ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΤΕΥΧΟΥΣ 2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΤΕΥΧΟΥΣ 2 Στάδιο Α.2 - Τεύχος 2... 1 Α.1.1: Αξιολόγηση της εφαρμογής του θεσμοθετημένου ΠΠΧΣΑΑ (ΦΕΚ 1486Β/2003)... 1 Α.2.1.α: Καταγραφή στοιχείων που προέκυψαν μετά τη θεσμοθέτηση του ισχύοντος Περιφερειακού Πλαισίου... 1 Α.2.1.α.6: Λοιπά στοιχεία - Αναπτυξιακά μεγέθη και στοιχεία χωροταξικής οργάνωσης 1 Α.2.1.α.6-1: Χωροταξική ένταξη της Περιφέρειας... 1 Α.2.1.α.6-2: Φυσικο-γεωγραφικά χαρακτηριστικά...16 Α.2.1.α.6-3: Διοικητική οργάνωση...23 Α.2.1.α.6-4: Πληθυσμιακή εξέλιξη και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά...28 Α.2.1.α.6-5: Παραγωγικές δραστηριότητες...50 Α.2.1.α.6-6: Οικιστικό Δίκτυο...86 Α.2.1.α.6-7: Ευρύτερες ανθρωπογεωγραφικές ενότητες (αγροτικός, παράκτιος, μικρός νησιωτικός και ορεινός χώρος)...95 ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΑ ΤΕΥΧΟΥΣ 2... i I

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΕΝΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Πίνακας Α.2.1.α.6-4.1: Αριθμός φοιτητών - σπουδαστών 2001-2002 και 2010-2011...28 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.2: Ελλάδα και Κρήτη: Γεννήσεις, Θάνατοι και Φυσική Κίνηση 2001-2010...29 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.3: Δήμοι με δυναμική πληθυσμιακή εξέλιξη, 2001-2011...30 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.4: Δήμοι με μείωση πληθυσμού, 2001-2011...30 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.5: Πληθυσμιακές Προβλέψεις - Στόχοι ΠΠΧΣΑΑ* Κρήτης 2000 σε Σύγκριση με τη Σημερινή Πραγματικότητα...34 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.6: Μόνιμος πληθυσμός κατά ευρεία κλιμάκια ηλικιών, 2001...35 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.7: Σύνολο χώρας και Κρήτη: Δημογραφικοί δείκτες 2000-2002 και 2008-2010...36 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.8: Κρήτη: Εκτίμηση τάσεων πυραμίδας πληθυσμού 2011 κατά ευρεία κλιμάκια ηλικιών...36 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.9: Σύνολο χώρας και Κρήτη: Μαθητικό δυναμικό 2001 και 2010...37 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.10: Κρήτη: Ακαθάριστη προστιθέμενη αξία, 2001-2009...38 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.11: Προστιθέμενη αξία ανά απασχολούμενο, 2001-2009...41 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.12: Προβλέψεις - Στόχοι ΠΠΧΣΑΑ Κρήτης 2000 για απασχόληση και παραγωγικότητα και Υλοποιήσεις...43 Πίνακας Α.2.1.α.6-5.1: Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία στον πρωτογενή τομέα, 2001 και 2009...53 Πίνακας Α.2.1.α.6-5.2: Προστιθέμενη αξία ανά απασχολούμενο στον πρωτογενή τομέα, 2001 και 2009...53 Πίνακας Α.2.1.α.6-5.3: Κρήτη: Απασχόληση στους κλάδους του δευτερογενή τομέα, 2000-2011...57 Πίνακας Α.2.1.α.6-5.4: Ν. 3908/2011: Ποσοστά ενισχύσεων ανά νομό και μέγεθος επιχείρησης για την Περιφέρεια Κρήτης...63 Πίνακας Α.2.1.α.6-5.5: Ν. 3908/2011: Κατανομή ενισχύσεων για το 2012...65 Πίνακας Α.2.1.α.6-5.6: Ν. 3908/2011: Κατανομή πόρων ανά Περιφέρεια και καθεστώς ενίσχυσης για τον Α κύκλο του 2012...65 Πίνακας Α.2.1.α.6-5.7: Κρήτη: Απασχόληση σε κλάδους του τριτογενή τομέα, 2001-2011 69 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΑΤΟΣ ΤΕΥΧΟΥΣ 2 Πίνακας Ι: Περιοχές ορυκτού πλούτου Περιφέρειας Κρήτης... i Πίνακας ΙΙ: Κρήτη: Πλήθος πυρκαγιών και είδος έκτασης που κάηκε ανά Π.Ε., 2005-2011... xvi Πίνακας ΙΙΙ: Πραγματικός και μόνιμος πληθυσμός 1991, 2001, 2011 (Χώρα, Κρήτη, Π.Ε., Δήμοι και Δημοτικές ενότητες)... xviii Πίνακας IV: Κρήτη: Σημαντικές χοιροτροφικές μονάδες (άνω των 20 χοιρομητέρων). xxii Πίνακας V: Κρήτη: Σημαντικές πτηνοτροφικές μονάδες (άνω των 5.000 πτηνών)... xxv Πίνακας VI: Βιομηχανικά καταστήματα με απασχόληση πάνω από 10 άτομα, 2001-2007... xxvii Πίνακας VII: Βιομηχανικά καταστήματα με απασχόληση πάνω από 10 άτομα - Ποσοστά συμμετοχής, 2001-2007... xxx Πίνακας VIII: Καταγραφή διοικητικού εξοπλισμού στα οικιστικά κέντρα, 2012... xxxi Πίνακας IX: Καταγραφή κοινωνικού εξοπλισμού στα οικιστικά κέντρα, 2012... xxxiv II

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΕΝΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Σχήμα Α.2.1.α.6-1.1: Ροές φορτίων θαλασσίων αυτοκινητοδρόμων, έτος 2000... 4 Σχήμα Α.2.1.α.6.2-1: Χάρτης ζωνών σεισμικής επικινδυνότητας της Ελλάδας...20 Σχήμα Α.2.1.α.6.2-2: Τρέχουσα σεισμικότητα περιοχής Νοτίου Αιγαίου...21 Σχήμα Α.2.1.α.6.2-3: Χάρτης Σεισμικότητας περιοχής Κρήτης με ΓΠ από 34 00 0 έως 36 00 0 και ΓΜ από 23 00 0 έως 27 00 0, από το 2000-2011, για μέγεθος σεισμικής ροπής από 4,5-9,0 και για εστιακό βάθος από 0-250 km...21 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.2: Σύνολο χώρας και Κρήτη: Πυραμίδα πληθυσμού 2001...35 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.3: Κρήτη: Συνολική προστιθέμενη αξία, 2005-2009...38 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.4: Κρήτη: Σύνολο απασχόλησης, β τρίμηνο, 2000-2011...39 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.5: Κρήτη: Απασχόληση πρωτογενή τομέα, β τρίμηνο, 2000-2011...39 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.6: Κρήτη: Απασχόληση δευτερογενή τομέα, β τρίμηνο, 2000-2011..40 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.7: Κρήτη: Απασχόληση τριτογενή τομέα, β τρίμηνο, 2000-2011...40 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.8: Κρήτη: Ποσοστό συνολικής προστιθέμενης αξίας στη χώρα, 2000-2009...44 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.9: Κρήτη: ΑΕΠ ανά κάτοικο, 2001-2009...44 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.10: Κρήτη: Εισόδημα περιουσίας κατά κεφαλή, 2001-2007...45 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.11: Κρήτη: Αποταμιευτικές καταθέσεις ανά κάτοικο, 2002-2009...46 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.12: Σύνολο χώρας και Κρήτη: ανεργία (α & γ τρίμηνο), 2000-2011...46 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.13: Ανεργία νησιωτικής χώρας (γ τρίμηνο), 2000-2011...47 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.14: Κρήτη: ΙΧ επιβατικά ανά 100 κατοίκους, 2001-2009...47 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.15: Κρήτη: Οικιακή χρήση ηλεκτρικού ρεύματος, 2001-2011...48 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.1: Κρήτη: Μεταβολή καλλιεργούμενων εκτάσεων, 2008/2001...50 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.2: Κρήτη: Μεταβολή ποτιστικών εκτάσεων, 2008/2001...50 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.3: Κρήτη: Αριθμός ζώων ανά κατηγορία, 2009 - Ποσοστό μεταβολής 2005-2009...51 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.4: Κρήτη: Αριθμός ζώων και ποσοστό συμμετοχής Ρεθύμνου στο ζωικό κεφάλαιο Κρήτης ανά κατηγορία ζώων, 2009...52 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.5: Κρήτη και Ρέθυμνο: Μέσο μέγεθος κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης ανά κατηγορία ζώου, 2009...52 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.6: Κρήτη: Ορυχεία και λατομεία: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...54 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.7: Περιφερειακές Ενότητες Κρήτης: Ποσοστό συμμετοχής σε μεγέθη της μεταποίησης - Μονάδες >10 ατόμων, 2000-2006...58 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.8: Κρήτη: Μεταποίηση: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...59 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.9: Νέες άδειες και βεβαιώσεις απαλλαγής μεταποιητικών μονάδων - Ποσοστό Κρήτης στη χώρα, 2001-2009...59 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.10: Κρήτη: Σημαντικοί κλάδοι μεταποίησης: Αριθμός αδειών και βεβαιώσεων και ιπποδύναμη αδειοδοτούμενων μονάδων, 2001-2009...60 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.11: Κρήτη: Κατασκευές: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...61 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.12: Κρήτη: Νέες οικοδομές και προσθήκες, 2000-2011...61 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.13: Κρήτη και Περιφερειακές Ενότητες: Νέες οικοδομές και προσθήκες, 2000-2011...62 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.14: Κρήτη: Χονδρικό-λιανικό εμπόριο - Επισκευή οχημάτων και μοτοσυκλετών: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011.70 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.15: Κρήτη: Μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...70 III

Σχήμα Α.2.1.α.6-5.16: Κρήτη: Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...71 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.17: Κρήτη: Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκμισθώσεις και επιχειρηματικές δραστηριότητες: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...71 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.18: Κρήτη: Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας και κοινωνικής μέριμνας: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...71 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.19: Κρήτη: Δημόσια διοίκηση και άμυνα - υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...72 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.20: Κρήτη: Εκπαίδευση: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...72 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.21: Κρήτη: Υπηρεσίες παροχής καταλύματος και υπηρεσιών εστίασης: Απασχόληση στον κλάδο, β τρίμηνο, 2000-2011...73 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.22: Μερίδια στις ξενοδοχειακές κλίνες, Κρήτη και Περιφερειακές ενότητες, 2000-2010...73 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.23: Μερίδια στις ξενοδοχειακές διανυκτερεύσεις, Κρήτη και Περιφερειακές ενότητες, 2000-2010...74 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.24: Χανιά και Ηράκλειο: Ποσοστό αφίξεων αλλοδαπών επιβατών αεροπορικών μεταφορών στο τετράμηνο Ιουνίου - Σεπτεμβρίου, 2003-2010...74 Σχήμα Α.2.1.α.6-5.25: Χανιά και Ηράκλειο: Εποχικότητα αεροπορικών αφίξεων αλλοδαπών επιβατών, 2003-2010...75 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ ΕΝΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Χάρτης Α.2.1.α.6-1.1: ΕΧΣ: Χώρα και Περιφέρεια Κρήτης. Ένταξη στον ευρωπαϊκό και ευρύτερό της χώρο... 9 Χάρτης Α.2.1.α.6-1.2: ΕΧΣ: Χώρα και Περιφέρεια Κρήτης. Ένταξη στον Βαλκανικό χώρο......... 10 Χάρτης Α.2.1.α.6-1.3: ΕΧΣ: Χώρα και Περιφέρεια Κρήτης. Ένταξη στον εθνικό χώρο.. 11 Χάρτης Α.2.1.α.6-1.4: Οικονομικές επιδόσεις των ευρωπαϊκών περιφερειών, ESPON 2006...... 12 Χάρτης Α.2.1.α.6-1.5: Σενάρια για το χωρικό μέλλον της Ευρώπης. Τάσεις εξέλιξης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ στον ευρωπαϊκό χώρο, 2030, ESPON 2007...... 13 Χάρτης Α.2.1.α.6-1.6: Ευρωπαϊκές Περιφέρειες, 2010. Οικονομική ευημερία και ανεργία, ESPON 2011...... 14 Χάρτης Α.2.1.α.6-1.7: Διευρωπαϊκά Δίκτυα Μεταφορών...... 15 Χάρτης Α.2.1.α.6-3: Διοικητική οργάνωση της Περιφέρειας Κρήτης... 27 Χάρτης Α.2.1.α.6-5.3: Περιφέρεια Κρήτης. Νέες ξενοδοχειακές μονάδες >100 και >500 κλινών, την περίοδο 2000-2012 81 IV

Στάδιο Α.2 - Τεύχος 2 Α.1.1: Αξιολόγηση της εφαρμογής του θεσμοθετημένου ΠΠΧΣΑΑ (ΦΕΚ 1486Β/2003) Α.2.1.α: Καταγραφή στοιχείων που προέκυψαν μετά τη θεσμοθέτηση του ισχύοντος Περιφερειακού Πλαισίου Α.2.1.α.6: Λοιπά στοιχεία - Αναπτυξιακά μεγέθη και στοιχεία χωροταξικής οργάνωσης Α.2.1.α.6-1: Χωροταξική ένταξη της Περιφέρειας (βλ. χάρτες του ΕΧΣ Α.2.1.α.6-1 (1, 2 και 3): Χώρα και Περιφέρεια Κρήτης. Ένταξη στον ευρωπαϊκό και ευρύτερό της χώρο, στον Βαλκανικό και στον εθνικό χώρο. Βλ. ακόμη χάρτες Α.2.1.α.6-1 (4, 5 και 6): Οικονομικές επιδόσεις των ευρωπαϊκών περιφερειών, ESPON 2006 / Σενάρια για το χωρικό μέλλον της Ευρώπης. Τάσεις εξέλιξης του κατά κεφαλή ΑΕΠ στον ευρωπαϊκό χώρο, 2030, ESPON 2007 / Ευρωπαϊκές Περιφέρειες, 2010. Οικονομική ευημερία και ανεργία, ESPON 2011, Α.2.1.α.6-7: Διευρωπαϊκά Δίκτυα Μεταφορών) Ασφαλώς, η χωροταξική ένταξη της Περιφέρειας Κρήτης, όσον αφορά στα υπερκείμενα επίπεδα, δεν μπορεί παρά να σχετίζεται άμεσα με τη θέση και τον ρόλο της Ελλάδας σε αυτά. Ανάλυση της ένταξης της Περιφέρειας Κρήτης στο διεθνή, ευρωπαϊκό και εθνικό χώρο υπάρχει στο θεσμοθετημένο από το 2003 1, δηλαδή τον χρόνο δημοσίευσής του σε ΦΕΚ, Περιφερειακό Πλαίσιο. Έκτοτε, στον τομέα της χωροταξικής πολιτικής υπάρχουν αρκετές εξελίξεις, οι οποίες προέκυψαν μετά τη θεσμοθέτηση του ισχύοντος Πλαισίου, οι οποίες ακόμη δεν ενσωματώνουν ούτε θα ήταν δυνατό άλλωστε πρόσφατες εκτιμήσεις υπό το πρίσμα της διεθνούς κρίσης. Χωρικές πολιτικές - αναπτυξιακό περιβάλλον Κατ αρχήν στο Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο (ΕΧΣ), το οποίο δημοσιεύτηκε τον Ιούλιο 2008 (ΦΕΚ 128/A/03.07.08), περιλαμβάνεται ανάλυση της θέσης της χώρας και της Κρήτης στα τρία χωρικά σύνολα, όπως προκύπτει από την ανάγνωση του κειμένου αλλά και από τα στοιχεία των συνημμένων χαρτών. Η σημαντική χωρική διαφοροποίηση, σε σχέση με την κατάσταση το 2003, προκύπτει από το γεγονός της στο μεταξύ διάστημα διεύρυνσης της ΕΕ και την απόκτηση της χώρας χερσαίων συνόρων με αυτήν, διευρύνοντας συγχρόνως τις προοπτικές για την Ελλάδα στο χώρο της ΝΑ Ευρώπης (Βαλκανική χερσόνησος και ευρύτερα χωρικά σύνολα, όπως Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, περιοχή Μαύρης Θάλασσας, Νοτιοανατολική Μεσόγειος). Σε αυτό το χωρικό σύστημα η Κρήτη έχει και μπορεί να αναπτύξει περαιτέρω γεωπολιτικές και οικονομικές σχέσεις. Εάν ληφθεί υπόψη και ο παράγοντας αργή αλλά σταδιακή μεταβολή του κλίματος στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις, τότε την περίοδο εκείνη φάνηκε να διευρύνονται σημαντικά οι προοπτικές οικονομικής συνεργασίας και χωρικής ολοκλήρωσης στην εξεταζόμενη περιοχή. Στα πλαίσια του δυναμικού χαρακτήρα των τάσεων της περιόδου 2000-2006 θα πρέπει να ενταχθεί και η προοπτική χωρικής ολοκλήρωσης του ίδιου του ελληνικού χώρου. Με δεδομένη την αργή επίσης, αλλά συστηματική, ανάπτυξη υποδομών επικοινωνίας και την τεχνολογική ανάπτυξη, οι διαφορετικές γεωγραφικές ενότητες αρχίζουν να διαθέτουν τη 1 Πραγματικός χρόνος δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί το 2000, χρόνος κατά τον οποίο πραγματοποιήθηκε η προετοιμασία του Περιφερειακού Πλαισίου. Τότε, τα γνωστά βασικά αναπτυξιακά μεγέθη της περιόδου για την Κρήτη ήταν ότι το 1996 η ανεργία ήταν χαμηλότερη απ ότι σε οποιαδήποτε άλλη περιφέρεια της Χώρας και ότι ήδη από το 1994 η Περιφέρεια είχε ξεπεράσει τον μέσο όρο της Χώρας σε κατά κεφαλήν εισόδημα. 1

δυνατότητα συμπληρωματικής λειτουργίας, ενδυναμώνοντας και αναβαθμίζοντας μεταξύ άλλων και τη θέση της Ελλάδας. Κύριο στοιχείο αυτής της συμπληρωματικότητας αποτελεί η ολοκλήρωση του εθνικού χώρου (ηπειρωτικού και νησιωτικού), όπως σταδιακά επιτυγχάνεται με τους μεγάλους οδικούς και θαλάσσιους άξονες, τα δίκτυα (σιδηροδρομικό, ε- νέργειας και τηλεπικοινωνιών), τα λιμάνια και τα αεροδρόμια, αλλά και με τις συνδέσεις που μπορούν να αναπτυχθούν γύρω από τα γραμμικά και κομβικά αυτά στοιχεία. Στο ίδιο χρονικό διάστημα έγινε και η προετοιμασία και η έγκριση του ΕΣΠΑ και του ΠΕΠ Κρήτης και νήσων Αιγαίου 2007-2013 (βλ. κεφ. Α.2.1.α.2-2 και Α.2.1.α.3-1 του τεύχους 1). Σε σχέση με την προηγούμενη προγραμματική περίοδο, η θέση της Κρήτης συγκρινόμενη με τους δείκτες των περιφερειών της ΕΕ φαίνεται να έχει μεταβληθεί επί το δυσμενέστερο, γεγονός βέβαια που έχει να κάνει και με τη στατιστική επίπτωση της διεύρυνσης 2 της ΕΕ, αλλά όχι μόνον. Ενδεικτικά στην Κρήτη, πράγμα που δεν ισxύει για τις λοιπές Περιφέρειες του Ελληνικού Χώρου, ο ρυθμός ετήσιας μεταβολής 1991-94 του ΑΕΠ ανερχόταν στο 5,63%, έναντι του 0,02% του μέσου όρου της Χώρας και το 1994, το ΑΕΠ κατά κεφαλή της Κρήτης υπερσκέλιζε το αντίστοιχο της Χώρας. Στο ΠΕΠ 2007-2013 η Κρήτη περιλαμβάνεται στις οκτώ περιφέρειες του στόχου σύγκλιση 3, μαζί με τη Δυτική Ελλάδα, την Πελοπόννησο, τα Ιόνια, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο, την Ανατολική Μακεδονία - Θράκη και το Βόρειο Αιγαίο, ενώ η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου συνεχίζει να έχει καλλίτερους δείκτες και περιλαμβάνεται στο στόχο περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση. Η σημαντικότερη συμβολή του ΕΣΠΑ, όσον αφορά στην Κρήτη, είναι ότι για πρώτη φορά θεσπίζεται η αναπτυξιακή χωρική ενότητα Κρήτης - Νήσων Αιγαίου 4, ως ολοκληρωμένο χωρικό πολυκεντρικό σύστημα, με βασικό στόχο την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και την ανάδειξη της ελκυστικότητάς του, σε συνθήκες αειφόρου ανάπτυξης. Ειδικότερα, στο ΕΣΠΑ, όσον αφορά στην Κρήτη, κεντρικός στόχος παραμένει η αναβάθμιση του ρόλου της στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Μεσογείου, στη βάση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας της, αλλά και η ανάδειξη της Περιφέρειας ως πιλοτικού κέντρου μεταφοράς τεχνολογίας και τεχνογνωσίας για εφαρμογές ΑΠΕ και εξοικονόμησης ενέργειας. Κατά τις διατυπώσεις του ΠΕΠ 2007-2013, το σημαντικό επιστημονικό / τεχνολογικό δυναμικό, οι τουριστικές υποδομές, ο πολιτιστικός πλούτος και η επιδιωκόμενη αναβάθμιση του ρόλου της Κρήτης στη ΝΑ Μεσόγειο διαμορφώνουν μια στρατηγική μέσω των ειδικών στόχων των Αξόνων Προτεραιότητας 1,2,3: Οικονομία της Γνώσης, Υποδομές και Επιχειρηματικότητα στους τομείς Τουρισμού - Πολιτισμού, Προώθηση της διείσδυσης των ΑΠΕ. Μια ματιά στις καταγραφές βλ. συνοδευτικούς χάρτες του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Χωροταξίας (ESPON) δείχνει ότι η Κρήτη: βρίσκεται στη μεσαία κλίμακα των οικονομικών επιδόσεων ανάμεσα στις ευρωπαϊκές περιφέρειες, με βάση πολυκριτηριακή θεώρηση (ESPON 2006), αναμένεται να υποστεί μείωση του ΑΕΠ της κατά περίπου 3% σε σχέση με το α- ντίστοιχο μέσο μέγεθος σε επίπεδο ΕΕ-27, το 2030 5 (ESPON 2007) και κατατάσσεται όσον αφορά στους δείκτες οικονομικής ευημερίας και ανεργίας στη μεσαία κλίμακα για τους τρεις νομούς της, πλην αυτού του νομού Ρεθύμνης, που κατατάσσεται στη χαμηλότερη (ESPON 2011), γεγονός που δεν μπορεί παρά να εκληφθεί ως ότι οι επιδόσεις της, σε σχέση με τις περιφέρειες της Ένωσης, βρίσκονταν έως τότε στο ανεκτό μέσο επίπεδο. 2 Δεδομένου ότι μειώθηκε ο κοινοτικός μέσος όρος του κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ. 3 Καλύπτει τις περιφέρειες των οποίων η ανάπτυξη υστερεί, με κατά κεφαλήν ΑΕγχΠ μικρότερο από το 75% του κοινοτικού μέσου όρου. 4 Που αποτελούσε και δομική και τεκμηριωμένη πρόταση της Μελέτης του Εθνικού Χωροταξικού Σχεδίου, την οποία όμως δεν απεδέχθη ούτε η Διεύθυνση Χωροταξίας, ούτε και η τότε πολιτική ηγεσία του ΥΠΕΧΩΔΕ. 5 Η ανάλυση έχει γίνει το 2005, πριν την εμφάνιση της παγκόσμιας οικονομικής και ειδικότερης ελληνικής κρίσης, αλλά επειδή είναι μακροπρόθεσμη, ενδεχομένως να δίνει αξιόπιστη εικόνα των τάσεων. 2

Ένταξη της Περιφέρειας σε διεθνή δίκτυα Μεταφορών Διευρωπαϊκά Δίκτυα Μεταφορών Τα δίκτυα, όπως αυτά καταγράφονται στους χάρτες, που συνοδεύουν την τελική πρόταση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, για τη θεσμοθέτηση των διευρωπαϊκών δικτύων μεταφορών, γενικά ταυτίζονται με τα προβλεπόμενα από το εν ισχύι ΠΠΧΣΑΑ (βλ. Χάρτη ΦΕΚ Α.2: Διαγραμματική απεικόνιση της θέσης της Περιφέρειας στον Ελλαδικό Χώρο), αλλά δεν περιλαμβάνουν την προβλεπόμενη από αυτό Λιμενική Πύλη του Νότου (λιμένας διεθνούς εμβέλειας). Συγκεκριμένα, οι χάρτες της πρότασης προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο (Φεβρουάριος 2012 βλ. χάρτη εντός τεύχους Α.2.1.α.6-1.7: Διευρωπαϊκά Δίκτυα Μεταφορών) παρουσιάζουν τις ακόλουθες μεταφορικές υποδομές της Κρήτης ως τμήμα των διευρωπαϊκών δικτύων: Οδικό δίκτυο: ΒΟΑΚ (από Κίσσαμο έως Σητεία), ΝΟΑΚ (από Μοίρες έως Ιεράπετρα), κάθετες συνδέσεις (Ηράκλειο - Αγ. Δέκα και Παχειά Άμμος - Ιεράπετρα). Για το οδικό δίκτυο σημειώνεται ότι απαιτείται αναβάθμιση. Λιμάνια: Σούδας, Ηρακλείου και Αεροδρόμια: Χανίων, Ηρακλείου, Σητείας. Επισημαίνεται ότι το Διευρωπαϊκό Οδικό Δίκτυο όπως αποτυπώνεται στο παραπάνω σκαρίφημα παρουσιάζει απόκλιση από το θεσμοθετημένο στο εν ισχύη ΠΠΣΧΑΑ. Κατά το Περιφερειακό Πλαίσιο, ο ΝΟΑΚ οδεύει σε μικρή απόσταση και παράλληλα προς την ακτογραμμή μόνο στο τμήμα του πλησίον της Ιεράπετρας, προστατεύοντας έτσι τις βραχώδεις και απότομες νότιες κλιτύες των Αστερουσίων, τους μικρούς παραλιακούς οικισμούς, ενώ στο υπόλοιπο τμήμα διέρχεται από την ενδοχώρα, βόρεια από την οροσειρά των Αστερουσίων και στη συνέχεια της κοιλάδας της Μεσσαράς, όπως η χάραξη αποτυπώνεται στο εγκεκριμένο Πλαίσιο. Από την άλλη πλευρά, το Διευρωπαϊκό Οδικό Δίκτυο στα όρια της Περιφέρειας Κρήτης, όπως παρουσιάζεται με λεπτομέρια στο από 2009 χαρτογραφικό υπόβαθρο της γεωγραφικής βάσης δεδομένων της ΔΜΕΟ, ακολουθεί όλες τις προβλέψεις του ΠΠΧΣΑΑ (ΒΟΑΚ: από Κίσσαμο έως Σητεία, ΝΟΑΚ: από Μοίρες έως Ιεράπετρα, Κάθετες Συνδέσεις: Ηράκλειο - Αγ. Δέκα και Παχειά Άμμος - Ιεράπετρα), πλην του οδικού άξονα του πρωτεύοντος εθνικού δικτύου (κατά ΠΠΧΣΑΑ) Ρέθυμνο Αγία Γαλήνη Μοίρες, για τον οποίο θα πρέπει στην επόμενη φάση να εξεταστεί η δυνατότητα ένταξής του στο Διευρωπαϊκό Οδικό Δίκτυο. Το συγκεκριμένο υπόβαθρο αποτελεί την πλέον ακριβή και πρόσφατη αποτύπωση των σχετικών ΦΕΚ και Αποφάσεων. Θαλάσσιοι Αυτοκινητόδρομοι Στον θαλάσσιο χώρο που περιβάλλει την Κρήτη, είτε από Βορρά (Αιγαίο), είτε από Νότο (Λιβυκό Πέλαγος), καταγράφονται τρεις σημαντικές μεταφορικές ροές, οι οποίες ουσιαστικά ανταποκρίνονται σε αυτό που αποκαλείται «θαλάσσιοι αυτοκινητόδρομοι» (MoS). Οι τρεις μεταφορικές ροές περιλαμβάνονται στο εγκεκριμένο Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο, ενώ δεν είχαν διευκρινιστεί επαρκώς στο εν ισχύι ΠΠΧΣΑΑ και είναι οι: α. Αδριατική / Ιόνιο Πέλαγος - Λιβυκό Πέλαγος - Κύπρος - Ανατολικό Άκρο Μεσογείου, β. Γιβραλτάρ - Λιβυκό Πέλαγος - Κύπρος - Ανατολικό Άκρο Μεσογείου (με όλες τις κάθετες συνδέσεις με Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία) και γ. (Λιβυκό Πέλαγος) - Αιγαίο Πέλαγος - Εύξεινος Πόντος - Μαύρη Θάλασσα (ως διακλάδωση μεταφορικών ροών προερχόμενων είτε από τη Δυτική είτε από την Ανατολική Μεσόγειο). Συνεπώς, επαληθεύεται η θεώρηση του ΠΠΧΣΑΑ ότι η Κρήτη κατέχει στρατηγική γεωγραφική θέση από πλευράς θαλάσσιων μεταφορικών ροών στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου με δυνατότητες υπό προϋποθέσεις να διαδραματίσει ρόλο ως διαμετακομιστικός 3

κόμβος, αλλά και ως Περιφέρεια να αξιοποιήσει αυτή τη θέση για την ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου (εισαγωγές / εξαγωγές προϊόντων) και του τουρισμού. Σχήμα Α.2.1.α.6-1.1: Ροές φορτίων θαλασσίων αυτοκινητοδρόμων, έτος 2000 Αεροπορικές μεταφορές Το Α/Δ των Χανίων συνδέεται μέσω τακτικών και έκτακτων πτήσεων με 48 χώρες και 186 αεροδρόμια (συμπεριλαμβανομένων και των εγχώριων). Οι χώρες που συνδέονται με το συγκεκριμένο Α/Δ με πάνω από 200 πτήσεις ετησίως (αφίξεις και αναχωρήσεις έτους 2010) είναι κατά σειρά: Νορβηγία (1699), Δανία (1405), Σουηδία (1193), Φινλανδία (638), Μεγάλη Βρετανία (438), Πολωνία (382), Βέλγιο (299), Γερμανία (273), Τσεχία (263) και Ολλανδία (212). Το Α/Δ του Ηρακλείου συνδέεται μέσω τακτικών και έκτακτων πτήσεων με 64 χώρες και 282 αεροδρόμια (συμπεριλαμβανομένων και των εγχώριων). Οι χώρες που συνδέονται με το συγκεκριμένο Α/Δ με πάνω από 200 πτήσεις ετησίως (αφίξεις και αναχωρήσεις έτους 2010) είναι κατά σειρά: Γερμανία (5068), Μεγάλη Βρετανία (3687), Γαλλία (3274), Ρωσία 4

(2218), Ολλανδία (1765), Ιταλία (1378), Ισραήλ (1045), Βέλγιο (1024), Πολωνία (1006), Τσεχία (945), Κύπρος (517), Ουκρανία (477), Σουηδία (260) και Δανία (216). Το Α/Δ της Σητείας δεν χαρακτηρίζεται από διεθνή μεταφορική λειτουργία και από το ι- σχύον Πλαίσιο ιεραρχείται ως αεροδρόμιο διαπεριφερειακής 6 εμβέλειας. Με βάση τη δικτύωση των διασυνδέσεων των δυο διεθνών αεροδρομίων της Κρήτης προκύπτει ότι, με εξαίρεση το Ισραήλ, οι διεθνείς διασυνδέσεις τους ανήκουν στον ευρύτερο Ευρωπαϊκό Χώρο. Τα οδικά τμήματα των διευρωπαϊκών δικτύων μεταφορών που καταγράφονται στην Περιφέρεια διαδραματίζουν κυρίως ενδοπεριφερειακό ρόλο και αποκτούν διεθνή σημασία μέσα από τη συν-λειτουργία τους με τις υπόλοιπες μεταφορικές ροές (θαλάσσιες και αεροπορικές). Μέσα από την επέκταση των εμπορευματικών μεταφορών, αλλά και του διεθνούς τουρισμού, επαληθεύεται η εκτίμηση του ΠΠΧΣΑΑ ότι το σύστημα μεταφορών της Κρήτης έχει τις προϋποθέσεις για περαιτέρω ανάπτυξη. Όπως προέκυπτε ήδη από τα στοιχεία του 2000, στα οποία βασίστηκε η αξιολόγηση του ισχύοντος Πλαισίου, το Α/Δ Ηρακλείου, με υπερτριπλάσιο αριθμό πτήσεων, σε σχέση με το Α/Δ Χανίων, συνεχίζει να αποτελεί το σημαντικότερο διεθνές αεροδρόμιο της Κρήτης με τη δεύτερη μεγαλύτερη κίνηση σε πανελλαδική κλίμακα. Παραμένει παρόλα αυτά αξιοσημείωτη η επίδοση του αεροδρομίου Χανίων, το οποίο δεσπόζει στην περίπτωση των έκτακτων (ναυλωμένων) πτήσεων, αναφορικά με τους τουριστικούς προορισμούς της δυτικής Κρήτης. Δράσεις για την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και των ευκαιριών της Κρήτης Οι πρωτοβουλίες ή δράσεις που έχουν αναληφθεί στο χρονικό διάστημα 2000-2012 που μεσολάβησε, για την προώθηση και την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και των ευκαιριών της Κρήτης, με επιπτώσεις στη χωροταξική της ένταξη, μπορεί να καταταγούν σε διακριτές μεταξύ τους κλίμακες αναφοράς. Πράγματι, οι σχετικές δράσεις, όπως αυτές καταγράφονται στο σχετικό με τη χωροταξική ένταξη της νήσου λήμμα του εγκεκριμένου Περιφερειακού Πλαισίου, μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τρεις κατηγορίες, όπως: (1) ήπιες και μακράς πνοής, που απαιτούν ολοκληρωμένες συνεργασίες με το εξωτερικό περιβάλλον, (2) ήπιες και μακράς πνοής, που απαιτούν ανάληψη δραστικών εσωτερικών πρωτοβουλιών και (3) τεχνικού χαρακτήρα, που απαιτούν συνέχεια, συνέπεια και ισχυρές χρηματοδοτήσεις. (1) Στις ήπιες και μακράς πνοής, που απαιτούν ολοκληρωμένες συνεργασίες με τον ευρύτερο περιβάλλοντα χώρο, κατατάσσονται οι πρωτοβουλίες για: την ανάδειξη και αναβάθμιση του ρόλου της με την ανάπτυξη λειτουργιών κέντρου στη ΝΑ Μεσόγειο καθώς και κόμβου διεθνούς σημασίας αξόνων, με κατεύθυνση ανατολική - δυτική Μεσόγειο, Μαύρη θάλασσα - παρευξείνιες χώρες, νότια Ιταλία - Αδριατική, στους τομείς της Οικονομίας, του Πολιτισμού και των Επικοινωνιών, την ανάπτυξη συνεργασιών με χώρες της ευρύτερης περιοχής της μεσογειακής λεκάνης και ειδικότερα με την Κύπρο, τη Μέση Ανατολή και τη Βόρειο Αφρική, με ανάπτυξη ευρύτερων δικτυώσεων στον τομέα των Μεταφορών, με έμφαση στις θαλάσσιες συνδέσεις και 6 Όπως ορίζεται στο ΠΠΧΣΑΑ, το σημερινό αεροδρόμιο του Τυμπακίου και το προωθούμενο ιδιωτικό αεροδρόμιο της Ιεράπετρας μπορούν να χαρακτηριστούν ως θέση «για μελλοντική ανάπτυξη» του αερολιμένα του Νότου, που όμως η οριστική του θέση θα πρέπει να συνδυαστεί με την εγκατάσταση της Λιμενικής Πύλης του Νότου. 5

την προώθηση δράσεων, ώστε να λειτουργήσει ως διεθνής τηλεπικοινωνιακός κόμβος μεγάλων δυνατοτήτων Ανατολής - Δύσης - Νότου και την ανάπτυξη δικτύων τηλεϊατρικής στον ευρύτερο χώρο του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου, άξονες στους οποίους πραγματοποιήθηκαν 7 και συνεχίζουν να αναλαμβάνονται καθημερινά μέτρα με δειλά βήματα, τα οποία ασφαλώς αποδίδουν, πλην όμως κανένα από αυτά δεν συγκροτεί την κρίσιμη μάζα, με την οποία είναι δυνατό να ανατραπούν οι υφιστάμενες μάλλον αρνητικές τάσεις, μάλιστα σε τόσο ανασφαλές και αβέβαιο σε όλη αυτήν την περιοχή εξωτερικό περιβάλλον. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι, ενώ η Ελλάδα συμμετέχει στα προγράμματα του στόχου ΙΙΙ εδαφική συνεργασία της τρέχουσας προγραμματικής περιόδου 2007-2013, η Κρήτη δεν δείχνει να έχει ενεργό ρόλο, παρ όλο που πολλά από αυτά την αφορούν άμεσα (π.χ. διασυνοριακό πρόγραμμα Ελλάδα - Κύπρος, πρόγραμμα πολυμερούς διασυνοριακής συνεργασίας Θαλάσσια Λεκάνη Μεσογείου, διακρατικά προγράμματα Μεσογειακός χώρος και χώρος Νοτιοανατολικής Ευρώπης, κ.ά.). (2) Στις ήπιες και μακράς πνοής, που απαιτούν ανάληψη δραστικών εσωτερικών πρωτοβουλιών, κατατάσσονται οι δράσεις για: τη συνδυασμένη ανάδειξη των τομέων του Πολιτισμού και της προστασίας του Φυσικού Περιβάλλοντος, προσδίδοντας έμφαση στην πολυπολιτισμικότητα της Κρήτης, με τη δημιουργία δικτύων ολοκληρωμένων και πολλαπλών παρελθόντων αρχαιολογικών πάρκων - χώρων, καθώς και διεθνών εστιών πολιτιστικής παραγωγής (επιστημονική γνώση, σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία), με παράλληλες εφαρμογές νέων τεχνολογιών, την αναβάθμιση του ρόλου των Πόλεων της Κρήτης και την εξειδίκευση του διαπεριφερειακού (Ηράκλειο, Χανιά) και ενδοπεριφερειακού ρόλου τους, με παράλληλη δημιουργία ή και ενίσχυση υφισταμένων δικτύων συνεργασίας, με Πόλεις των γειτονικών Χωρών, που συνδέονται με τους επιλεγμένους αναπτυξιακούς άξονες, την ανάπτυξη των δύο συνεργαζόμενων τομέων του Τουρισμού και της Γεωργίας, με τη διατύπωση συνολικής στρατηγικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την αξιοποίηση των τοπικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων και με κατάλληλα μέτρα χωροταξικής και περιβαλλοντικής πολιτικής, ανεξάρτητα από εξελίξεις στον ευρύτερο διεθνή χώρο και τις ρυθμίσεις στον τομέα των πολιτικών ανταγωνισμού, όπως αυτές θα διαμορφωθούν, την ενθάρρυνση της παραγωγής γεωργοπεριβαλλοντικών προϊόντων και ενίσχυση της μεταποιητικής δραστηριότητας σε προϊόντα του πρωτογενή τομέα (με τη μέθοδο των αυξημένων δημοσιονομικών μέτρων), με στόχο να αυξάνεται η προστιθέμενη αξία των προϊόντων και με κατεύθυνση την ποιότητα, σταθερότητα, τυποποίηση, εκμετάλλευση του θεσμού της ονομασίας προέλευσης και την επιθετική πολιτική προώθησής τους με αποτελεσματικά δίκτυα διανομών, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, τη στήριξη της παραγωγής «μεταποιητικών» προϊόντων υψηλής τεχνολογίας και μικρού όγκου και βάρους (βιοτεχνολογία, πληροφορική), με τη βοήθεια της ερευνητικής δραστηριότητας των Ιδρυμάτων της Κρήτης και άλλων που είναι εγκατεστημένα στην επιλεγμένη περιοχή των αξόνων συνεργασίας και με τη θέσπιση ελκυστικών οικονομικών κινήτρων με στόχο: α) την προσέλκυση νέων επενδύσεων και β) τη στήριξη και ενδυνάμωση των υφιστάμενων και 7 Η εξέταση των στοιχείων των πινάκων των Προσαρτημάτων δίνει μια εικόνα της πολύ μικρής έντασης των σχετικών πρωτοβουλιών. 6

την προώθηση επιχειρήσεων, με υποδομές και υπηρεσίες οι οποίες έχουν στενούς δεσμούς με τον τόπο, δηλαδή με δραστηριότητες που στηρίζονται στους ενδογενείς πόρους, με στόχο να δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας, τομείς στους οποίους πραγματοποιήθηκαν πολύ περιορισμένα βήματα 8, με αποτελέσματα τα οποία πρέπει να χαρακτηριστούν ως ακόμη πιο περιορισμένης εμβέλειας, εάν σταθμιστούν συγχρόνως και οι με συγκεκριμένη οπτική γωνία ποιοτικές διατυπώσεις και παράμετροι, που συνοδεύουν στο εγκεκριμένο Πλαίσιο καθεμία από τις παραπάνω επιδιωκόμενες δέσμες πρωτοβουλιών. (3) Στις πρωτοβουλίες τεχνικού χαρακτήρα, που απαιτούν συνέχεια, συνέπεια και ισχυρές χρηματοδοτήσεις κατατάσσονται οι δράσεις για: τη δημιουργία αναπτυξιακού περιβάλλοντος προώθησης των ΑΠΕ και των τεχνολογιών που αναπτύσσονται γύρω από αυτές, ώστε η Κρήτη να αποτελέσει κέντρο ανάπτυξης επιδεικτικών πιλοτικών και παραγωγικών εφαρμογών και μεταφοράς τεχνογνωσίας στις γύρω περιοχές. Οι προβληματισμοί για την προώθηση της θεσμικής κατοχύρωσης και της χρηματοδότησης μόνον των δράσεων που πληρούν τις προϋποθέσεις για σύγχρονη εξασφάλιση συνθηκών βιώσιμης ανάπτυξης, άρχισε πρόσφατα και δεν έχει ακόμη αποκτήσει αξιόπιστο περιβαλλοντικό 9 υπόβαθρο, την οργάνωση των αστικών κέντρων και γενικά του οικιστικού δικτύου να υποδεχθούν πληθυσμό - στόχο για την Κρήτη 700.000 περίπου κατοίκων για το έτος 2015. Σημειώνεται ότι ο μόνιμος πληθυσμός 2011 του νησιού, όπως καταγράφηκε από την ΕΛΣΤΑΤ, ανέρχεται στους 621.340 κατοίκους. Η δράση αυτή έχει προωθηθεί επαρκώς, όπως αναφέρεται αναλυτικά στο οικείο κεφάλαιο, μέσω της ανάθεσης, της προώθησης, της ολοκλήρωσης ή και της θεσμικής κατοχύρωσης των Μελετών: Ρυθμιστικό Σχέδιο, Γενικά Πολεοδομικά και ΣΧΟΟΑΠ, τη συνολική και σταδιακή ολοκλήρωση του συστήματος μεταφορών, με στόχο τη δημιουργία των αναγκαίων δομών συνέργιας, σε σχέση με τους επιλεγμένους άξονες και πόλους ανάπτυξης, σε διαπεριφερειακό και ενδοπεριφερειακό επίπεδο και τον προσδιορισμό του λειτουργικού χαρακτήρα του κατασκευασμένου πλέον δικτύου και με υποδομές των Μαρινών της Κρήτης, σε συνδυασμό και με τα αλιευτικά καταφύγια. Ειδικότερα, όσον αφορά στην ολοκλήρωση του συστήματος μεταφορών, για τη δημιουργία των αναγκαίων δομών συνέργιας, οι προβλεπόμενες δράσεις αφορούν: στην υλοποίηση ιεραρχημένου συστήματος πρωτεύοντος και δευτερεύοντος οδικού δικτύου, με τις αρμόζουσες επιλογές γεωμετρικών και λοιπών χαρακτηριστικών. Σταδιακά υλοποιείται η σαφής διαφοροποίηση του πρωτεύοντος 10 οδικού δικτύου ως προς τα γεωμετρικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά από το υπόλοιπο δίκτυο της Περιφέρειας, με αναβάθμιση των αξόνων ΒΟΑΚ, ΝΟΑΚ και των κάθετων συνδέσεών 8 Όπως προκύπτει από τη μελέτη των αναλυτικών πινάκων των χρηματοδοτήσεων της περιόδου 2000-2012 (βλ. τεύχος προσαρτημάτων και πίνακες κεφ. Α.2.1.α.3-2 και Α.2.1.α.5 του τεύχους 1). 9 Έχει συστηματικά ασχοληθεί με το θέμα ομάδα ερευνητών του Πολυτεχνείου Κρήτης και τα πορίσματά τους θα αναφερθούν εκτενώς στη συνέχεια, στο οικείο κεφάλαιο. Έως σήμερα, τόσο τα αιολικά πάρκα όσο και οι εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών κάθε άλλο παρά πληρούν τους επιθυμητούς περιβαλλοντικούς όρους, ιδιαίτερα όσον αφορά στη χωρική τους διάσταση. Επιπρόσθετα να ληφθεί υπόψη η πρόσφατη τροποποίηση του θεσμικού πλαισίου, με τον N.3851/2010 «Επιτάχυνση της ανάπτυξης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής αρμοδιότητας Υ.ΠΕ.Κ.Α.», που με πρόσχημα την προστασία του κλίματος καταργεί την προστασία των περιοχών του δικτύου Natura 2000. 10 Απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση και αξιολόγηση, τόσο ως προς το ποιο πρέπει να θεωρείται δευτερεύον δίκτυο σήμερα, όσο και ως προς τα υλοποιημένα ή σχεδιαζόμενα τεχνικά χαρακτηριστικά των οδών που το απαρτίζουν. 7

τους με τετράιχνη ή διίχνη διατομή με ΛΕΑ, αναβαθμισμένα γεωμετρικά χαρακτηριστικά και με πλήρη ή μερικό έλεγχο των προσβάσεων. στην περαιτέρω λειτουργική υποστήριξη (άξονες αναφοράς: νήσοι Αιγαίου, Καλαμάτα) και την αισθητική αναβάθμιση των κύριων πυλών εισόδου (Λιμάνια διεθνούς εμβέλειας: Ηράκλειο, Σούδα / Αεροδρόμια διεθνούς εμβέλειας: Ηράκλειο, Ακρωτήρι Χανίων), Τόσο οι κύριοι λιμένες, όσο και οι αερολιμένες της Περιφέρειας βρίσκονται σε διαδικασία λειτουργικής αναβάθμισης και ανασυγκρότησης. στην προετοιμασία μέτρων και δράσεων για την προσαρμογή στο νέο δεδομένο της αντικατάστασης του Α/Δ Ηρακλείου από νέο σύγχρονο Α/Δ στο Καστέλι, όπως προβλέπεται από το ισχύον ΠΠΧΣΑΑ, περιλαμβανομένου του προγραμματισμού της μετά την αντικατάσταση χρήσης του χώρου του υφιστάμενου αεροδρομίου Καζαντζάκης. στη λειτουργική και αισθητική ανασυγκρότηση του αεροδρομίου της Σητείας διαπεριφερειακής εμβέλειας και των δευτερευουσών λιμενικών πυλών εισόδου (Λιμάνια: Κίσσαμος, Ρέθυμνο, Άγιος Νικόλαος, Σητεία, Ιεράπετρα, Παλαιόχωρα). Οι σημαντικότερες προσπάθειες έγιναν για αναβάθμιση των λιμένων Κισσάμου και Ρεθύμνου. στην προετοιμασία για τη συμπλήρωση των απαιτούμενων ή σκόπιμων λιμενικών και αερολιμενικών υποδομών του Νότου. Δεν προωθήθηκε αναβάθμιση του λιμένα του Τυμπακίου. Μικρά έργα αναβάθμισης προωθούνται και για τα μικρότερα λιμάνια και αλιευτικά καταφύγια του νότου. Δεδομένης της χωροθέτησης νέου Α/Δ στο Καστέλι, η κατασκευή πρόσθετων αερολιμενικών υποδομών στη νότια Κρήτη διερευνάται από πλευράς σκοπιμότητας (αεροπλοΐα κλπ). στον προσδιορισμό του λειτουργικού χαρακτήρα των Μαρινών της Κρήτης, με κατά προτεραιότητα άξονες αναφοράς τα νησιά των Περιφερειών του Νότιου και του Βόρειου Αιγαίου και του Ιονίου και με ανάληψη συμπληρωματικών χωρικών δράσεων, όπου αυτό κριθεί αναγκαίο. Πρόκειται για δραστηριότητα η οποία έχει ενσωματωθεί στις δράσεις του Δ ΚΠΣ και προωθείται. Σημειώνεται ότι, εάν εξαιρεθεί η προετοιμασία για τη νέα λιμενική πύλη του Νότου, η οποία δεν προωθήθηκε σύμφωνα με τις επιταγές του ισχύοντος Πλαισίου, σε όλους τους υπόλοιπους τομείς της κατηγορίας διατέθηκαν σημαντικότατα 11 ποσά και αναλογικά ποσοστά χρηματοδοτήσεων. Παρ όλα αυτά όμως, τα αποτελέσματα των δράσεων καταγράφονται ως περιορισμένα και απαιτούνται ακόμη πολλή εργασία, χρήμα και χρόνος για να ολοκληρωθούν. Από την περαιτέρω εξέλιξη όλων των παραπάνω αναφερόμενων στρατηγικών επιλογών και προτεραιοτήτων, κατά το θεσμοθετημένο Περιφερειακό Πλαίσιο, θα εξαρτηθεί η πορεία της ομαλής ένταξης της Περιφέρειας 12 και της χώρας, στον ευρωπαϊκό, στον διεθνή και τον εθνικό χώρο. 11 Βλ. υποσημείωση της προηγούμενης παραγράφου (τεύχος προσαρτημάτων και πίνακες κεφ. Α.2.1.α.3-2 και Α.2.1.α.5 του τεύχους 1). 12 Βέβαια, όλα αυτά ήταν εν ισχύι υπό το πρίσμα της συνεχούς πορείας ανάπτυξης. Σήμερα, σε περίοδο κρίσης, τα βήματα που πραγματοποιήθηκαν προφανώς απαιτείται να μην αφεθούν στην τύχη τους. 8

ΕΧΣ Α.2.1.α.6-1.1 : Χώρα και Περιφέρεια Κρήτης. Ένταξη στον ευρωπαϊκό και ευρύτερό της χώρο, 9

ΕΧΣ Α.2.1.α.6-1.2 : Χώρα και Περιφέρεια Κρήτης. Ένταξη στον Βαλκανικό χώρο 10

ΕΧΣ Α.2.1.α.6-1.3 : Χώρα και Περιφέρεια Κρήτης. Ένταξη στον εθνικό χώρο 11

Α.2.1.α.6-1.4: Οικονομικές επιδόσεις των ευρωπαϊκών περιφερειών, espon 2006 / / 12

Α.2.1.α.6-1.5: Σενάρια για το χωρικό μέλλον της Ευρώπης. Τάσεις εξέλιξης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ στον ευρωπαϊκό χώρο, 2030 - espon 2007 13

Α.2.1.α.6-1.6: Ευρωπαϊκές Περιφέρειες, 2010. Οικονομική ευημερία και ανεργία - espon 2011 14

Α.2.1.α.6-1.7: Διευρωπαϊκά Δίκτυα Μεταφορών 15

Α.2.1.α.6-2: Φυσικο-γεωγραφικά χαρακτηριστικά 6-2.1: Φυσικο-γεωγραφική μορφολογία Καταρχήν πρέπει να σημειωθεί ότι τα φυσικογεωγραφικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά ενός τόπου είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιων φυσικών διεργασιών με αποτέλεσμα να μεταβάλλονται εξαιρετικά αργά και δύσκολα. Οι ανθρωπογενείς παρεμβάσεις, που δύναται να τροποποιήσουν τοπικά τα μορφολογικά χαρακτηριστικά μιας περιφέρειας, αφορούν σε δραστηριότητες όπως η δημιουργία φραγμάτων, η εκτεταμένη εξορυκτική δραστηριότητα, η κατασκευή λιμένων και αερολιμένων και η χάραξη ενός νέου οδικού άξονα ταχείας κυκλοφορίας. Στη συνέχεια, γίνεται μία συνοπτική 13 καταγραφή των υφιστάμενων φυσικόγεωγραφικών και μορφολογικών χαρακτηριστικών της περιφέρειας, ενώ στο τέλος παρουσιάζονται στοιχεία σχετικά με τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες και παρεμβάσεις, που τροποποιούν τοπικά τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού είναι ορεινό. Αναλυτικά, η κατανομή του σε κατηγορίες έχει ως εξής: 33% πεδινό, 26% ημιορεινό και 41% ορεινό. Τα βασικά ορεινά συγκροτήματα της Νήσου Κρήτης είναι προς τα δυτικά τα Λευκά όρη (2.454 m), στο κεντρικό τμήμα ο Ψηλορείτης (ή Ίδη, 2.456 μ.) και προς τα ανατολικά το όρος Δίκτη (2.147 μ.) και τα όρη Σητείας (1.476 μ.). Προς τα δυτικά και νότια οι υπώρειες των ορέων είναι απότομες και φθάνουν με μεγάλη κλίση προς τη θάλασσα, ενώ προς τα βόρεια του νησιού το ανάγλυφο είναι πιο ήπιο και λοφώδες (πεδιάδες Χανίων, Ρεθύμνου και Μαλλίων). Η μεγαλύτερη πεδιάδα του νησιού βρίσκεται στο νότιο-κεντρικό τμήμα του (πεδιάδα Μεσσαράς), ενώ στο νότιο ανατολικό αναπτύσσεται η πεδιάδα της Ιεράπετρας. Υπάρχουν, τέλος, αρκετά οροπέδια, τα κυριότερα των οποίων είναι του Λασιθίου και του Ομαλού. Το υδρογραφικό δίκτυο είναι πυκνό στο δυτικό τμήμα του νησιού, ενώ στο ανατολικό δεν είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένο. Το απότομο ανάγλυφο και η συχνή εναλλαγή διαπερατών και αδιαπέρατων γεωλογικών σχηματισμών σε συνδυασμό με το μικρό εύρος του νησιού έχει ευνοήσει το σχηματισμό χειμάρρων και την εμφάνιση πηγών και όχι το σχηματισμό μεγάλων ποταμών. Αναφορικά με την κατασκευή και λειτουργία των προγραμματισμένων από το ΠΠΧΣΑΑ Κρήτης φραγμάτων σημειώνεται ότι τα φράγματα του βορείου άξονα (Βαρσαμιώτη και Αποσελέμη) έχουν κατασκευαστεί, με αυτό του Αποσελέμη να λειτουργεί, ενώ ο ταμιευτήρας του φράγματος Βαρσαμιώτη αναμένεται να αρχίσει να γεμίζει στις αρχές του 2013. Σχετικά με τα φράγματα του νοτίου άξονα σημειώνεται ότι έχουν κατασκευαστεί και λειτουργούν τα μεγάλα αρδευτικά φράγματα Φανερωμένης και Ινίου, ενώ το φράγμα Πλακιώτισσας βρίσκεται υπό κατασκευή. Επιπρόσθετα σημειώνεται ότι προβλέπεται κατασκευή αρδευτικού φράγματος στον ποταμό Πλατύ στο νότιο Ρέθυμνο (η διαδικασία βρίσκεται στο στάδιο προμελέτης). Σχετικά την εξορυκτική δραστηριότητα σημειώνεται ότι παρά τον μεγάλο αριθμό των εξορυκτικών σημείων, είναι σποραδική και μικρής κλίμακας για να επηρεάσει τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της περιφέρειας. Τέλος σημειώνεται ότι δεν έχουν κατασκευαστεί νέα λιμάνια στην περιφέρεια Κρήτης. 13 Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Μελέτη Χωροταξικού Σχεδίου Περιφέρειας Κρήτης, 1998. 16

6.2-2: Κλιματολογικά δεδομένα Το κλίμα της Κρήτης είναι εύκρατο και ανήκει σε δύο κλιματολογικές ζώνες: τη Μεσογειακή και τη Βόρεια Αφρικανική. Το κύριο χαρακτηριστικό του κλίματος είναι οι ήπιοι χειμώνες και σε αυτό συντελεί η συχνή άφιξη στην περιοχή των θερμών και υγρών ΝΔ αερίων μαζών. Στο νησί είναι εγκατεστημένοι έξι μετεωρολογικοί σταθμοί (Μ.Σ.) της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας (Ε.Μ.Υ) κατανεμημένοι ανά νομό, σε χαμηλά ως επί το πλείστον υψόμετρα. Από την άποψη της ηπιότητας και των μεταβολών το κλίμα της Κρήτης θεωρείται προνομιούχο και οφείλεται στην κεντρική θέση που κατέχει η νήσος στην ανατολική Μεσόγειο. Ο χειμώνας αρχίζει συνήθως κατά τα μέσα Δεκεμβρίου και είναι ήπιος. Η μέση μηνιαία θερμοκρασία αέρα για την Κρήτη κυμαίνεται γενικά σε υψηλά επίπεδα από 11,6 ο C έως 27,8 ο C και παρουσιάζει μικρή αύξηση από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Οι μέγιστες θερμοκρασίες παρατηρούνται τον Ιούλιο και Αύγουστο από 28,5 ο C στο Ηράκλειο έως 31,8 ο C νοτιότερα στην Ιεράπετρα. Οι θερμοκρασίες αυτές προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό και τη χρονική διάρκεια της καλοκαιρινής περιόδου, η οποία σε ολόκληρη την περιοχή μελέτης καλύπτει 4 τουλάχιστον μήνες (Ιούνιος, Ιούλιος, Αύγουστος και Σεπτέμβριος). Ο ψυχρότερος μήνας του έτους είναι ο Φεβρουάριος, με τις χαμηλότερες θερμοκρασίες να καταγράφονται στο Μ.Σ. Ιεράπετρας (8,7 ο C έναντι 9,2 ο C, 9,4 ο C και 8,9 ο C στους υπόλοιπους Μ.Σ.). Η Κρήτη γενικώς παρουσιάζει σημαντική ανισοκατανομή του ετήσιου όγκου βροχόπτωσης τόσο γεωγραφικά (από ανατολικά προς δυτικά), όσο και φυσιογραφικά (πεδινές προς ο- ρεινές περιοχές), εμφανίζοντας βροχοβαθμίδα (αύξηση της βροχόπτωσης με το υψόμετρο) από τις μεγαλύτερες της Ελλάδας, εάν όχι τη μεγαλύτερη: 61 mm / 100 m. Η μέση μηνιαία βροχόπτωση είναι μέγιστη το Δεκέμβριο ή τον Ιανουάριο και ελάχιστη τον Ιούλιο και τον Αύγουστο οι οποίοι είναι σχεδόν άνομβροι σε ολόκληρη την πεδινή Κρήτη. Το 25% περίπου της ετήσιας βροχόπτωσης συμβαίνει στους περισσότερους σταθμούς της Κρήτης στη διάρκεια του βροχερότερου μήνα. Αντίστοιχα, ο μηνιαίος αριθμός ημερών βροχής κυμαίνεται μεταξύ 15 ημερών περίπου κατά τους μήνες Δεκέμβριο και Ιανουάριο και 0,3 η- μέρες τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Ο αριθμός των ημερών βροχής δεν διαφέρει σημαντικά μεταξύ των ορεινών και των πεδινών σταθμών. Στους ορεινούς μάλιστα σταθμούς ο αριθμός ημερών βροχής εμφανίζεται ίσος ή και μικρότερος του αριθμού ημερών βροχής στους πεδινούς σταθμούς, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες. Ο μέσος αριθμός ημερών βροχής στην Κρήτη ανέρχεται σε 90 περίπου ημέρες (25% του έτους). Η ηλιοφάνεια είναι ιδιαίτερα υψηλή σε ολόκληρη την Κρήτη. Ο μέσος ετήσιος αριθμός ωρών ηλιοφάνειας ανέρχεται σε 2700 περίπου ώρες στη βόρεια Κρήτη (2707 ώρες στο Ηράκλειο, 2699 ώρες στη Σητεία, 2765 ώρες στη Σούδα και 2592 ώρες στο Ρέθυμνο (μέσος όρος 8 ετών μόνο). Στη νότια Κρήτη ο μέσος ετήσιος αριθμός ωρών ηλιοφάνειας είναι κατά 10% τουλάχιστον υψηλότερος ανερχόμενος σε 3000 περίπου ώρες (3068 ώρες στην Ιεράπετρα και 2948 ώρες στο Τυμπάκι). Ο αριθμός ωρών ηλιοφάνειας της Ιεράπετρας είναι ο μεγαλύτερος της Ελλάδας. Η μέση νέφωση κυμαίνεται μεταξύ περίπου 5 όγδοα τον Ιανουάριο και 0,6-1 όγδοο τον Ιούλιο. Ο μέσος αριθμός αιθρίων ημερών (νέφωση μεταξύ 0 και 1,5 όγδοα) κυμαίνεται μεταξύ 3 ημερών περίπου τον Ιανουάριο και 28 ημερών τον Ιούλιο στις πεδινές περιοχές. Στις ορεινές περιοχές ο αριθμός των αιθρίων ημερών κατά τους θερινούς μήνες είναι κατά 30% μικρότερος. Η ομίχλη (όπως και η πάχνη) είναι επίσης εξαιρετικά σπάνια στην Κρήτη. Αντίθετα, συχνότερη είναι η εμφάνιση υδροσταγόνων πάνω στις επιφάνειες του εδάφους, δηλαδή η δρόσος. 17

6.2-3: Φυσικοί πόροι (βλ. Πίνακα Ι του προσαρτήματος) Ορυκτός πλούτος Το υπέδαφος της Κρήτης είναι πλούσιο σε ορυκτά, μεταξύ των οποίων ο σίδηρος, γύψος,μόλυβδος, στεατίτης, μαγνήσιο, λιγνίτης, θείο, χαλκός και ψευδάργυρος. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία του Πίνακα Ι του προσαρτήματος του παρόντος τεύχους, σύμφωνα με στοιχεία της Γενικής Διεύθυνσης Φυσικού Πλούτου του Υ.Π.Ε.Κ.Α. 14, στην Κρήτη έχουν καταγραφεί συνολικά 222 περιοχές λατομείων, μεταλλείων και λατομικές ζώνες, εκ των οποίων 56 βρίσκονται στην ΠΕ Χανίων, 24 στην ΠΕ Ρεθύμνου, 60 στην ΠΕ Ηρακλείου και 82 στην ΠΕ Λασιθίου. Τέλος, σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία μελετών διεθνών εταιρειών, στον υποθαλάσσιο χώρο του Λιβυκού πελάγους νότια της Κρήτης, εκτιμάται ότι υπάρχουν σημαντικά αποθέματα φυσικού αερίου και πετρελαίου. Ακτές Οι ακτές της Κρήτης μπορούν γενικά να χαρακτηριστούν πολυσχιδείς (όπως όλες οι ελληνικές), καθώς σχηματίζουν πολλές προεξοχές, συνήθως βραχώδεις, που καταλήγουν σε ακρωτήρια. Ωστόσο, οι βόρειες παρουσιάζουν σημαντική διαφοροποίηση από τις νότιες, αφού εμφανίζουν αξιόλογο διαμελισμό και δημιουργούν χερσονήσους που εναλλάσσονται με ευρείς και βαθείς κόλπους, από τους οποίους ξεχωρίζουν: α) του Κισσάμου, στο ΒΔ άκρο του νησιού, μεταξύ Γραμβούσας και Ροδοπού, που προέκυψε από ρήγματα κάθετα προς την ακτογραμμή, β) των Χανίων, ανατολικότερα, που φτάνει μέχρι τη χερσόνησο του Ακρωτηρίου, γ) της Σούδας, ο καλύτερα προφυλαγμένος από τους ανέμους, στα νότια της τελευταίας, δ) του Αλμυρού, ανάμεσα στα ακρωτήρια Δρέπανο και Λιανός Κάβος, ανοιχτός στα βόρεια, με επίκεντρο το αγκυροβόλιο του Ρεθύμνου, ε) του Ηρακλείου, παρόμοιος με τον προηγούμενο, που ορίζεται από τα ακρωτήρια της Αγ. Πελαγίας και της Χερσονήσου, περιλαμβάνοντας το λιμάνι του Ηρακλείου και στ) του Μιραμπέλλου, του μεγαλύτερου της Κρήτης, με αρκετούς όρμους στο εσωτερικό του, που βρίσκεται κοντά στο ανατολικό άκρο του νησιού, μεταξύ των κάβων του Αγ. Ιωάννη και της Φανερωμένης. Αντίθετα με τα βόρεια παράλια, στα νότια, η ακτογραμμή χωρίζεται σε δυο σχεδόν ευθύγραμμα τμήματα. Το λίγο μικρότερο δυτικό, ξεκινά από το ακρωτήριο Κριός και, με κατεύθυνση ΑΝΑ, φτάνει μέχρι τον κόλπο της Μεσσαράς. Αυτός είναι ο μόνος που ανοίγεται στο Λιβυκό Πέλαγος, περίπου στο μέσο του επιμήκη άξονα της Κρήτης, ανάμεσα στα ακρωτήρια Μέλισσα και Λίθινο κι έχει σχήμα ορθής γωνίας. Από το νοτιότερο όριό του, το Λίθινο, ο αιγιαλός συνεχίζει ΑΒΑ, ως το Γούδουρα. Υδατικοί πόροι Σύμφωνα με την εφαρμογή των Άρθρων της Οδηγίας - Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ, η νήσος Κρήτη ανήκει στο Υδατικό Διαμέρισμα Κρήτης (13). Το Υδατικό Διαμέρισμα Κρήτης είναι το νοτιότερο διαμέρισμα της χώρας και αποτελείται από την ομώνυμη μεγαλόνησο μαζί με τα μικρά νησιά που βρίσκονται γύρω από αυτήν, με κυριότερα τη Γαύδο και τη Δία. Η συνολική έκταση του υδατικού διαμερίσματος είναι 8.336 km 2. Το ισχυρό ανάγλυφο του υδατικού διαμερίσματος, οι μεγάλες ποσότητες ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων, η έκταση του νησιού και η πολύπλοκη γεωλογική δομή του δημιουργούν ποικιλία στη διακίνηση του νερού, τόσο του επιφανειακού όσο και του υπόγειου. Αποτέλεσμα αυτών είναι η ανάπτυξη πολλών μικρών υδρολογικών λεκανών. Το πυκνό υδρογραφικό δίκτυο, χειμαρρώδους χαρακτήρα, παρουσιάζει μεγάλη διακύμανση των παροχών του. Λίγα είναι τα ρέματα που διατηρούν ροή σε όλη τη διάρκεια του χρόνου (Κουρταλιώτης Ρεθύμνης, Κοιλιάρης Χανίων, Κερίτης-Πλατανιάς Χανίων ), και τροφοδοτούνται κυρίως από πηγαία νερά. Οι κυριότερες υδρολογικές λεκάνες του νησιού είναι αυτή του Κουρταλιώτη ποταμού, του Σπιλια- 14 www.latomet.gr, 2011. 18

νού, του Γεροποτάμου και του Αναποδιάρη, με τις δύο τελευταίες να είναι οι δύο μεγαλύτερες, συνολικής έκτασης 525 και 600,6 km 2 αντίστοιχα και βρίσκονται στο νότιο τμήμα του νησιού στην περιοχή της Μεσσαράς. Με βάση την έκταση του Υδατικού Διαμερίσματος Κρήτης και το μέσο ετήσιο ύψος βροχής στις κυριότερες υδρολογικές λεκάνες (Μελέτη Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Κρήτης), ο ετήσιος όγκος ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων που δέχεται το διαμέρισμα ανέρχεται σε 8.200 hm 3. Η πραγματική εξατμισο-διαπνοή εκτιμάται στο 62% των βροχοπτώσεων, δηλαδή ανέρχεται σε 5.084 hm 3 ετησίως. Βάσει της Απόφασης της Εθνικής Επιτροπής Υδάτων (ΦΕΚ 1383/2-9-2010) με την οποία καθορίζονται οι λεκάνες απορροής ποταμών της χώρας καθώς και οι αρμόδιες Περιφέρειες για τη διαχείρισή τους, στο υδατικό διαμέρισμα Κρήτης εντοπίζονται τρεις λεκάνες α- πορροής ποταμών και συγκεκριμένα: GR39: Ρευμάτων Βορείου Τμήματος Χανίων - Ρεθύμνου - Ηρακλείου GR40: Ρευμάτων Νοτίου Τμήματος Χανίων - Ρεθύμνου - Ηρακλείου GR41: Ρευμάτων Ανατολικής Κρήτης Τέλος σημειώνεται ότι, σύμφωνα με τη στρατηγική στον τομέα βάσει του ΠΠΧΣΑΑ Κρήτης, δημιουργήθηκε Διεύθυνση Υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης, η οποία και είναι αρμόδια για την εξειδίκευση και εφαρμογή του Νόμου 3199/2003 (ΦΕΚ 280Α) «Προστασία και διαχείριση των υδάτων - Εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23 ης Οκτωβρίου 2000». Επισημαίνεται ότι η εν λόγω Διεύθυνση Υδάτων εκπροσωπείται στην Ομάδα Εργασίας για την υποστήριξη της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων (Ε.Γ.Υ.), βάσει Απόφασης (ΑΔΑ: ΒΕΦ30-Γ2Κ) του Ειδικού Γραμματέα Υδάτων, για την Κατάρτιση Σχεδίων Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων Κρήτης και Νήσων Αιγαίου, σύμφωνα με τις προδιαγραφές της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, κατ εφαρμογή του Ν. 3199/2003 και του ΠΔ 51/2007 6.2-4: Έκθεση σε φυσικούς κινδύνους Σεισμικότητα Η Κρήτη βρίσκεται πάνω στην καμπή του «Ελληνικού Τόξου», που εκτείνεται από τη Δυτική Ηπειρωτική Ελλάδα, τη Δυτική Πελοπόννησο, τα Κύθηρα, την Κρήτη, την Κάσο, την Κάρπαθο μέχρι τη Ρόδο. Στην εξωτερική πλευρά του τόξου, δηλαδή στο Ιόνιο, στο Λιβυκό πέλαγος, και νότια από τη Ρόδο, εκτείνεται η «Ελληνική Τάφρος», η οποία σχηματίζεται περίπου στο μέτωπο της σύγκρουσης της Αφρικανικής λιθοσφαιρικής πλάκας με την αντίστοιχη Ευρασιατική. Η βύθιση της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική, στο χώρο της Κρήτης, συντελείται με διεύθυνση προς ΒΑ, κλίση 35 και μέση ταχύτητα σύγκλισης 3,5 cm/έτος. Οι κινήσεις αυτές των λιθοσφαιρικών πλακών αποτελούν τη βασική αιτία του έντονου τεκτονικού τεμαχισμού με τα τεράστια ρήγματα και της σεισμικότητας που παρατηρούνται στο νησί και στη γύρω θαλάσσια περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ 2020 π.χ. έως το 280 μ.χ. περίπου, η Δυτική Κρήτη υπέστη 10 καταβυθίσεις που το μέγεθος της κάθε μιας ήταν μέχρι 0,25 m. Από το 430 μ.χ. περίπου, άρχισε η ανάδυση της Δυτικής Κρήτης που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Παράλληλα με τις κινήσεις αυτές, ολόκληρο το υπόβαθρο της Κρήτης και της ευρύτερης περιοχής ωθείται από το εσωτερικό του Τόξου (περιοχή Αιγαίου) προς τα έξω, από ΒΑ προς ΝΔ. Η Κρήτη κατά τη διάρκεια των παραπάνω σύγχρονων τεκτονικών κινήσεων, δεν συμπεριφέρεται ως μία ενιαία συμπαγής και άκαμπτη πλάκα, αλλά ως ένα σύστημα τεκτονικών τμημάτων που χωρίζονται από μεγάλα ρήγματα. Κάθε τμήμα αποκτά διαφορετικά μεγέθη 19

κίνησης. Ένα σημαντικό μέρος της σεισμικής δραστηριότητας που παρατηρείται στην Κρήτη οφείλεται σε αυτές τις επιφανειακές τεκτονικές κινήσεις. Σύμφωνα με τον ΝΕΑΚ-2000 και την τροποποίησή του με την Απόφαση ΥΠΕΚΑ (ΥΠΕΧΩΔΕ) Δ17α/115/9/ΦΝ275 (ΦΕΚ 1154/Β/12-8-2003) που έχει τεθεί σε ισχύ από την 1 η Ιανουαρίου 2004, η περιοχή μελέτης κατατάσσεται στη ζώνη σεισμικής επικινδυνότητας ΙΙ. Σχήμα Α.2.1.α.6.2-1: Χάρτης ζωνών σεισμικής επικινδυνότητας της Ελλάδας Πηγή: ΝΕΑΚ - τροποποιημένος ΦΕΚ 1154/Β/2003. Σύμφωνα με το ακόλουθο Σχήμα Α.1.1.α.6.2-2, παρατηρείται ότι σε όλη την Κρήτη υπάρχουν πολλά σεισμικά γεγονότα. Τα νότια τμήματα του νησιού εμφανίζουν σε αντιστοιχία με τα βόρεια τμήματα, μεγαλύτερες μέγιστες εντάσεις. Αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί, λόγω των ρηγμάτων που υπάρχουν σε αυτές τις περιοχές. Επιπλέον, όπως προκύπτει από το Σχήμα, οι περιοχές που χαρακτηρίζονται από υψηλές και μέσες τιμές σεισμικής έντασης, εντοπίζονται κοντά σε τεκτονικές ασυνέχειες. Η Κρήτη ανήκει στο ενεργό ελληνικό ορογενετικό τόξο. Αποτελεί τμήμα του νησιωτικού τόξου. Η θέση αυτή στα περιθώρια της Ευρασιατικής πλάκας είναι η αιτία των συχνών σεισμικών γεγονότων που πλήττουν το νησί. 20

Σχήμα Α.2.1.α.6.2-2: Τρέχουσα σεισμικότητα περιοχής Νοτίου Αιγαίου Πηγή: Σεισμολογικός Σταθμός ΑΠΘ, 2011. Σχήμα Α.2.1.α.6.2-3: Χάρτης Σεισμικότητας περιοχής Κρήτης με ΓΠ από 34 00 0 έως 36 00 0 και ΓΜ από 23 00 0 έως 27 00 0, από το 2000-2011, για μέγεθος σεισμικής ροπής από 4,5-9,0 και για εστιακό βάθος από 0-250 km 21

Πυρκαγιές (βλ. Πίνακα ΙΙ του προσαρτήματος) Η σχετική δραστηριότητα είναι έντονη στο νησί, όπως άλλωστε και στην υπόλοιπη Ελλάδα και φυσικά δεν είναι δυνατό να σχολιαστεί με βάση τα στατιστικά στοιχεία των ετήσιων μεταβολών, ούτε και αυτών της τελευταίας δεκαετίας. Σύμφωνα με τα στοιχεία για τις αγροτοδασικές πυρκαγιές που δημοσιεύονται ως ανοιχτά δεδομένα 15 από το Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδας, το 2011 ο αριθμός των δασικών πυρκαγιών στην Κρήτη ανήλθε σε 547, ενώ συνολικά κάηκαν 71 στρέμματα δασών, 3.310 στρ. δασικών εκτάσεων, 15.859 στρ. χορτολιβαδικών εκτάσεων, 79 στρ. εκτάσεων με καλάμια (βάλτοι), 9.931 στρ. γεωργικών εκτάσεων, 134 στρ. εκτάσεων με υπολείμματα καλλιεργειών και 4 στρ. σκουπιδότοπων. Στον Πίνακα ΙΙ του προσαρτήματος του παρόντος τεύχους δίνονται ανά Π.Ε. τα περιστατικά πυρκαγιών κατά τη χρονική περίοδο 2005-2011. 15 Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη / Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδας, στοιχεία διαθέσιμα στο: http://www.fireservice.gr/pyr/site/home/lc+secondary+menu/opendata.csp. 22

Α.2.1.α.6-3: Διοικητική οργάνωση (βλ. χάρτη εντός τεύχους Α.2.1.α.6-3) Με το Ν. 3852/2010 (ΦΕΚ 87Α/07-06-2010) Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης, επήλθαν σοβαρές μεταβολές στο σύνολο της διοικητικής δομής της χώρας, γενικότερα στη δομή των φορέων και υπηρεσιών με χωρικές αρμοδιότητες, αλλά και ειδικότερα στη γεωγραφική οργάνωση της τοπικής διοίκησης. Η αξιολόγηση των μεταβολών αυτών, όσον αφορά τις αρμοδιότητες και την οργάνωση της Διοίκησης σε επίπεδο Περιφέρειας Κρήτης, θα γίνει στο κεφάλαιο Α.2.1.β.1-3 του τεύχους 4, εδώ εντοπίζονται και καταγράφονται οι νέες δομές. 6-3.1: Φορείς με χωρικές αρμοδιότητες Οι προθέσεις του Νομοθέτη καταγράφονται με σαφήνεια στις δύο πρώτες παραγράφους του Νόμου. Χαρακτηριστικά αναφέρεται: Οι δήμοι και οι περιφέρειες συγκροτούν τον πρώτο και τον δεύτερο βαθμό τοπικής αυτοδιοίκησης και ως έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας αποτελούν θεμελιώδη θεσμό του δημόσιου βίου των Ελλήνων, όπως αυτός κατοχυρώνεται από τις διατάξεις του άρθρου 102 του Συντάγματος και του Ευρωπαϊκού Χάρτη Τοπικής Αυτονομίας που κυρώθηκε με τον ν.1850/1989 (ΦΕΚ 144Α). Οι Αποκεντρωμένες Διοικήσεις συγκροτούνται ως ενιαίες μονάδες για τις αποκεντρωμένες υπηρεσίες του κράτους και ασκούν γενική αποφασιστική αρμοδιότητα στις κρατικές υποθέσεις της περιφέρειάς τους, σύμφωνα με το άρθρο 101 του Συντάγματος. Καταρχήν, όσον αφορά στη Διοίκηση του Κράτους, συνεστήθησαν επτά (7) Αποκεντρωμένες Διοικήσεις σε επίπεδο χώρας, που όπως είναι φυσικό δεν ταυτίζονται κατ ανάγκην με τα όρια των δεκατριών (13) Περιφερειών της, πλην όμως συγκροτούνται από α- κέραιες εδαφικές περιφέρειες των περιφερειών της χώρας. Στην περίπτωση της Κρήτης, τα γεωγραφικά όρια των δύο δομών συμπίπτουν. Της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης προΐσταται Γενικός Γραμματέας, οριζόμενος από την Κεντρική Διοίκηση, οι Υπηρεσίες της είναι εγκατεστημένες στο Ηράκλειο και στεγάζονται στα γραφεία της τέως μη αιρετής Περιφέρειας. Το οργανόγραμμα των Υπηρεσιών της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης είναι: ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ Δ/ΝΣΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ, Δ/ΝΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ, Δ/ΝΣΗ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑΤΩΝ, Δ/ΝΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ, Δ/ΝΣΗ ΑΣΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ, Δ/ΝΣΗ ΑΛΛΟΔΑΠΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Δ/ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ, Δ/ΝΣΗ ΥΔΑΤΩΝ, Δ/ΝΣΗ ΤΕΧΝΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΓENIKH ΔIEΥΘΥΝΣΗ ΔΑΣΩΝ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ Δ/ΝΣΗ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗΣ ΔΑΣΩΝ, Δ/ΝΣΗ ΔΑΣΩΝ Ν. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ, Δ/ΝΣΗ ΔΑΣΩΝ Ν. ΛΑΣΙΘΙΟΥ, Δ/ΝΣΗ ΔΑΣΩΝ Ν. ΡΕΘΥΜΝΟΥ, Δ/ΝΣΗ ΔΑΣΩΝ Ν. ΧΑΝΙΩΝ, Δ/ΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΑΥΤΟΤΕΛΕΣ ΤΜΗΜΑ ΠΑΛΛΑΪΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ - ΠΣΕΑ ΑΥΤΟΤΕΛΕΣ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ και ΑΥΤΟΤΕΛΕΣ ΤΜΗΜΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ Όσον αφορά στον θεσμό Διοίκηση της Περιφέρειας, η Περιφέρεια Κρήτης διαθέτει αιρετό Περιφερειάρχη, οι Υπηρεσίες της είναι εγκατεστημένες στο Ηράκλειο και στεγάζονται 23

στα γραφεία της τέως Νομαρχίας Ηρακλείου. Έχουν συγχρόνως καταργηθεί οι Νομαρχιακές Διοικήσεις, οι οποίες τώρα ονομάζονται Περιφερειακές Ενότητες και διαθέτουν, η καθεμία αιρετό αντι-περιφερειάρχη. Έχουν οριστεί και θεματικοί αντι-περιφερειάρχες, ε- πιλεγμένοι από τους περιφερειακούς συμβούλους. Το οργανόγραμμα των Υπηρεσιών της Περιφερειακής Διοίκησης είναι: ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟΔΟΜΩΝ 16 Δ/ΝΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ, Δ/ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ, Δ/ΝΣΗ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ, Δ/ΝΣΗ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Δ/ΝΣΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ, ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ, Δ/ΝΣΗ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ, ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΟΥ, Δ/ΝΣΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ, Δ/ΝΣΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ Σε κάθε Γενική Διεύθυνση αντιστοιχούν, επιπλέον των άλλων, τέσσερις Διευθύνσεις για κάθε Περιφερειακή Ενότητα. Έχουν δημιουργηθεί, επίσης, συμπληρωματικές αυτοτελείς Διευθύνσεις (π.χ. Νομική Υπηρεσία, Πολιτική Προστασία, κ.ά.). Ήδη από τα οργανογράμματα των δύο δομών, ειδικά για την περίπτωση της Κρήτης, ό- που τα γεωγραφικά όρια των δύο δομών ταυτίζονται, προκύπτει αβίαστα η μεταξύ τους ασάφεια στους ρόλους και στις αλληλοεπικαλύψεις αρμοδιοτήτων, ιδιαίτερα μάλιστα στα χωρικά και στα περιβαλλοντικά θέματα. Θεωρείται αυτονόητο ότι υπάρχει ανάγκη αναδιοργάνωσης όλων των διοικητικών δομών, ώστε εκ του γεγονότος ότι πλέον οι αιρετές Περιφέρειες συγκροτούν τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα και αποφασίζουν για την κατανομή των πόρων τους, να δοθεί η ευκαιρία να εκμεταλλευτούν το αποφασιστικό αυτό προβάδισμα. Πέραν της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Υπηρεσίας Δασών, οι οποίες συνιστούν φορείς με χωρικές αρμοδιότητες και διατηρούν ακόμη σχετική αυτονομία από τις Περιφερειακές Αρχές, από τον Νόμο 2508/97 προβλέπεται και η λειτουργία του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου Ηρακλείου, όταν αυτό θεσμοθετηθεί. Ο Οργανισμός προφανώς θα αποτελεί φορέα με αποκλειστικές χωρικές αρμοδιότητες στην περιοχή του. Για τον λόγο αυτό η παρατήρηση του αμέσως επόμενου κεφαλαίου ως προς τα αναιτιολόγητα όριά του πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Χωρικές αρμοδιότητες και ισχυρές για την περιοχή της αρμοδιότητάς τους φυσικά διαθέτουν και οι Α βάθμιες Διοικήσεις. 6-3.2: Γεωγραφική οργάνωση της Διοίκησης στο εσωτερικό της Περιφέρειας Επιπρόσθετα, με το Νόμο 3852/2010 (ΦΕΚ 87Α/07.06.10), επήλθε σημαντική μεταβολή στη διοίκηση Α Βαθμού σε ολόκληρη τη χώρα, με ομαδοποίηση των πρωτοβάθμιων Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης του Νόμου Καποδίστρια. Η ομαδοποίηση σε επίπεδο Δημοτικών 17 Αρχών για την Κρήτη, έχει όπως αναφέρεται στη συνέχεια: 16 Στις 31.12.2011 ολοκληρώθηκε η δημόσια διαβούλευση για το ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 2012-2014 ΤΗΣ Π.Κ., που έχει καταρτίσει η Περιφέρεια. 17 Παραλλήλως, λειτουργούν με Συμβούλιο οι Δημοτικές Κοινότητες (στις εδαφικές περιφέρειες των παλαιών Καποδιστριακών Δήμων) και οι Τοπικές Κοινότητες, επίσης με Συμβούλιο (στις εδαφικές περιφέρειες των ΟΤΑ 91). 24

ΝΟΜΟΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ Α. Συνιστώνται οι κατωτέρω δήμοι: 1. Δήμος Αγίου Νικολάου με έδρα τον Άγιο Νικόλαο και ιστορική έδρα τη Νεάπολη, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Αγίου Νικολάου, β. Νεάπολης και την κοινότητα Βραχασίου, οι οποίοι καταργούνται. 2. Δήμος Σητείας με έδρα τη Σητεία, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Ιτάνου, β. Λεύκης και γ. Σητείας, οι οποίοι καταργούνται. 3. Δήμος Ιεράπετρας με έδρα την Ιεράπετρα, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Ιεράπετρας και β. Μακρύ Γιαλού, οι οποίοι καταργούνται. Β. Στο δήμο Οροπεδίου Λασιθίου δεν επέρχεται καμία μεταβολή. Γ. Ο δήμος Οροπεδίου Λασιθίου χαρακτηρίζεται ως ορεινός. ΝΟΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Α. Συνιστώνται οι κατωτέρω δήμοι: 1. Δήμος Ηρακλείου με έδρα το Ηράκλειο και ιστορική έδρα τη Νέα Αλικαρνασσό, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Ηρακλείου, β. Γοργολαΐνης, γ. Τεμένους, δ. Παλιανής και ε. Νέας Αλικαρνασσού, οι οποίοι καταργούνται. 2. Δήμος Μαλεβιζίου με έδρα το Γάζι, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Γαζίου, β. Κρουσώνα και γ. Τυλίσου, οι οποίοι καταργούνται. 3. Δήμος Αρχανών - Αστερουσίων με έδρα τα Πεζά και ιστορικές έδρες τις Αρχάνες και τον Πύργο, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Αρχανών, β. Νίκου Καζαντζάκη και γ. Αστερουσίων, οι οποίοι καταργούνται. 4. Δήμος Φαιστού με έδρα τις Μοίρες και ιστορική έδρα το Τυμπάκι, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Μοιρών, β. Τυμπακίου και γ. Ζαρού, οι οποίοι καταργούνται. 5. Δήμος Γόρτυνας με έδρα τους Άγιους Δέκα, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Κόφινα, β. Αγίας Βαρβάρας, γ. Γόρτυνας και δ. Ρούβα, οι οποίοι καταργούνται. 6. Δήμος Χερσονήσου με έδρα τις Γούρνες, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Χερσονήσου, β. Γουβών, γ. Μαλλίων και δ. Επισκοπής, οι οποίοι καταργούνται. 7. Δήμος Μινώα Πεδιάδας με έδρα τον Ευαγγελισμό Καστελίου και ιστορικές έδρες το Καστέλι και το Αρκαλοχώρι, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Αρκαλοχωρίου, β. Καστελίου και γ. Θραψανού, οι οποίοι καταργούνται. Β. Στο Δήμο Βιάννου δεν επέρχεται καμία μεταβολή. Γ. Ο Δήμος Βιάννου χαρακτηρίζεται ως ορεινός. ΝΟΜΟΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ Α. Συνιστώνται οι κατωτέρω δήμοι: 1. Δήμος Ρεθύμνης με έδρα το Ρέθυμνο, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Αρκαδίου, β. Λαππαίων, γ. Νικηφόρου Φωκά και δ. Ρεθύμνης, οι οποίοι καταργούνται. 2. Δήμος Μυλοποτάμου με έδρα το Πέραμα, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Γεροποτάμου, β. Κουλούκωνα και την κοινότητα Ζωνιανών, οι οποίοι καταργούνται. 3. Δήμος Αμαρίου με έδρα την Αγία Φωτεινή και ιστορική έδρα τον Φουρφουρά, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Σιβρίτου και β. Κουρητών, οι οποίοι καταργούνται. 4. Δήμος Αγίου Βασιλείου με έδρα το Σπήλι, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Λάμπης και β. Φοίνικα, οι οποίοι καταργούνται. Β. Στο δήμο Ανωγείων δεν επέρχεται καμία μεταβολή. Γ. Οι δήμοι Αμαρίου, Αγίου Βασιλείου και Ανωγείων χαρακτηρίζονται ως ορεινοί. ΝΟΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ Α. Συνιστώνται οι κατωτέρω δήμοι: 1. Δήμος Χανίων με έδρα τα Χανιά, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Χανίων, β. Ε- λευθερίου Βενιζέλου, γ. Θερίσσου, δ. Νέας Κυδωνίας, ε. Σούδας, στ. Ακρωτηρίου και ζ. Κεραμίων, οι οποίοι καταργούνται. 25

2. Δήμος Αποκορώνου με έδρα τις Βρύσες Αποκορώνου και ιστορική έδρα το Βάμμο, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Φρέ, β. Βάμμου, γ. Γεωργιουπόλεως, δ. Κρυονερίδας, ε. Αρμένων και την κοινότητα Ασή Γωνιάς, οι οποίοι καταργούνται. 3. Δήμος Πλατανιά με έδρα το Γεράνι, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Κολυμβαρίου, β. Μουσούρων, γ. Βουκολιών και δ. Πλατανιά, οι οποίοι καταργούνται. 4. Δήμος Κισσάμου με έδρα τον Κίσσαμο, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Κισσάμου, β. Μυθήμνης και γ. Ινναχωρίου, οι οποίοι καταργούνται. 5. Δήμος Καντάνου - Σελίνου με έδρα την Παλαιόχωρα και ιστορική έδρα την Κάντανο, αποτελούμενος από τους δήμους: α. Καντάνου, β. Ανατολικού Σελίνου και γ. Πελεκάνου, οι οποίοι καταργούνται. Β. Η κοινότητα Γαύδου αναγνωρίζεται σε δήμο, με όνομα, έδρα και εδαφική περιφέρεια αυτά της τέως κοινότητας. Γ. Στο δήμο Σφακίων δεν επέρχεται καμία μεταβολή. Δ. Οι δήμοι Σφακίων και Καντάνου - Σελίνου χαρακτηρίζονται ως ορεινοί. Η προηγούμενη σημαντική διοικητική μεταρρύθμιση στη χώρα, η ονομαζόμενη Νόμος Καποδίστρια, ήταν απολύτως πρόσφατη (ΦΕΚ 244Α/04.12.1997) την περίοδο εκπόνησης της Μελέτης του Περιφερειακού Πλαισίου, στην οποία στηρίχθηκαν οι διατυπώσεις του θεσμοθετημένου ΦΕΚ. Προφανώς δεν υπήρχε στον ορίζοντα σκέψη για νέα διοικητική μεταβολή, σε χρονικό διάστημα μικρότερο των δεκαπέντε χρόνων, δίχως να έχουν εξαχθεί συμπεράσματα πόσο μάλλον και να είναι ασφαλή από την πρώτη. Προκειμένου να δημιουργηθούν μονάδες με ικανό μέγεθος και δυνατότητες ανάληψης δράσεων και πρωτοβουλιών, στο εν ισχύι Πλαίσιο έχουν συγκροτηθεί μονάδες με πολυκριτηριακή θεώρηση, οι ευρύτερες αναπτυξιακές ενότητες και υποενότητες, οι οποίες θεσμοθετήθηκαν με επιλεγμένα οικιστικά κέντρα, που προβλέπεται να αναπτύσσονται ισόρροπα με λειτουργικά χαρακτηριστικά συνεργαζόμενων πλεγμάτων - δικτύων και με επακόλουθο την ενίσχυση των μεταξύ τους εξαρτήσεων. Οι εγκεκριμένες με το ισχύον Περιφερειακό Πλαίσιο αναπτυξιακές ενότητες είναι 18 τον αριθμό και οι νέοι Καλλικράτειοι δήμοι 24, αριθμοί πολύ κοντινοί που επιτρέπουν τη μεταξύ τους χωρικού περιεχομένου σύγκριση, με στόχο να καταγραφούν οι τυχόν αυθαίρετες (εννοείται: δίχως μελέτη) μεταβολές. Ειδικότερα: στην Π.Ε. Λασιθίου, τηρήθηκαν σε γενικές γραμμές οι τεκμηριωμένες και εγκεκριμένες ομαδοποιήσεις του εν ισχύι Πλαισίου (5 ενότητες και υποενότητες / 4 νέοι Δήμοι), στην Π.Ε. Ηρακλείου, δεν ελήφθη υπόψη ουδεμία παράμετρος από τις θεσμοθετημένες στο εν ισχύι Πλαίσιο και δημιουργήθηκαν 8 νέοι Δήμοι (έναντι 4 ενοτήτων και υποενοτήτων), με ανατροπή των γεωγραφικών και παραγωγικών δεδομένων του Νομού, με αποτέλεσμα για παράδειγμα (1) το όριο του Ρυθμιστικού Σχεδίου Ηρακλείου 18 να περιλαμβάνει χωρικό τμήμα του Λιβυκού πελάγους και (2) ο οικισμός Πεζά στα βόρεια του Νομού να είναι έδρα του νέου Δήμου Αστερουσίων και να οργανώνει εκτεταμένη παραλιακή ζώνη του Λιβυκού πελάγους, στην Π.Ε. Ρεθύμνης, τηρήθηκαν οι τεκμηριωμένες και εγκεκριμένες ομαδοποιήσεις του εν ισχύι Πλαισίου (4 ενότητες και υποενότητες / 5 νέοι Δήμοι) και στην Π.Ε. Χανίων, σε γενικές γραμμές τηρήθηκαν οι εγκεκριμένες ομαδοποιήσεις (5 ενότητες και υποενότητες / 6 νέοι Δήμοι + η κοινότητα Γαύδου), διαφέρουν όμως στη χωρική οργάνωση μόνο στη ΒΔ περιοχή του Νομού. 18 Όριο του Ρυθμιστικού Σχεδίου Ηρακλείου ήταν το όριο της αναπτυξιακής ενότητας Ηρακλείου (περιλαμβάνει και την αναπτυξιακή υπο-ενότητα Χερσονήσου - Μαλίων), έχοντας σταθμίσει τη χωροθέτηση του νέου αεροδρομίου Ηρακλείου, αφού αυτή προτάθηκε και θεσμοθετήθηκε με την έγκριση του Πλαισίου. Ακατανόητο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το όριο του Ρυθμιστικού Σχεδίου Ηρακλείου, που ενώ καταλαμβάνει μεγάλο τμήμα του Νομού, δεν συγκροτείται καν από ακέραιους Καλλικράτειους Δήμους. 26

Χάρτης Α.2.1.α.6-3: Διοικητική οργάνωση της Περιφέρειας Κρήτης 27

Α.2.1.α.6-4: Πληθυσμιακή εξέλιξη και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά 6-4.1: Πληθυσμός α. Σύνολο Κρήτης Οι πληθυσμιακές εξελίξεις στην Κρήτη ανά Περιφερειακή Ενότητα, Δήμο και Δημοτική Ε- νότητα, καθώς και σε σύγκριση με την πληθυσμιακή εξέλιξη του συνόλου της χώρας παρουσιάζονται αναλυτικά στον Πίνακα ΙΙΙ του προσαρτήματος του παρόντος τεύχους. Η Κρήτη αύξησε τον μόνιμο 19 πληθυσμό της σύμφωνα με την απογραφή του 2011 τόσο σε σχέση με το 2001 όσο και με το 1991, με μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής υψηλότερο από αυτό της Χώρας. Η μέση ετήσια μεταβολή στην τελευταία δεκαετία 2001-2011 για την Περιφέρεια της Κρήτης ήταν 0,5% όταν στο σύνολο της Χώρας ο μόνιμος πληθυσμός μειώθηκε ετησίως με ρυθμό -0,1%. Η Κρήτη ουσιαστικά διατήρησε τον πληθυσμό της στη δεκαετία 2001-2011, κερδίζοντας μόνο σε αριθμό φοιτητών ΑΕΙ - ΤΕΙ. Συμμετείχε κατά 21% στην αύξηση του αριθμού φοιτητών ΑΕΙ και κατά 16% στην αύξηση του αριθμού σπουδαστών ΤΕΙ που παρατηρήθηκε στη χώρα από το ακαδημαϊκό έτος 2001-2002 μέχρι το 2010-2011. Συνολικά, το 2011 ο αριθμός φοιτητών / σπουδαστών στην Κρήτη ήταν αυξημένος κατά 5.362, σε σχέση με το έτος 2001-2002 (βλ. ακόλουθο πίνακα). Το μέγεθος αυτό αντιπροσωπεύει ποσοστό 0,9% του μόνιμου πληθυσμού της Κρήτης κατά το 2001 και 18,7% της αύξησης του μόνιμου πληθυσμού της που παρατηρήθηκε μεταξύ 2001 και 2011. Πίνακας Α.2.1.α.6-4.1: Αριθμός φοιτητών - σπουδαστών 2001-2002 και 2010-2011 Μεταβολή 2001-2002 2010-2011 Αριθμός % ΑΕΙ Σύνολο χώρας 163.256 177.702 14.446 8,8% Σύνολο χώρας - Αττική 91.923 112.315 20.392 22,2% Κρήτη 8.215 11.254 3.039 37,0% ΤΕΙ Σύνολο χώρας 108.781 123.728 14.947 13,7% Σύνολο χώρας - Αττική 81.372 109.500 28.128 34,6% Κρήτη 8.193 10.516 2.323 28,4% ΑΕΙ + ΤΕΙ Σύνολο χώρας 272.037 301.430 29.393 10,8% Σύνολο χώρας - Αττική 173.295 221.815 48.520 28,0% Κρήτη 16.408 21.770 5.362 32,7% Η διαφορά γεννήσεων και θανάτων (φυσική αύξηση του πληθυσμού) ανέρχεται σε περίπου 17.000 άτομα στην Κρήτη στην περίοδο 2000-2010. Το μέγεθος αυτό αντιπροσωπεύει ποσοστό 2,8% του μόνιμου πληθυσμού της Κρήτης κατά το 2001 και 58,6% της αύξησης του μόνιμου πληθυσμού της που παρατηρήθηκε μεταξύ 2001 και 2011. Σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα, εξαιρουμένης της Αττικής, η εικόνα είναι πολύ θετικότερη για την Κρήτη, καθώς στην υπόλοιπη χώρα παρατηρείται σοβαρή υστέρηση με σημαντική αρνητική φυσική εξέλιξη πληθυσμού. 19 Τα ανακοινωθέντα στοιχεία της απογραφής 2011 καλύπτουν μόνο τον μόνιμο, όχι και τον πραγματικό, πληθυσμό. Η μεγαλύτερη χωρική λεπτομέρεια που καλύπτουν είναι οι Καλλικράτειοι Δήμοι. Ανάλογα προσαρμόζεται η επεξεργασία των στοιχείων για τις ανάγκες της μελέτης. 28

Πίνακας Α.2.1.α.6-4.2: Ελλάδα και Κρήτη: Γεννήσεις, Θάνατοι και Φυσική Κίνηση 2001-2010 Μόνιμη κατοικία της μητέρας / Περιφέρεια και Ενότητα Αριθμός Γεννήσεις % Μόνιμου Πληθυσμού 2001 Αριθμός Θάνατοι % Μόνιμου Πληθυσμού 2001 Φυσική κίνηση (γεννήσεις - θάνατοι) Αριθμός % Μόνιμου Πληθυσμού 2001 Γενικό σύνολο χώρας 1.098.440 10,0% 1.062.786 9,7% 35.654 0,3% Γενικό σύνολο χώρας - Αττική 697.721 9,9% 718.012 10,2% -20.291-0,3% Κρήτη 72.043 12,1% 55.235 9,3% 16.808 2,8% Ηρακλείου 37.400 12,8% 24.708 8,5% 12.692 4,4% Λασιθίου 7.811 10,3% 8.495 11,2% -684-0,9% Ρεθύμνης 10.136 12,8% 7.514 9,5% 2.622 3,3% Χανίων 16.696 11,2% 14.518 9,8% 2.178 1,5% Η αύξηση του μόνιμου πληθυσμού της Κρήτης μεταξύ 2001 και 2011 ερμηνεύεται λοιπόν κατά 93% περίπου από τους δύο παραπάνω παράγοντες: αφενός τη φυσική αύξηση του εγκατεστημένου πληθυσμού της και, αφετέρου, την αύξηση του φοιτητικού δυναμικού των τριτοβάθμιων ιδρυμάτων της. Άρα η καθαρή εσωτερική ή εξωτερική μετανάστευση (μετακίνηση) υπολογίζεται ότι ήταν θετική μεν, αλλά πολύ περιορισμένη. β. Περιφερειακές Ενότητες Όλες οι Περιφερειακές Ενότητες της Κρήτης, με εξαίρεση του Λασιθίου, που παρουσίασε οριακή μείωση πληθυσμού τη δεκαετία 2001-2011, αύξησαν τον μόνιμο πληθυσμό τους με ετήσιο ρυθμό μεταβολής μεγαλύτερο από αυτόν του συνόλου της χώρας. Η Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου είχε ρυθμό ίσο με της Περιφέρειας, ενώ οι Ενότητες Ρεθύμνης (0,8% ετησίως) και Χανίων (0,5% ετησίως) είχαν λίγο υψηλότερους ρυθμούς πληθυσμιακής αύξησης σε σύγκριση με το σύνολο της Περιφέρειας. Η φυσική κίνηση του πληθυσμού είναι υγιής σε όλες τις Περιφερειακές Ενότητες, πλην του Λασιθίου. Στο Λασίθι παρατηρείται υπεροχή των θανάτων έναντι των γεννήσεων, υποδεικνύοντας μια δομική υστέρηση που τείνει να αναπαράγεται 20. Η φυσική κίνηση του πλη- 20 Σε πολλούς δείκτες δημογραφικής εξέλιξης το Λασίθι υστερεί έναντι όλων των άλλων περιφερειακών ενοτήτων της Κρήτης. Η υστέρηση αυτή μάλιστα επιμένει διαχρονικά (επόμενος πίνακας). Οι κακές δημογραφικές επιδόσεις σήμερα επηρεάζουν αρνητικά την πυραμίδα πληθυσμού στην επόμενη περίοδο με αποτέλεσμα να αναπαράγεται και να επιτείνεται η δημογραφική υστέρηση επηρεάζοντας μονιμότερα την δομή της πυραμίδας του πληθυσμού σε ένα φαύλο κύκλο αρνητικών εξελίξεων, από τον οποίο πρέπει να υπάρξει διέξοδος: Δείκτης Περιφερειακή Σύνολο Ενότητα Λασιθίου Κρήτης Θάνατοι ανά 1000 μόνιμους κατοίκους Μέσος όρος 2000-02* 11,1 9,2 Θάνατοι ανά 1000 μόνιμους κατοίκους Μέσος όρος 2008-10** 11,1 8,9 Γεννήσεις ανά 1000 μόνιμους κατοίκους Μέσος όρος 2000-02* 9,5 10,9 Γεννήσεις ανά 1000 μόνιμους κατοίκους Μέσος όρος 2008-10** 11,1 12,7 Γάμοι ανά 1000 μόνιμους κατοίκους Μέσος όρος 2000-02* 4,8 5,0 Γάμοι ανά 1000 μόνιμους κατοίκους Μέσος όρος 2008-10** 4,7 5,3 Μαθητές δημοτικών σχολείων ανά 1000 κατοίκους 2001 60,1 65,8 Μαθητές δημοτικών σχολείων ανά 1000 κατοίκους 2010** 63,0 67,6 Μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ανά 1000 κατοίκους 2001 66,3 68,6 Μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ανά 1000 κατοίκους 2010** 60,3 71,2 * Σύγκριση με μόνιμο πληθυσμό 2001 ** Σύγκριση με μόνιμο πληθυσμό 2011 29

θυσμού είναι θετικότερη στο Ηράκλειο και στο Ρέθυμνο, υποδηλώνοντας υγιέστερη πυραμίδα πληθυσμού, ενώ στα Χανιά είναι μεν χαμηλότερη αλλά θετική. γ. Δήμοι Οι θετικές πληθυσμιακές εξελίξεις δεν είναι ισόρροπα κατανεμημένες. Επτά Καλλικράτειοι Δήμοι (3 στο Ηράκλειο, 1 στο Ρέθυμνο και 3 στα Χανιά) είχαν δυναμικότερη πληθυσμιακή εξέλιξη καθώς γνώρισαν αύξηση πληθυσμού μεγαλύτερη από το μέσο όρο της Περιφέρειας Κρήτης στη δεκαετία 2001-2011. Ήσαν οι εξής: Πίνακας Α.2.1.α.6-4.3: Δήμοι με δυναμική πληθυσμιακή εξέλιξη, 2001-2011 Περιφερειακή Ενότητα και Δήμος (Καλλικράτειος) Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής μόνιμου πληθυσμού 2001-2011 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΔΗΜΟΣ ΜΑΛΕΒΙΖΙΟΥ 1,8% ΔΗΜΟΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ 1,1% ΔΗΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 0,6% ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΔΗΜΟΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ 1,6% ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΧΑΝΙΩΝ ΔΗΜΟΣ ΓΑΥΔΟΥ 6,5% ΔΗΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ 1,0% ΔΗΜΟΣ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ 0,6% Αντίθετα, δεκατέσσερις Δήμοι (4 στο Ηράκλειο, 3 στο Λασίθι, 3 στο Ρέθυμνο και 4 στα Χανιά) γνώρισαν απώλεια πληθυσμού. Ήσαν οι εξής: Πίνακας Α.2.1.α.6-4.4: Δήμοι με μείωση πληθυσμού, 2001-2011 Περιφερειακή Ενότητα και Δήμος (Καλλικράτειος) Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής μόνιμου πληθυσμού 2001-2011 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΔΗΜΟΣ ΑΡΧΑΝΩΝ - ΑΣΤΕΡΟΥΣΙΩΝ -0,5% ΔΗΜΟΣ ΒΙΑΝΝΟΥ -0,7% ΔΗΜΟΣ ΓΟΡΤΥΝΑΣ -1,1% ΔΗΜΟΣ ΜΙΝΩΑ ΠΕΔΙΑΔΑΣ -0,6% ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΔΗΜΟΣ ΣΗΤΕΙΑΣ -0,3% ΔΗΜΟΣ ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ -2,5% ΔΗΜΟΣ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ -0,1% ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΔΗΜΟΣ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ -0,2% ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ -1,5% ΔΗΜΟΣ ΑΝΩΓΕΙΩΝ -1,6% ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΧΑΝΙΩΝ ΔΗΜΟΣ ΚΙΣΣΑΜΟΥ -0,6% ΔΗΜΟΣ ΠΛΑΤΑΝΙΑ -0,6% ΔΗΜΟΣ ΚΑΝΤΑΝΟΥ - ΣΕΛΙΝΟΥ -1,5% 30

Περιφερειακή Ενότητα και Δήμος (Καλλικράτειος) Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής μόνιμου πληθυσμού 2001-2011 ΔΗΜΟΣ ΣΦΑΚΙΩΝ -2,4% δ. Δημοτικές ενότητες Στην Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου, κερδίζουν συστηματικά μόνιμο πληθυσμό οι Δημοτικές Ενότητες Γουβών, Χερσονήσου, Γαζίου, Νέας Αλικαρνασσού, στη βόρεια παραλιακή γραμμή και Αρχάνων.. Στη νότια πλευρά της Περιφερειακής Ενότητας Ηρακλείου οι περισσότερες δημοτικές ενότητες δεν φαίνεται να έχουν α- ντίστοιχα κέρδη πληθυσμού εκτός από τις Δημοτικές Ενότητες Τυμπακίου, Μοιρών και Αρκαλοχωρίου που εμφανίζουν μικρή αύξηση. Στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου, σημαντική αύξηση παρατηρείται στις δημοτικές ενότητες της βόρειας παραλίας, Αρκαδίου, Νικηφόρου Φωκά και Ρεθύμνης και Κουρητών στην νοτιοανατολική πλευρά της Περιφερειακής Ενότητας. Στον Δήμο Χανίων η Δημοτική Ενότητα Χανίων χάνει συστηματικά πληθυσμό, ενώ κερδίζουν σε όλη τη δεκαετία οι δημοτικές ενότητες της βόρειας παραλίας, Ακρωτηρίου, Θερίσσου, Σούδας, Ελ Βενιζέλου, Νέας Κυδωνίας, Βάμου και Γεωργιουπόλεως. Είναι πιθανό ότι υπάρχει μετακίνηση πληθυσμού από το κέντρο των Χανίων σε προαστιακού τύπου εγκατάσταση σε γειτονικές δημοτικές ενότητες. Μικρότερη αύξηση έχουν οι Δημοτικές Ενότητες Αρμένων, Κισσάμου και Πλατανιά. Στην Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου, μόνο στις δημοτικές ενότητες Αγίου Νικολάου και Σητείας παρατηρείται μικρή πληθυσμιακή αύξηση, ενώ στις υπόλοιπες ο πληθυσμός μειώνεται. Περιφερειακή ενότητα / Καλλικρατικός Δήμος / Δημοτική Ενότητα Μέση ετήσια μεταβολή μόνιμου πληθυσμού απογραφών 2001-2011 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 0,5% ΔΗΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 0,6% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 0,6% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΟΡΓΟΛΑΪΝΗ -0,3% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΕΑΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΟΥ 1,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΑΛΙΑΝΗΣ (ή Τετραχωρίου) -2,2% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΜΕΝΟΥΣ 0,4% ΔΗΜΟΣ ΑΡΧΑΝΩΝ - ΑΣΤΕΡΟΥΣΙΩΝ -0,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ -0,9% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΝΩΝ 1,2% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΣΤΕΡΟΥΣΙΩΝ -1,4% ΔΗΜΟΣ ΒΙΑΝΝΟΥ -0,7% ΔΗΜΟΣ ΓΟΡΤΥΝΑΣ -1,1% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΟΡΤΥΝΑΣ -0,8% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΓΙΑΣ ΒΑΡΒΑΡΑΣ -1,2% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΟΦΙΝΑ -1,0% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΡΟΥΒΑ -1,6% ΔΗΜΟΣ ΜΑΛΕΒΙΖΙΟΥ 1,8% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΑΖΙΟΥ 3,4% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΡΟΥΣΩΝΑ -3,7% 31

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΥΛΙΣΟΥ -0,2% ΔΗΜΟΣ ΜΙΝΩΑ ΠΕΔΙΑΔΑΣ -0,6% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΑΣΤΕΛΛΙΟΥ -3,0% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙΟΥ 0,7% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΡΑΨΑΝΟΥ -0,6% ΔΗΜΟΣ ΦΑΙΣΤΟΥ 0,2% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΟΙΡΩΝ 0,6% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΖΑΡΟΥ -0,7% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ 0,2% ΔΗΜΟΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ 1,1% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΟΥΒΩΝ 4,2% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ -0,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΑΛΙΩΝ -1,3% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ 0,2% ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΛΑΣΙΘΙΟΥ 0,0% ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ 0,4% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ 0,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΒΡΑΧΑΣΙΟΥ* ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΕΑΠΟΛΗΣ -3,7% ΔΗΜΟΣ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ -0,1% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ 0,0% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΑΚΡΥ ΓΙΑΛΟΥ -0,3% ΔΗΜΟΣ ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ -2,5% ΔΗΜΟΣ ΣΗΤΕΙΑΣ -0,3% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΗΤΕΙΑΣ 0,1% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΤΑΝΟΥ -1,4% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΛΕΥΚΗΣ -1,7% ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ 0,8% ΔΗΜΟΣ ΡΕΘΥΜΝΗΣ 1,6% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ 1,4% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΚΑΔΙΟΥ 2,2% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΛΑΠΠΑΙΩΝ -1,4% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΦΩΚΑ 3,3% ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ -1,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΛΑΜΠΗΣ -2,0% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΦΟΙΝΙΚΑ -0,8% ΔΗΜΟΣ ΑΜΑΡΙΟΥ 0,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΙΒΡΙΤΟΥ -1,0% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΟΥΡΗΤΩΝ 2,2% ΔΗΜΟΣ ΑΝΩΓΕΙΩΝ -1,6% ΔΗΜΟΣ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ -0,2% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΕΡΟΠΟΤΑΜΟΥ -0,2% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΖΩΝΙΑΝΩΝ -1,1% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΟΥΛΟΥΚΩΝΑ 0,0% ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΧΑΝΙΩΝ 0,5% ΔΗΜΟΣ ΧΑΝΙΩΝ 1,0% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΧΑΝΙΩΝ -0,4% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΚΡΩΤΗΡΙΟΥ 3,0% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ 2,1% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΡΙΣΟΥ 2,8% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΕΡΑΜΙΩΝ -6,5% 32

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΕΑΣ ΚΥΔΩΝΙΑΣ 3,9% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΟΥΔΑΣ 2,3% ΔΗΜΟΣ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ 0,6% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΡΥΟΝΕΡΙΔΑΣ -1,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΜΕΝΩΝ 0,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΣΗ ΓΩΝΙΑΣ 0,0% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΒΑΜΟΥ 2,3% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 1,3% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΦΡΕ -1,6% ΔΗΜΟΣ ΓΑΥΔΟΥ 6,5% ΔΗΜΟΣ ΚΑΝΤΑΝΟΥ - ΣΕΛΙΝΟΥ -1,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΕΛΕΚΑΝΟΥ -1,3% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΣΕΛΙΝΟΥ -1,6% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΑΝΤΑΝΟΥ (ΚΑΝΔΑΝΟΥ) -1,8% ΔΗΜΟΣ ΚΙΣΣΑΜΟΥ -0,6% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΙΣΣΑΜΟΥ 0,2% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΝΑΧΩΡΙΟΥ -2,5% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΥΘΗΜΝΗΣ -2,1% ΔΗΜΟΣ ΠΛΑΤΑΝΙΑ -0,6% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΛΑΤΑΝΙΑ 0,3% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΒΟΥΚΟΛΙΩΝ -0,3% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΟΛΥΜΒΑΡΙΟΥ -1,0% ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΟΥΣΟΥΡΩΝ -1,3% ΔΗΜΟΣ ΣΦΑΚΙΩΝ -2,4% * Με τον Καποδίστρια καταργήθηκε προσωρινά και εντάχθηκε στο Δήμο Νεάπολης, το 2007 επαναλειτούργησε αλλα το 2011 καταργήθηκε οριστικά με την εφαρμογή του Καλλικράτη και ενταχθηκε στο Δήμο Αγίου Νικολάου. ε. Οι εξελίξεις σε σχέση με τις προβλέψεις του ΠΠΧΣΑΑ 2000 Η σύγκριση των πληθυσμιακών προβλέψεων και στοχεύσεων του ΠΠΧΣΑΑ με τη σημερινή πραγματικότητα απαιτεί την προσαρμογή ορισμένων στοιχείων λόγω της διαθεσιμότητας πληροφοριών. Ειδικότερα: Οι προβλέψεις - στοχεύσεις του ΠΠΧΣΑΑ αφορούσαν το έτος 2015 κατά κανόνα, ενώ τα διαθέσιμα στοιχεία που περιγράφουν τη σημερινή (2012) πραγματικότητα αναφέρονται στο 2011. Για να γίνει εφικτή η σύγκριση, χρειάζεται να εκτιμηθούν πληθυσμιακά μεγέθη που θα είναι συμβατά με την πρόβλεψη για το 2015, θα εκφράζουν δηλαδή την προβλεφθείσα για την περίοδο 2001-2015 τάση, και θα αποτελούν ενδιάμεση παρεμβολή για το 2011. Οι απογραφές 2001 και 2011 πραγματοποιήθηκαν σε διαφορετικές εποχές (Μάρτιο το 2001 και Μάιο το 2011). Η διαφορά δύο μηνών επηρεάζει σημαντικότατα τον πραγματικό πληθυσμό λόγω μεγαλύτερης συγκέντρωσης μη μόνιμου πληθυσμού τον Μάιο έναντι του Μαρτίου. Εξ αυτού του λόγου, τα στοιχεία πραγματικού πληθυσμού 2011 και 2001 για την Κρήτη δεν παρέχουν αξιόπιστη βάση για συγκριτική ανάλυση των πληθυσμιακών εξελίξεων. Αντίθετα, τα στοιχεία μόνιμου πληθυσμού δεν επηρεάζονται από αυτόν τον παράγοντα. Γίνονται συνεπώς κατάλληλες αναλογικές προσαρμογές εφαρμόζοντας ρυθμούς που είχαν προβλεφθεί στο ΠΠΧΣΑΑ για τον πραγματικό, στα μεγέθη του μόνιμου πληθυσμού. Στη μελέτη του ΠΠΧΣΑΑ που ολοκληρώθηκε το έτος 2000, δεν ήσαν διαθέσιμα τα στοιχεία απογραφής 2001. Ως εκ τούτου, έγινε πρόβλεψη για το 2011 χρησιμοποιώντας ως βάση εκτιμήσεις 2001 από άλλες πηγές, που αποδείχθηκαν υποδεέστερες της απογραφής 2001. Πριν τη δημοσίευση του ΦΕΚ για το ΠΠΧΣΑΑ το 2003, έγινε επικαιροποίηση των στοιχείων με αποτέλεσμα να εμφανίζονται στο 33

ΦΕΚ οι επικαιροποιημένες προβλέψεις που αφορούν στο σύνολο της Κρήτης. Αυτές χρησιμοποιούνται όπως περιελήφθησαν στο ΦΕΚ. Όμως στο ΦΕΚ δεν περιελήφθησαν προβλέψεις ανά νομό ή σημερινή Περιφερειακή Ενότητα. Η κρίση κατά πόσο υπήρξε επιτυχής η πρόβλεψη για τις επιμέρους περιφερειακές ενότητες της Κρήτης πρέπει ως εκ τούτου να εστιαστεί στον προβλεφθέντα και αναφερόμενο στη μελέτη ρυθμό μεταβολής του πληθυσμού των ενοτήτων και όχι στο απόλυτο μέγεθος του πληθυσμού. Οι συγκρίσεις που προκύπτουν με αυτές τις προσαρμογές παρουσιάζονται στον επόμενο πίνακα Α.2.1.α.6-4.5. Πίνακας Α.2.1.α.6-4.5: Πληθυσμιακές Προβλέψεις - Στόχοι ΠΠΧΣΑΑ* Κρήτης 2000 σε Σύγκριση με τη Σημερινή Πραγματικότητα Προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα: 34

Οι πληθυσμιακές προβλέψεις - στοχεύσεις για την Κρήτη είναι κατά κανόνα απολύτως ή πολύ συμβατές με τη σημερινή πραγματικότητα. Για το σύνολο της Κρήτης είχε προβλεφθεί μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής του πληθυσμού ίσος με 0,5% για την περίοδο 2001-2011, ο οποίος επιβεβαιώθηκε απολυτα από τα επίσημα στοιχεία των απογραφών 2001, 2011. Αντίστοιχα, πολύ κοντά στους πραγματικούς ρυθμούς μεταβολής είναι και οι προβλεφθέντες για τις Περιφερειακές Ενότητες Ηρακλείου, Ρεθύμνου και Χανίων. Εξαίρεση αποτελούν κυρίως οι προβλέψεις που αφορούσαν την Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου. Η πρόβλεψη για τη μεταβολή του πληθυσμού της χώρας ήταν περισσότερο αισιόδοξη από την παρατηρηθείσα, αλλά η διαφορά δεν είναι σημαντική. Η πρόβλεψη για δυναμικότερη εξέλιξη του πληθυσμού της Κρήτης σε σχέση με τον πληθυσμό της χώρας επιβεβαιώθηκε επίσης απολύτως. στ. Δημογραφικά χαρακτηριστικά Το 2001, η Κρήτη χαρακτηρίζεται από σημαντικά νεανικότερη πυραμίδα πληθυσμού σε σχέση με το σύνολο της χώρας. Ο πληθυσμός 0-39 ετών αντιπροσωπεύει το 55,2% του πληθυσμού της Κρήτης, έναντι 52,3% για το σύνολο της χώρας. Η υπεροχή του νεανικού πληθυσμού σημειώνεται και στα δυο φύλα. Πίνακας Α.2.1.α.6-4.6: Μόνιμος πληθυσμός κατά ευρέα κλιμάκια ηλικιών, 2001 Κλιμάκιο ηλικιών Χώρα Κρήτη 0-14 15,2% 17,1% 15-24 14,3% 14,8% 25-39 22,9% 23,4% 40-64 30,9% 28,3% 65+ 16,7% 16,4% Σύνολο 100,0% 100,0% ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ ΚΑΙ ΚΡΗΤΗ - ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ 2001 85+ 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 Κρήτη - Θήλεις Κρήτη - Άρρενες Χώρα - Θήλεις Χώρα - Άρρενες -6,0% -4,0% -2,0% 0,0% 2,0% 4,0% 6,0% Σχήμα Α.2.1.α.6-4.2: Σύνολο χώρας και Κρήτη: Πυραμίδα πληθυσμού 2001 Ως αποτέλεσμα, η Κρήτη στη δεκαετία 2000-2010 χαρακτηρίζεται από καλύτερους δείκτες σχετικά με τη δυναμική του πληθυσμού, δηλαδή με αναλογικά περισσότερους γάμους και γεννήσεις και λιγότερους θανάτους. 35

Πίνακας Α.2.1.α.6-4.7: Σύνολο χώρας και Κρήτη: Δημογραφικοί δείκτες 2000-2002 και 2008-2010 Περιφέρεια / Π.Ε. Γάμοι ανά 1000 μόνιμους κατοίκους Γεννήσεις ανά 1000 μόνιμους κατοίκους Θάνατοι ανά 1000 μόνιμους κατοίκους Μέσος όρος 2000-02* Μέσος όρος 2008-10** Μέσος όρος 2000-02* Μέσος όρος 2008-10** Μέσος όρος 2000-02* Μέσος όρος 2008-10** Σύνολο Χώρας 5,0 5,2 9,4 10,8 9,5 10,0 Κρήτη 5,0 5,3 10,9 12,6 9,2 8,9 Ηρακλείου 5,2 5,6 11,4 13,3 8,2 8,4 Λασιθίου 4,8 4,7 9,5 11,2 11,1 11,2 Ρεθύμνου 5,1 4,7 11,7 12,7 9,7 8,1 Χανίων 4,7 5,4 10,0 12,0 9,7 9,2 * Σύγκριση με μόνιμο πληθυσμό 2001 ** Σύγκριση με μόνιμο πληθυσμό 2011 Δεν διατίθενται ακόμη στοιχεία για την πυραμίδα πληθυσμού από την απογραφή 2011. Αξιοποιώντας όμως τα στοιχεία δημογραφικής κίνησης (κυρίως γεννήσεις - θάνατοι) και την πυραμίδα του 2001, οι αναλύσεις της Ομάδας Μελέτης οδηγούν στα παρακάτω συμπεράσματα για την πυραμίδα πληθυσμού της Κρήτης το 2011, που θεωρείται ότι υπάρχουν αυξημένες πιθανότητες να επαληθευθούν από τα απογραφικά στοιχεία: Η πυραμίδα πληθυσμού της Κρήτης εξακολουθεί να είναι και το 2011 νεανικότερη από την αντίστοιχη για το σύνολο της χώρας. Η πυραμίδα πληθυσμού της Κρήτης είναι το 2011 πιο γηρασμένη σε σχέση με του 2001, κυρίως λόγω μείωσης της συμμετοχής των ηλικιών 15-24 και 25-39 ετών. Πίνακας Α.2.1.α.6-4.8: Κρήτη: Εκτίμηση τάσεων πυραμίδας πληθυσμού 2011 κατά ευρέα κλιμάκια ηλικιών Κλιμάκιο ηλικιών 2001 2011 21 0-14 17,1% Περίπου όσο και το 2001 ή αύξηση κατά περίπου 0,5 εκατοστιαία μονάδα 15-24 14,8% Μείωση κατά 2,5-3 εκατοστιαίες μονάδες περίπου 25-39 23,4% Μείωση κατά 0,5-1 εκατοστιαία μονάδα περίπου 40-64 28,3% Αύξηση κατά 3 εκατοστιαίες μονάδες περίπου 65+ 16,4% Αύξηση κατά 0,5-1 εκατοστιαία μονάδα περίπου 21 Εκτίμηση Μελετητών που θα αναθεωρηθεί όταν θα είναι διαθέσιμα τα αντίστοιχα απογραφικά στοιχεία 2011. 36

Ως αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων στην πυραμίδα πληθυσμού της Κρήτης, το μαθητικό δυναμικό στην Κρήτη αντιπροσωπεύει ποσοστό που είναι διαχρονικά υψηλότερο σε σχέση με το αντίστοιχο στο σύνολο της χώρας. Πίνακας Α.2.1.α.6-4.9: Σύνολο χώρας και Κρήτη: Μαθητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ανά 1000 κατοίκους, 2001 και 2010 Μαθητές δημοτικών σχολείων ανά 1000 κατοίκους Μαθητές ανά 1000 Αριθμός μαθητών Περιφέρεια / Π.Ε. μόνιμους κατοίκους 2001 2010 2001 2010* ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ 647.041 635.780 59,2 58,8 ΚΡΗΤΗ 39.133 41.972 65,8 67,4 ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 19.637 20.885 67,4 68,4 ΛΑΣΙΘΙΟΥ 4.554 4.768 60,1 63,3 ΡΕΘΥΜΝΟΥ 5.278 5.880 66,8 68,7 ΧΑΝΙΩΝ 9.664 10.439 65,1 66,7 * Σύγκριση με μόνιμο πληθυσμό 2011 Μαθητές δευτεροβάθμιας εκπ/σης (γυμν-λυκ-επαλ-επασ-εκκλ.) ανά 1000 κατοίκους Μαθητές ανά 1000 Αριθμός μαθητών Περιφέρεια / Π.Ε. μόνιμους κατοίκους 2001 2010 2001 2010* ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ 751.235 691.871 68,7 64,0 ΚΡΗΤΗ 40.792 44.252 68,6 71,0 ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 22.311 22.259 76,6 72,9 ΛΑΣΙΘΙΟΥ 5.023 4.567 66,3 60,6 ΡΕΘΥΜΝΟΥ 5.151 5.934 65,2 69,3 ΧΑΝΙΩΝ 8.307 11.492 56,0 73,4 * Σύγκριση με μόνιμο πληθυσμό 2011 Όμως, το ποσοστό διαρροής εκτός σχολικού συστήματος για τους νέους ηλικίας δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης διαμορφωνόταν το 2001 σε περίπου 7,5% στην Κρήτη, έναντι πολύ μικρότερου ποσοστού στο σύνολο της χώρας (περίπου 1,5%). Η διαρροή φαίνεται να έχει περιοριστεί το 2010, αλλά πιθανώς εξακολουθεί να είναι υψηλότερη σε σχέση με τη χώρα. 6-4.2: Εξέλιξη στην οικονομική φυσιογνωμία της Περιφέρειας α. Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Στην περίοδο 2001-2009, η προστιθέμενη αξία στην Κρήτη αυξήθηκε με ελαφρώς υψηλότερο ρυθμό από ότι στην υπόλοιπη Ελλάδα, εξαιρουμένης της Αττικής (βλ. επόμενο σχήμα και πίνακα). Σαφώς όμως υστέρησε έναντι της Αττικής, στην οποία η συνολική ακαθάριστη προστιθέμενη αξία όλων των τομέων παραγωγής αυξήθηκε με μέσο ετήσιο ρυθμό ίσο με 8% σε τρέχουσες τιμές, έναντι ρυθμού 4,8% στην Κρήτη. Η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα χαρακτηρίζεται από περαιτέρω συγκέντρωση του οικονομικού δυναμικού της χώρας στην πρωτεύουσα. Ως αποτέλεσμα, η Κρήτη παρουσιάζει το 2009 μειωμένο μερίδιο στη συνολική προστιθέμενη αξία της χώρας έναντι του 2001. 37

Σχήμα Α.2.1.α.6-4.3: Κρήτη: Συνολική προστιθέμενη αξία, 2005-2009 Πίνακας Α.2.1.α.6-4.10: Κρήτη: Ακαθάριστη προστιθέμενη αξία, 2001-2009 2001 2009 Μέση ετήσια μεταβολή 2001-2009 Ελλάδα 128.969 206.610 6,1% Ελλάδα χωρίς Αττική 75.733 108.010 4,5% Κρήτη 6.865 10.028 4,8% Ενότητα Ηρακλείου 3.487 4.856 4,2% Ενότητα Λασιθίου 888 1.315 5,0% Ενότητα Ρεθύμνου 888 1.314 5,0% Ενότητα Χανίων 1.602 2.543 6,0% % συμμετοχής Κρήτη / Ελλάδα 5,3% 4,9% Κρήτη / Ελλάδα χωρίς Αττική 9,1% 9,3% % συμμετοχής Ηράκλειο / Κρήτη 50,8% 48,4% Λασίθι / Κρήτη 12,9% 13,1% Ρέθυμνο / Κρήτη 12,9% 13,1% Χανιά / Κρήτη 23,3% 25,4% * Ποσά σε εκατομμύρια ευρώ, σε τρέχουσες τιμές Η Κρήτη κυρίως υστέρησε στην ανάπτυξη των τομέων που γνώρισαν υψηλούς ρυθμούς αύξησης της προστιθέμενης αξίας, δηλαδή κυρίως σε τομείς του τριτογενή τομέα, όπως των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, εμπορίου και άλλων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων (βλ. ανάλυση για παραγωγικούς τομείς παρακάτω). Η υστέρηση αυτή υποδεικνύει ότι δεν έγιναν επαρκή βήματα για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της Κρητικής οικονομίας. Η Κρήτη υπερείχε στους τομείς της γεωργίας, της μεταποίησης και των κατασκευών έναντι του μέσου όρου της χώρας. Οι τομείς αυτοί (με εξαίρεση των κατασκευών) συνήθως παρουσιάζουν μεγαλύτερη σταθερότητα και υπόκεινται λιγότερο σε επιπτώσεις κρίσεων. Αισθητή, αλλά όχι θεαματική βελτίωση μεριδίου στην προστιθέμενη αξία της Περιφερειακής οικονομίας παρουσιάζει η Περιφερειακή Ενότητα Χανίων, ενώ αντίθετα, περίπου αντίστοιχη απώλεια έχει η Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου. Οι άλλες δύο Ενότητες, Λασιθίου και Ρεθύμνου, έχουν οριακά μόνο κέρδη μεριδίων στην περίοδο 2001-2009. 38

Απασχολουμενοι στην Κρήτη % Συνόλου απασχολουμένων στην Χώρα Αξιολόγηση της εφαρμογής και αναθεώρηση του ΠΠΧΣΑΑ Κρήτης. Στάδιο Α.1 - Τεύχος 2 β. Η απασχόληση Η απασχόληση στην Κρήτη αυξήθηκε μέχρι το 2007. Μειώνεται όμως έντονα από το 2008 και μετά (βλ. επόμενο σχήμα). Τη δεκαετία 2001-2011, η συνολική απασχόληση στην Περιφέρεια της Κρήτης έχει υποχωρήσει σημαντικά, κατά -4,5%, όταν στο σύνολο της χώρας έχει αυξηθεί κατά 1,3%. Σχήμα Α.2.1.α.6-4.4: Κρήτη: Σύνολο απασχόλησης, β τρίμηνο, 2000-2011 Η απασχόληση στον πρωτογενή τομέα μειώνεται μέχρι το 2008. Με την κρίση όμως η πτωτική τάση αναστρέφεται. Στο πρώτο έτος της κρίσης 2009, παραμένει σταθερή, ενώ αυξάνεται εντυπωσιακά, κατά 11.320 τα επόμενα δύο χρόνια 2010-2011. Γίνεται έτσι πρόδηλος ο χαρακτήρας του τομέα ως ανθεκτικού στην κρίση. Στην πραγματικότητα λειτουργεί ως καταφύγιο απασχόλησης έναντι των απωλειών θέσεων εργασίας στους άλλους τομείς. Αντίστοιχα με την αύξηση της απασχόλησης σε απόλυτα μεγέθη, αυξάνεται και το μερίδιο της Κρήτης στη συνολική απασχόληση του τομέα στη χώρα κατά τα έτη 2010-2011, ενώ τα προηγούμενα έτη ακολουθούσε πτωτική πορεία. Τα κέρδη μεριδίου στα έτη της κρίσης υποδεικνύουν υπεροχή του κρητικού γεωργοκτηνοτροφικού τομέα ως προς την ικανότητα προσαρμογής και ευελιξίας. Απασχόληση πρωτογενή τομέα β. τριμ. 2000-2011, Κρήτη 90.000 12,0% 80.000 70.000 10,0% 60.000 8,0% 50.000 40.000 6,0% 30.000 4,0% 20.000 10.000 2,0% 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0,0% Απασχολούμενοι στην Κρήτη % Συνόλου απασχολουμένων στη Χώρα Σχήμα Α.2.1.α.6-4.5: Κρήτη: Απασχόληση πρωτογενή τομέα, β τρίμηνο, 2000-2011 39

Απασχολουμενοι στην Κρήτη % Συνόλου απασχολουμένων στην Χώρα Απασχολουμενοι στην Κρήτη % Συνόλου απασχολουμένων στην Χώρα Αξιολόγηση της εφαρμογής και αναθεώρηση του ΠΠΧΣΑΑ Κρήτης. Στάδιο Α.1 - Τεύχος 2 Αντίθετα με τον πρωτογενή, ο δευτερογενής τομέας γνωρίζει αύξηση απασχόλησης έως το 2009 και πτώση μετά, με παράλληλη κίνηση και του μεριδίου της Κρήτης στη συνολική απασχόληση του τομέα στη χώρα. Η μεν αύξηση της απασχόλησης μεταξύ 2001 και 2009 οφείλεται πρωτίστως στους κλάδους των κατασκευών και της παροχής ηλεκτρικού και νερού και λιγότερο στη μεταποίηση, ενώ η μείωση μετά το 2009 είναι σημαντική και περίπου αναλογική σε όλους τους κλάδους του δευτερογενή τομέα (κυμαίνεται μεταξύ 30% και 37%). Απασχόληση δευτερογενή τομέα β. τριμ. 2000-2011, Κρήτη 60.000 6,0% 50.000 5,0% 40.000 4,0% 30.000 3,0% 20.000 2,0% 10.000 1,0% 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0,0% Απασχολούμενοι στην Κρήτη % Συνόλου απασχολουμένων στη Χώρα Σχήμα Α.2.1.α.6-4.6: Κρήτη: Απασχόληση δευτερογενή τομέα, β τρίμηνο, 2000-2011 Τέλος, στον τριτογενή τομέα, η μεν απασχόληση παραμένει σχεδόν αναλλοίωτη μεταξύ των ετών 2004 και 2011, ενώ το μερίδιο της Κρήτης στη συνολική απασχόληση του τομέα στη χώρα κατά κανόνα μειώνεται, με εξαίρεση το 2011. Ο τουρισμός, κύρια δραστηριότητα του τριτογενή τομέα στην Κρήτη, δείχνει να διατηρεί τις θέσεις απασχόλησης με πολύ μικρές απώλειες (-4,2%) στη διετία 2009-11. Απασχόληση τριτογενή τομέα β. τριμ. 2000-2011, Κρήτη 180.000 6,0% 160.000 5,8% 140.000 120.000 5,6% 100.000 5,4% 80.000 60.000 40.000 20.000 5,2% 5,0% 4,8% 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 4,6% Απασχολούμενοι στην Κρήτη % Συνόλου απασχολουμένων στη Χώρα Σχήμα Α.2.1.α.6-4.7: Κρήτη: Απασχόληση τριτογενή τομέα, β τρίμηνο, 2000-2011 40

γ. Η παραγωγικότητα της εργασίας Η εξέλιξη αυτή δεν είναι οπωσδήποτε αρνητική. Αντίθετα, θα μπορούσε να θεωρηθεί θετική εάν απεικόνιζε ταχύτερη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Εντούτοις, το γεγονός ότι η Κρήτη έχει απώλειες μεριδίου και στην προστιθέμενη αξία δεν επιτρέπει αυτό το συμπέρασμα. Ουσιαστικά, στην περίοδο 2001-2009, η μέση ακαθάριστη παραγωγικότητα των εργαζομένων στην Κρήτη ως ποσοστό του αντιστοίχου μεγέθους της χώρας παρέμενε το 2009 πολύ κοντά στο επίπεδο του 2001 (86,2% το 2009 έναντι 85,4% το 2001), όπως φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα). Πίνακας Α.2.1.α.6-4.11: Προστιθέμενη αξία ανά απασχολούμενο, 2001-2009 2001 2009 Σύνολο προστιθέμενης αξίας εκ. Ελλάδα 128.969 206.610 Κρήτη 6.865 10.028 Σύνολο απασχολουμένων Ελλάδα 4.103.211 4.531.914 Κρήτη 255.879 255.110 Προστιθέμενη αξία ανά απασχολούμενο Ελλάδα 31.431 45.590 Κρήτη 26.830 39.307 % Κρήτης στο σύνολο 85,4% 86,2% * Τρέχουσες τιμές σε δ. Οι εξελίξεις σε σχέση με τις προβλέψεις του ΠΠΧΣΑΑ 2000 Στον επόμενο πίνακα συγκρίνονται οι προβλέψεις - στοχεύσεις του ΠΠΧΣΑΑ 2000 με τις πραγματικές εξελίξεις έως σήμερα. Η σύγκριση γίνεται για την απασχόληση και την προστιθέμενη αξία ανά απασχολούμενο (ακαθάριστη παραγωγικότητα της εργασίας). Για να υπολογιστούν τα σχετικά μεγέθη γίνονται ανάλογες προσαρμογές και εκτιμήσεις, όπως αναφέρονται στο αντίστοιχο κεφάλαιο για τον πληθυσμό. Προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα: Η πρόβλεψη της απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα είναι πολύ συμβατή με τις παρατηρούμενες εξελίξεις. Οι προβλέψεις της απασχόλησης στον δευτερογενή και τριτογενή τομέα είναι μερικώς υπερεκτιμημένες, αλλά δεν επηρεάζουν τις στοχεύσεις του ΠΠΧΣΑΑ 2000. Η πτωτική επίδραση που είχε η κρίση χρέους στην οικονομία της Κρήτης στα έτη 2009-2011 είναι ο κύριος παράγοντας απόκλισης. Μέχρι το έτος 2008, οι πραγματικές εξελίξεις στην απασχόληση στους τομείς αυτούς ήσαν πολύ περισσότερο συμβατές με τις προβλέψεις του ΠΠΧΣΑΑ 2000. Οι προβλέψεις μεταβολής της παραγωγικότητας της εργασίας σε όλους τους τομείς είναι μερικώς υπερεκτιμημένες, αλλά δεν επηρεάζουν τις στοχεύσεις του ΠΠΧΣΑΑ 2000. Η πτωτική επίδραση που είχε η κρίση χρέους στην οικονομία της Κρήτης είναι ο κύριος παράγοντας απόκλισης. Μέχρι το έτος 2008, οι πραγματικές εξελίξεις στη βελτίωση της παραγωγικότητας ήσαν πολύ περισσότερο συμβατές με τις προβλέψεις του ΠΠΧΣΑΑ 2000. Οι αποκλίσεις που παρατηρήθηκαν λόγω της κρίσης όχι μόνο δεν αναιρούν τις στοχεύσεις του ΠΠΧΣΑΑ 2000, αλλά αντίθετα τις ενισχύουν. Η οικονομία της Κρήτης έκανε μικρά μόνο βήματα προς τις κατευθύνσεις που είχαν υιοθετηθεί στο ΠΠΧΣΑΑ 2000. Οι κατευθύνσεις αυτές θα βοηθούσαν ώστε η κρητική οικονομία να ήταν ανθεκτικότερη στις επιπτώσεις της κρίσης. Όπως σημειώνεται στη συνέχεια η 41

κατανομή των πόρων των κοινοτικών και εθνικών προγραμμάτων δημόσιων επενδύσεων και κινήτρων για τις ιδιωτικές επενδύσεις και δραστηριότητες δεν υπηρέτησε τις στοχεύσεις του ΠΠΧΣΑΑ 2000. Στο μέλλον, και ιδιαίτερα στην επόμενη προγραμματική περίοδο 2014-2020, η κατανομή των πόρων χρειάζεται να έχει πολύ μεγαλύτερη συμβατότητα με το πρόγραμμα υλοποίησης του ΠΠΧΣΑΑ που θα προκύψει από την τρέχουσα αναθεώρηση. 42

Πίνακας Α.2.1.α.6-4.12: Προβλέψεις Κρήτη: Προβλέψεις - Στόχοι - Στόχοι ΠΠΧΣΑΑ ΠΠΧΣΑΑ* Κρήτης 2000 για απασχόληση για και παραγωγικότητα και παραγωγικότητα και Υλοποιήσεις και Υλοποιήσεις Αρχική κατάσταση περί το έτος 2000 Πρόβλεψη ΠΠΧΣΑΑ* Σημερινή κατάσταση Έτος ή Περίοδος Μέγεθος Πηγή Έτος ή Περίοδος Μέγεθος Πηγή Έτος ή Περίοδος Μέγεθος Πηγή Απόκλιση πρόβλεψης - στόχου από σημερινή κατάσταση Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής απασχολουμένων στον πρωτογενή τομέα** 2001-2011 -3,81% Μελέτη ΠΠΧΣΑΑ, Τεύχος 2001-2011 -3,91% 6, κεφ. Γ.1.2 Υπολογισμοί Μελετητών βάσει στοιχείων ΕΛΣΤΑΤ 0,10% Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής απασχολουμένων στον δευτερογενή τομέα** 2001-2011 0,53% Μελέτη ΠΠΧΣΑΑ, Τεύχος 2001-2011 -1,27% 6, κεφ. Γ.1.2 Υπολογισμοί Μελετητών βάσει στοιχείων ΕΛΣΤΑΤ 1,80% Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής απασχολουμένων στον τροτογενή τομέα** 2001-2011 2,00% Μελέτη ΠΠΧΣΑΑ, Τεύχος 2001-2011 1,28% 6, κεφ. Γ.1.3 Υπολογισμοί Μελετητών βάσει στοιχείων ΕΛΣΤΑΤ 0,72% Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής παραγωγικότητας εργασίας σε σταθερές τιμές στον πρωτογενή τομέα 2001-15 5,00% ΦΕΚ 2001-2009 2,75% Υπολογισμοί Μελετητών βάσει στοιχείων ΕΛΣΤΑΤ 2,25% Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής παραγωγικότητας εργασίας σε σταθερές τιμές στον δευτερογενή τομέα 2001-15 2,50% ΦΕΚ 2001-2009 0,66% Υπολογισμοί Μελετητών βάσει στοιχείων ΕΛΣΤΑΤ 1,84% Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής παραγωγικότητας εργασίας σε σταθερές τιμές στον τριτογενή τομέα 2001-15 1,80% ΦΕΚ 2001-2009 -0,10% Υπολογισμοί Μελετητών βάσει στοιχείων ΕΛΣΤΑΤ 1,90% 43

6-4.3: Οικονομικά χαρακτηριστικά, ανεργία και δείκτες ευημερίας του πληθυσμού. Κύρια κοινωνικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας α. Οικονομικά χαρακτηριστικά, ανεργία και δείκτες ευημερίας του πληθυσμού Οι εκτιμήσεις για ορισμένα μετρήσιμα κοινωνικά χαρακτηριστικά, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως το επίπεδο εκπαίδευσης, οι πυραμίδες ηλικιών, τα ποσοστά α- ναλφάβητων, πόσοι εγκαταλείπουν πρόωρα τις σπουδές τους, ποια είναι τα ποσοστά α- ποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, κλπ., σε σύγκριση με το 1998-2000, παρουσιάστηκαν αμέσως προηγούμενα στο κεφάλαιο για τις δημογραφικές εξελίξεις. Όσον αφορά στους υπόλοιπους δείκτες, που ασφαλώς δεν έχουν ευθεία αντιστοιχία με το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων της Περιφέρειας, αλλά ωστόσο αποτελούν ασφαλή εκτίμηση ως προς την ίδια την ευημερία του πληθυσμού και τις τάσεις, παρουσιάζονται στη συνέχεια. Στη δεκαετία 2000-2010, η Κρήτη χάνει μερίδιο στη συνολική προστιθέμενη αξία στη χώρα, γίνεται δηλαδή συγκριτικά φτωχότερη. 6,00% Κρήτη - % Συνολικής Προστιθέμενης αξίας στην Χώρα 2000-2009 5,50% 5,00% 4,50% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.8: Κρήτη: Ποσοστό συνολικής προστιθέμενης αξίας στη χώρα, 2000-2009 Αντίστοιχα, το ανά κάτοικο προϊόν στις περιφερειακές ενότητες της Κρήτης μειώνεται σε σχέση με το μέσο όρο της χώρας. Σχήμα Α.2.1.α.6-4.9: Κρήτη: ΑΕΠ ανά κάτοικο, 2001-2009 * Σύγκριση με μόνιμο πληθυσμό 2011. 44

Μόνο στο εισόδημα από περιουσία η Κρήτη υπερέχει του μέσου όρου της χώρας. Εκτιμάται ότι αυτό οφείλεται στις σωρευμένες επενδύσεις σε δομημένο χώρο που αξιοποιείται λόγω της αυξημένης τουριστικής δραστηριότητας. Η υπεροχή σε αυτό το δείκτη όμως δεν έχει μόνο θετική ερμηνεία. Η εύκολη αποδρομή σε αυτού του είδους το εισόδημα μπορεί να συνεπιφέρει περιορισμένη εγρήγορση για παρακολούθηση αλλαγών και ανανέωση της παραγωγικής βάσης. Το γεγονός ότι η σχετική υπεροχή της Κρήτης σε αυτό τον δείκτη περιορίστηκε σημαντικά μεταξύ 2001 και 2007 σηματοδοτεί ότι η απόδοση αυτών των σωρευμένων επενδύσεων στην Κρήτη δεν ακολουθεί τους ρυθμούς των σχετικών αλλαγών στην υπόλοιπη οικονομία της χώρας. ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΗ 2001,2007 ( ) 2007 2001 ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ 0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 Σχήμα Α.2.1.α.6-4.10: Κρήτη: Εισόδημα περιουσίας κατά κεφαλή, 2001-2007 Ως αποτέλεσμα της διαχρονικής υστέρησης της Κρήτης στην παραγωγή προστιθέμενης αξίας, οι αποταμιευτικές καταθέσεις ανά κάτοικο υστερούν επίσης και η υστέρηση αυξάνεται μεταξύ αρχών και τέλους της δεκαετίας του 2000-2010. Πάντως, η υστέρηση αυτή παρατηρείται και στο σύνολο των περιφερειών της χώρας πλην της Αττικής. Εάν συγκριθεί με το σύνολο της χώρας χωρίς την Αττική, η Κρήτη είναι λίγο μόνο κάτω από το μέσο όρο και διαχρονικά βελτιώνει οριακά τη θέση της (από 96,7% το 2001 σε 97,2% το 2009). 45

Σχήμα Α.2.1.α.6-4.11: Κρήτη: Αποταμιευτικές καταθέσεις ανά κάτοικο, 2002-2009 * Σύγκριση με μόνιμο πληθυσμό 2011. Η ανεργία στην Περιφέρεια ήταν διαχρονικά σχετικά περιορισμένη στο 3 ο τρίμηνο του έ- τους, καθώς απορροφούσε εργατικό δυναμικό ο τουριστικός τομέας. Όμως αυτό το πλεονέκτημα τείνει να περιοριστεί, καθώς ο τουριστικός τομέας περιορίζει το εργασιακό περιεχόμενο υπό την πίεση του ανταγωνισμού τιμών με φθηνότερους προορισμούς διεθνώς. 21 Ανεργία: Κρήτη & Σύνολο Χώρας, 1ο & 3ο τρίμηνο 2000-2011 18 15 12 9 6 3 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Σύνολο χώρας - 1o Κρήτη - 1o Σύνολο χώρας - 3o Κρήτη - 3o Σχήμα Α.2.1.α.6-4.12: Σύνολο χώρας και Κρήτη: ανεργία (α & γ τρίμηνο), 2000-2011 Είναι σημαντικό ότι η Κρήτη παρουσιάζει υστέρηση σε σχέση με άλλες τουριστικές περιοχές της χώρας στο θέμα της ανεργίας. Ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 2000 το ποσοστό ανεργίας της Κρήτης ήταν περίπου ίσο ή χαμηλότερο από ότι σε άλλες νησιωτικές τουριστικές περιοχές της χώρας, στο τέλος της δεκαετίας, η Κρήτη μαζί με το Βόρειο Αιγαίο έ- χουν πολύ υψηλότερα ποσοστά ανεργίας από το Νότιο Αιγαίο και τα Ιόνια Νησιά. 46

18 Ανεργία νησιωτικής χώρας, 3ο τριμηνο 2000-2011 15 12 9 6 3 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Κρήτη Ιόνιοι νήσοι Β. Αιγαίο Ν. Αιγαίο Σχήμα Α.2.1.α.6-4.13: Ανεργία νησιωτικής χώρας (γ τρίμηνο), 2000-2011 Η υστέρηση και η διαχρονική όξυνση της υστέρησης εκδηλώνεται και σε περισσότερους δείκτες υλικής ευημερίας. Η ιδιοκτησία ΙΧ αυτοκινήτων ανά 100 κατοίκους στην Κρήτη διαμορφώνεται στο 87% του μέσου όρου της χώρας το 2009, λίγο χαμηλότερα από ότι ήταν το 2001. Σχήμα Α.2.1.α.6-4.14: Κρήτη: ΙΧ επιβατικά ανά 100 κατοίκους, 2001-2009 * Σύγκριση με μόνιμο πληθυσμό 2011. Η οικιακή κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας εξακολουθεί να υπολείπεται του μέσου όρου της χώρας, όμως η υστέρηση της Κρήτης τείνει να καλυφθεί ως προς αυτό τον δείκτη. 47

Σχήμα Α.2.1.α.6-4.15: Κρήτη: Οικιακή χρήση ηλεκτρικού ρεύματος, 2001-2011 Ανακεφαλαιωτικά, οι δείκτες ευημερίας που αναλύθηκαν αμέσως παραπάνω υποδεικνύουν τα εξής συμπεράσματα: Η Κρήτη έχει υγιέστερη πυραμίδα πληθυσμού που μπορεί να αποτελέσει βάση για πρόοδο και ευημερία. Η βελτίωση της διαρροής εκτός σχολικού συστήματος των νέων ηλικίας δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης αποτελεί θετική εξέλιξη που πρέπει να ενισχυθεί και να καλύψει και τις ηλικίες νέων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η παραγωγική βάση της Κρήτης δεν εξελίσσεται με επαρκή δυναμισμό. Υστερεί σε ανάπτυξη και πρόοδο. Η έλλειψη δυναμισμού εκδηλώνεται και σε σχετικά υψηλό ποσοστό ανεργίας και σε υστέρηση σε δείκτες υλικής ευημερίας. Προβάλει η ανάγκη ανανέωσης του παραγωγικού μοντέλου της Περιφέρειας. β. Κύρια κοινωνικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Η Κρήτη διαθέτει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, τα οποία αποτελούν συστατικά πολιτιστικά στοιχεία της κοινωνίας της, που μαζί με τον σημαντικό σύγχρονο πολιτισμό εν λειτουργία τοπικά ήθη και έθιμα, η κρητική κουζίνα και η κρητική μουσική συγκροτούν σημαντικότατα πεδία και βοηθούν ακόμη και στην ανάπτυξη της οικονομίας της. Ιδιαίτερα θα πρέπει να προσεχθεί η δραστηριότητα κρητική κουζίνα, η οποία συνδυάζεται και με τις προοπτικές των προϊόντων του πρωτογενή τομέα παραγωγής, στα πλαίσια της νέας ΚΑΠ. Ακόμη, οι νέες προοπτικές που παρέχονται από τις τεχνολογίες των πληροφοριών και οι οποίες δημιουργούν συνθήκες που επιτρέπουν πιο ισορροπημένη πρόσβαση στη γνώση άρα και στον σύγχρονο πολιτισμό των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ασφαλώς συμβάλλουν στο να αντισταθμίζονται μερικώς τα γεωγραφικά μειονεκτήματα των περιφερειακών Περιφερειών της, όπως η περιφερικότητα και η καθυστέρηση της ανάπτυξης, η περιορισμένη ενημέρωση, η ικανότητα καινοτομίας, η άνιση ποιότητα της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής κατάρτισης, κ.ά. Στους τομείς της Ανώτατης Παιδείας, της Έρευνας και της Ανώτερης Επαγγελματικής Εκπαίδευσης συνεχίζουν, αν και με σχετική επιβράδυνση, τα σημαντικά βήματα της τελευ- 48