεων Με την εκμηχάνιση της καλλιέργειας (κλάδεμα και συλλογή κύρια) μειώνεται το κόστος καλλιέργειας σημαντικά. Τα μειονεκτήματα του συστήματος υπερπυκνής φύτευσης είναι: Αυξημένο κόστος αρχικής εγκατάστασης (περισσότερα δένδρα/στρέμμα και σύστημα υποστύλωσης με σύρματα που είναι απαραίτητο). Εκτιμάται ότι είναι περίπου 3πλάσιο σε σύγκριση με την απλή πυκνή φύτευση (30 δένδρα/στρέμμα). Τα συνολικά έξοδα καλλιέργειας για 15 χρόνια μετά την εγκατάσταση (άρδευση, λίπανση, κλάδεμα, φυτοπροστασία) εκτιμάται πάλι στο 3πλάσιο περίπου σε σχέση με την απλή πυκνή φύτευση. Αυξημένες εισροές σε νερό, φυτοφάρμακα και λιπαντικές ανάγκες. Ειδικά οι απαιτήσεις σε νερό, που τελευταία γίνεται και έντονο το πρόβλημα έλλειψής του πρέπει να μας προβληματίσει ιδιαίτερα όταν μάλιστα η ελιά αξιοποιεί κύρια εκτάσεις μη αρδευόμενες. Κόστος για την αγορά μηχανημάτων κλαδέματος και συλλογής. Προβλήματα λόγω ανταγωνισμού και σκίασης των δένδρων μετά τον 6 ο ή 7 ο χρόνο από την εγκατάσταση με άμεση πτώση της παραγωγής. Τότε χρειάζεται ειδικό κλάδεμα για την αποφυγή σκίασης και τη διατήρηση του ύψους των δένδρων κάτω από τα 2,5 μέτρα ώστε να μπορεί να εφαρμοστεί η μηχανική συλλογή που είναι ένα βασικό πλεονέκτημα του συστήματος. Αργότερα, μετά τον 10 ο ή 12 ο χρόνο απαιτείται κλάδεμα αναγέννησης ή αραίωση των δένδρων ή καθολική εκρίζωση και επαναφύτευση. Έντονότερα προβλήματα ασθενειών και κύρια μυκητολογικών λόγω αλληλοσκίασης των δέντρων. Η παραγωγική ζωή των δένδρων είναι περίπου10-15 χρόνια. Η ποιότητα του παραγόμενου λαδιού αν και δεν έχει μελετηθεί αρκετά μπορεί να επηρεαστεί αρνητικά από την έντονη αλληλοσκίαση των δένδρων. Από πειράματα είναι ήδη γνωστό ότι η περιεκτικότητα σε λάδι των συστημάτων αυτών είναι μικρότερη κατά 20% σε σύγκριση με αυτή της απλής πυκνής φύτευσης. Το πιο σημαντικό από όλα είναι ότι το καθαρό ετήσιο εισόδημα στους παραγωγούς σε μια διάρκεια 15 ετών καλλιέργειας εκτιμάται ότι είναι περίπου το μισό σε σχέση με την απλή πυκνή φύτευση. Πέραν αυτών όμως για την εγκατάσταση τέτοιων φυτειών απαιτούνται: α) Πολύ γόνιμα, όχι βαριά, ποτιστικά εδάφη και πεδινές εκτάσεις (όχι επικλινείς για τη χρήση μηχανημάτων). β) Ειδικές ποικιλίες με μειωμένη ζωηρότητα που να ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ Γεωργία - Κτηνοτροφία, 6/2009 37

προσαρμόζονται στην πυκνή φύτευση. Μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί να προσαρμόζονται καλά 3 ποικιλίες, η ελληνική Κορωνέϊκη IRTA i-18 και οι Ισπανικές Arbequina (κλώνος i-18) και η Arbosana (κλώνος i-43) ενώ δοκιμάζονται και μερικές άλλες ακόμη όπως η ποικιλία Askal στο Ισραήλ. Τα μέχρι τώρα επιστημονικά δεδομένα για την οικονομικότητα και βιωσιμότητα των συστημάτων αυτών είναι αντιφατικά ή μάλλον αρνητικά. Σύγκριση των συστημάτων πυκνής και υπερπυκνής φύτευσης Πλεονεκτήματα του συστήματος εντατικής ή πυκνής φύτευσης έναντι αυτού της υπερπυκνής: Δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη νάνων ποικιλιών και μπορεί να χρησιμοποιηθούν πολλές από τις παραδοσιακές ποικιλίες της κάθε χώρας. Δεν χρειάζεται μόνιμη υποστύλωση. Μικρότερο κόστος εγκατάστασης και καλλιέργειας τα πρώτα χρόνια μετά τη φύτευση. Τα προβλήματα σκίασης και ανταγωνισμού είναι περιορισμένα και αν εμφανιστούν θα είναι πολύ αργότερα. Μειονεκτήματα του συστήματος εντατικής ή πυκνής φύτευσης έναντι αυτού της υπερπυκνής: Μη δυνατότητα εφαρμογής μηχανικού κλαδέματος. Μειωμένη παραγωγή από το 3 ο μέχρι τον 8 ο χρόνο σε σχέση με την πολύ πυκνή φύτευση. Αυξημένο κόστος συλλογής παρά το γεγονός ότι γίνεται με τη χρήση δονητών. Τα πρώτα συμπεράσματα μετά από πολυετή πειράματα (σύγκρισης των δύο πυκνών συστημάτων) στην Ιταλία και Ισπανία είναι: Το σύστημα πολύ πυκνής φύτευσης υπερτερεί σε παραγωγή/στρέμμα μόνο τα πρώτα 7-8 χρόνια από τη φύτευση. Το σύστημα πολύ πυκνής φύτευσης μπαίνει νωρίτερα σε καρποφορία (2 ο με 3 ο χρόνο) ενώ το πυκνής φύτευσης στον 4 ο -5 ο χρόνο. Από τον 9 ο χρόνο και μετά, τα δύο συστήματα έχουν την ίδια απόδοση (800-1300 κιλά καρπού/στρέμμα) Από το 10 ο χρόνο και μετά το σύστημα πολύ πυκνής φύτευσης παρουσιάζει έντονα προβλήματα λόγω του ανταγωνισμού και της αλληλοσκίασης των φυτών όπως αναπτύχθηκαν προηγούμενα και είναι αναγκαίο να γίνουν οι εναλλακτικές επεμβάσεις που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Το σύστημα πολύ πυκνής φύτευσης έχει παραγωγική ζωή 10-15 χρόνια ενώ το πυκνής φύτευσης 30-40 χρόνια. Το κόστος εγκατάστασης είναι 450-500 /στρέμμα για την πυκνή φύτευση και 900-1200 /στρ για την πολύ πυκνή φύτευση. Αντίθετα το κόστος συλλογής είναι υψηλότερο για το πυκνό σύστημα (0,10-0,15 /κιλό) και 0,04-0,07 /κιλό για το πολύ πυκνό σύστημα. Αν ληφθούν υπόψη όλα τα οικονομικά στοιχεία της καλλιέργειας (αρχική εγκατάσταση, έξοδα καλλιέργειας, έσοδα κ.λ.π.) σε μια περίοδο 15 ετών το σύστημα της πυκνής φύτευσης είναι πολύ πιο αποδοτικό οικονομικά από αυτό της πολύ πυκνής φύτευσης και περισσότερο βιώσιμο ενώ παρουσιάζει σε μικρότερο βαθμό τα μειονεκτήματα της πολύ πυκνής φύτευσης. Συμπεράσματα Προτάσεις Με βάση την πιο πάνω αναλυτική παρουσίαση των δύο συστημάτων, τη διεθνή εμπειρία, την απουσία πειραματικών δεδομένων για τις πολύ πυκνές φυτεύσεις στην Ελλάδα, συμπεραίνονται τα ακόλουθα: 1. H πυκνή φύτευση (20-50 δένδρα/στρέμμα) προσαρμόζεται καλύτερα στα ελληνικά δεδομένα (μικρές εκμεταλλεύσεις, τη φυσιογνωμία των εδαφών, τις μικρότερες απαιτήσεις σε νερό κ.λ.π.). Θα πρέπει όμως και το σύστημα αυτό να μελετηθεί καλύτερα και με περισσότερες ποικιλίες. 2. Το σύστημα της πολύ πυκνής φύτευσης (140-250 δένδρα/στρέμμα) είναι σε δοκιμαστικό μάλλον στάδιο και θα χρειαστούν ακόμη πολλές προσπάθειες επιστημονικής έρευνας μέχρι τη γενικευμένη χρήση του από τους παραγωγούς και πάντα με ορισμένες προϋποθέσεις που αναπτύχθηκαν πιο πάνω. 3. Μέχρι τότε η εγκατάσταση του συστήματος αυτού στη χώρα μας μπορεί να γίνει μόνο πιλοτικά και μετά από οικονομικο-τεχνική μελέτη που να περιλαμβάνει ένα minimum αριθμό στρεμμάτων (150-200) και κατά προτίμηση ελληνικές ποικιλίες. 4. Το σύστημα της πολύ πυκνής φύτευσης (140-250 δένδρα/στρέμμα) στις ελληνικές συνθήκες πρέπει να μελετηθεί και σε σχέση με την ποιότητα του παραγόμενου λαδιού πριν περάσει στην ευρεία εφαρμογή του από τους παραγωγούς 5. Η βελτίωση του υπερεντατικού συστήματος, για να καταστεί οικονομικότερο και βιώσιμο στην πράξη, στηρίζεται κύρια στην προοπτική εξεύρεσης νάνων υποκειμένων και ποικιλιών καθώς και στη βελτίωση των τεχνικών καλλιέργειας. 6. Θα πρέπει να τονιστεί επίσης ότι μια υπερεντατική μορφή καλλιέργειας μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες για τη γονιμότητα των εδαφών (γρηγορότερη υποβάθμιση), την αειφορία και το περιβάλλον (μεγαλύτερες εισροές άρα μεγαλύτερη ρύπανση, αυξημένες απαιτήσεις σε νερό). Ειδικά για τη χώρα μας η ανεξέλεγκτη διάδοση του συστήματος αυτού στην ελιά μπορεί να επηρεάσει αρνητικά και τη φυσιογνωμία του περιβάλλοντος. 7. Για την αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της πολύ πυκνής φύτευσης θα μπορούσε μια φυτεία ελιάς να ξεκινήσει με φύτευση 3x3 μέτρα (δηλαδή 110 δένδρα/στρέμμα) ή 3x4 μέτρα (83 δένδρα/στρέμμα) και με ανάλογη εκρίζωση των δένδρων μετά από 5-6 χρόνια να μετατραπεί σε απλή πυκνή φύτευση (3x6 μέτρα ή 4x6 μέτρα αντίστοιχα). 38 Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 6/2009