ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ (Υ.Π.Ε.Κ.Α.)

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ (Υ.Π.Ε.Κ.Α.) «ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ» ΣΤΑ ΙΟ Α : ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ανάδοχος Μελέτης: ΧΩΡΟ ΥΝΑΜΙΚΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Σύμβουλοι Μελέτης: 1. EFAPLAN ΕΠΕ / Φάκας Ευάγγελος Οικονομολόγος 2. Κάργα Παναγιώτα Αρχιτέκτων Πολεοδόμος 3. ΧΩΡΟ ΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε./ Κόμη Μαρία Αρχιτέκτων Πολεοδόμος 4. Μαΐστρου Ελένη Αρχιτέκτων Μηχανικός 5. ΧΩΡΟ ΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε./ Luella Pandolfini Αρχιτέκτων Μηχανικός 6. Σπυρόπουλος Θεόδωρος Αρχαιολόγος 7. ΧΩΡΟ ΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε./ Τότσικας Παναγιώτης Αρχιτέκτων Πολεοδόμος 8. Περγαντής Φώτιος Περιβαλλοντολόγος 9. Καραπιδάκης Ελευθέριος ασολόγος 10. Τσατσούλης Θεμιστοκλής Γεωλόγος 11. ΕΨΙΛΟΝ Α.Ε. / Καλλιδρομίτου έσποινα Πολιτικός Μηχανικός 12. ΤΕΒΕΚΑ ΕΠΕ / Αλεξόπουλος Κωσταντίνος Μηχανολόγος Ηλεκτρολόγος Μηχανικός 13. ΧΩΡΟ ΥΝΑΜΙΚΗ Ε.Ε./ Καρακώστας ημήτριος Γεωπόνος 14. Ποριώτης Νικόλαος Πολιτικός Μηχανικός Συγκοινωνιολόγος 15. ΤΡΙΤΩΝ Σύμβουλοι Μηχανικοί ΕΠΕ/ Παναγόπουλος Νικόλαος Πολιτικός Μηχανικός 16. Φυσελιάς Σπυρίδων Χωροτάκτης Πολεοδόμος / G.I.S. Ν Ο Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ 2 0 1 0

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το αντικείµενο της µελέτης Σύµφωνα µε τις Προδιαγραφές το Ρ.Σ. είναι ένα επιτελικό σχέδιο χάραξης πολιτικών µε κοινωνικά, οικονοµικά και αναπτυξιακά πλαίσια, µε αντίστοιχους µηχανισµούς στρατηγικού χωρικού σχεδιασµού των κρίσιµων και σηµαντικών αστικών περιοχών, όπως είναι το Ηράκλειο ένα δοµικό σχέδιο στόχων και δοµικών παρεµβάσεων στρατηγικής σηµασίας για τον αστικό, τον περιαστικό και τον εξωαστικό χώρο, µε βασικότερο στόχο την επίτευξη µιας χωρικά ισόρροπης και βιώσιµης ανάπτυξης µε προστασία του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονοµιάς, κοινωνική και οικονοµική συνοχή µε εξασφάλιση υγιών συνθηκών ανταγωνιστικότητας στο χώρο, όπου θα προσδιοριστούν τα αποτελέσµατα της χωροταξικής τυπολογίας στον εξειδικευµένο χώρο και θα καθοριστούν οι Χωρικές Ενότητες. ένα σχέδιο πολιτικής και δράσης µε γενικούς και ειδικούς στόχους και σχετικά προγράµµατα µε επιχειρησιακό χαρακτήρα για συγκεκριµένο χρονικό ορίζοντα υλοποίησης µέσω του Οργανισµού Ρυθµιστικού Σχεδίου Ηρακλείου ΟΡΣΗ, που θα πρέπει να ιδρυθεί προκειµένου να υλοποιήσει το σχέδιο. Το Ρυθµιστικό Σχέδιο συντάσσεται µε τις κατευθύνσεις του υπερκείµενου σχεδιασµού Γενικό Πλαίσιο, Περιφερειακό Πλαίσιο και τα Ειδικά Πλαίσια, και επιπλέον δίδει κατευθύνσεις προς τα υποκείµενα επίπεδα σχεδιασµού ΓΠΣ, διατηρώντας τον σηµαντικό διεθνή χαρακτήρα πολυτοµεακής διάστασης του Ηρακλείου. Μεθοδολογία Κατά την σύνταξη της µελέτης Μελετήθηκαν και υιοθετήθηκαν οι κατευθύνσεις των Περιφερειακών Πλαισίων, των υπολοίπων Ειδικών Πλαισίων που αφορούν διάφορες θεµατικές ενότητες χώρου. Συγκεντρώθηκαν και αναλύθηκαν ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία από την επιτόπια έρευνα Συγκεντρώθηκαν στοιχεία από τις αρµόδιες Υπηρεσίες της Περιφέρειας Κρήτης, του νοµού Ηρακλείου, και των 18 καποδιστριακών δήµων που περιλαµβάνονται στην περιοχή του ΡΣΗ. Προς τούτο συντάχθηκαν δύο Ερωτηµατολόγια, το ένα αφορούσε την επικοινωνία µε τους δηµάρχους και το άλλο την συγκέντρωση στοιχείων από τις Υπηρεσίες. Στο πλαίσιο της αρχής ότι όλες οι χωρικές µελέτες οφείλουν να συντάσσονται σε συνεργασία µε την Τοπική Αυτοδιοίκηση και τους τοπικούς φορείς και τις Υπηρεσίες, η 1

οµάδα µελέτης είχε επαφές µε τους ηµάρχους όλων των ήµων δύο φορές και παρουσίασε το αντικείµενο και τους στόχους της µελέτης σε µια συγκέντρωση στην αίθουσα της Περιφέρειας, στο Ηράκλειο, στην οποία συµµετείχαν οι αρµόδιες Υπηρεσίες, οι ήµαρχοι και εκπρόσωποι των αρµόδιων υπηρεσιών των ήµων, και θα οργανωθούν περαιτέρω συσκέψεις τόσο κατά το Α. όσο και κατά το Β στάδιο. Μελετήθηκαν βιβλιογραφικές πηγές - διάφορες σχετικές µελέτες, και η κείµενη νοµοθεσία Καταγράφηκαν ποιοτικά στοιχεία από την επιτόπια έρευνα, που αφορούν το περιβάλλον, τις χρήσεις γης, την χωροταξική τυπολογία και διάρθρωση, αλλά και την κοινωνική δοµή, κλπ Μελετήθηκαν και υιοθετήθηκαν οι κατευθύνσεις του Γενικού και του Περιφερειακού Πλαισίου και των Ειδικών Πλαισίων που αφορούν διάφορες θεµατικές ενότητες χώρου. Αξιολογήθηκαν οι κυρίαρχες τάσεις σε όλους τους τοµείς της µελέτης και εκτιµήθηκαν οι δυνατότητες και οι προοπτικές ανάπτυξης και τέλος Συντάχθηκαν τα τρία σενάρια εναλλακτικές λύσεις. Στην συνολική διαδικασία, η µέθοδος η οποία ακολουθήθηκε ήταν η διεπιστηµονική προσέγγιση συνεχής συνεργασία µεταξύ των διαφόρων ειδικοτήτων µελετητών συµβούλων, και η σύνταξη των Συµπερασµάτων και η Αξιολόγηση µε βασικό συντονιστή τον µελετητή χωροτάκτη ο οποίος κατέληξε στην σύνταξη των προτάσεων των τριών σεναρίων στα πιο βασικά ζητήµατα που ανέκυψαν από την ανάλυση και την αξιολόγηση. Όλες οι χωρικές µελέτες µεταξύ των οποίων και η παρούσα αποτελούν ένα ευρύ πεδίο άσκησης πολλών επιστηµονικών ειδικοτήτων µε βασικό µελετητή και συντονιστή τον χωροτάκτη πολεοδόµο. Βασική συνιστώσα στην σύνταξη της µελέτης η διεπιστηµονική συνεργασία, από την οποία µε ευθύνη του µελετητή προκύπτουν τα συµπεράσµατα, οι κατευθύνσεις και οι προτάσεις. Ο χώρος και το περιβάλλον, ως αντικείµενο µελετών µεταξύ των οποίων και η παρούσα, αποτελούν επίσης ένα πεδίο άσκησης πολλών ανταγωνιστικών µεταξύ τους συµφερόντων. Οι περιβαλλοντικές και χωρικές πολιτικές εθνικές και ευρωπαϊκές αναπτύσσονται µε µεγάλη δυσκολία λόγω των συνήθων αντιδράσεων εκ µέρους των κοινωνικών οµάδων που τα συµφέροντά τους αντίκεινται στην προστασία του περιβάλλοντος, στους περιορισµούς και τις απαγορεύσεις για την προστασία του ανθρωπογενούς και πολιτιστικού περιβάλλοντος, της βιώσιµης ανάπτυξης και της αστικής αειφορίας. Στόχος Στόχος της µελέτης είναι η συγκρότηση ενός αναπτυξιακού και αντίστοιχου χωρικού προτύπου, προσαρµοσµένο στις ιδιαιτερότητες της Περιφέρειας στην οποία ανήκει η περιοχή µελέτης και τις 2

αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης, της εταιρικής σχέσης µεταξύ πόλης και υπαίθρου, καθώς και της συµπαγούς πόλης. Καθορίζονται προγραµµατικά µεγέθη και προτεραιότητες για τον σχεδιασµό του χώρου στο πλαίσιο της βιώσιµης ανάπτυξης µε στόχο την διέξοδο της περιοχής στο εθνικό και διεθνές προσκήνιο και ειδικότερα στη Μεσόγειο και µε αναπτυξιακές προοπτικές δυνατότητες. Στόχος του παρόντος σταδίου της µελέτης είναι: η αδροµερής αποτύπωση των σύγχρονων εξελίξεων, των σύγχρονων εθνικών και κοινοτικών πολιτικών και των θεσµών Ο εντοπισµός και η αξιολόγηση της υφιστάµενης κατάστασης που χαρακτηρίζεται από µια βαθειά οικονοµική κρίση Ο προσδιορισµός της σύγχρονης ταυτότητας και του ρόλου της περιοχής µελέτης στη Χώρα και το ευρύτερο µεσογειακό και διεθνή χώρο. Μια πρώτη προσέγγιση του αναπτυξιακού πρότυπου και του αντίστοιχου χωρικού πρότυπου σε συνδυασµό µε το περιβαλλοντικό πρότυπο, µε τρεις πυλώνες την ανάπτυξη, το περιβάλλον και την κοινωνική συνοχή που από κοινού συστήνουν τη βιώσιµη ανάπτυξη. Η σύνταξη σε προκαταρκτικό στάδιο των βασικών αξόνων και κατευθύνσεων ανάπτυξης της περιοχής µελέτης µε σενάρια εναλλακτικές προτάσεις. Η κάθε εναλλακτική πρόταση στηρίζεται σε κάποιες παραδοχές που θα απορρέουν από την αξιολόγηση της υφιστάµενης κατάστασης, τις σύγχρονες ευρωπαϊκές πολιτικές ειδικότερα για το περιβάλλον, το ισχύον θεσµικό πλαίσιο και τις αρχές χωροταξικού σχεδιασµού που αφορά στην βιώσιµη ανάπτυξη και την αστική αειφορία. Η σηµασία του ΡΣΗ στην σηµερινή συγκυρία Η χρονική στιγµή που συντάσσεται η παρούσα µελέτη είναι µια ιδιαίτερη συγκυρία. Χαρακτηρίζεται από την βαθειά οικονοµική κρίση µε µεγάλο έλλειµµα σε δηµόσιους και ιδιωτικούς πόρους, ικανούς να υλοποιήσουν τα έργα και τις παρεµβάσεις που από τη µελέτη θα προκύψουν και τις σηµαντικές θεσµικές ανακατατάξεις που αφορούν την αναδιάρθρωση των ΟΤΑ σύµφωνα µε το νέο νόµο 3852/2010 «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωµένης ιοίκησης Πρόγραµµα Καλλικράτης» (Φ.Ε.Κ. 87/Α /7-6-2010), που επιφέρει αρκετά σηµαντικές αλλαγές που επηρεάζουν τον χωρικό σχεδιασµό, όπως εκτενώς θα αναφερθούν στο ανάλογο κεφάλαιο της µελέτης. Η συγκυρία της οικονοµικής κρίσης Η περιοχή µελέτης, όπως και το σύνολο της χώρας, έρχονται αντιµέτωπες µε µια βαθιά εθνική κρίση που επιδεινώνεται ως µέρος της παγκόσµιας κρίσης, ανασκάπτοντας χρόνιες διαρθρωτικές αδυναµίες της χώρας και της περιοχής ΡΣΗ. Οι αναπτυξιακοί δείκτες εµφανίζονται 3

αναβαθµισµένοι διότι αναφέρονται στην προηγούµενη περίοδο κατά την οποία υπάρχουν στατιστικά στοιχεία, ενώ σήµερα δέκα χρόνια µετά, που ήδη έχουν εκδηλωθεί τα συµπτώµατα της πτωτικής πορείας λόγω τις κρίσης που έχει επέλθει, δεν υπάρχουν αντίστοιχοι δείκτες. Με βάση τα ποιοτικά στοιχεία της διάγνωσης της υφιστάµενης κατάστασης διαπιστώνεται : η σταδιακή απώλεια παραγωγικού δυναµικού στην γεωργία κτηνοτροφία, τη βιοµηχανία και πρόσφατα στον τριτογενή τοµέα, η µέχρι σήµερα αδυναµία στήριξης της καινοτοµίας και της επιχειρηµατικότητας σε κατεύθυνση εξωστρέφειας, αλλά και ισχυρής διασύνδεσης του ερευνητικού µε την παραγωγική και µεταποιητική διαδικασία και τον τριτογενή τοµέα, ο περιορισµένος ακόµα βαθµός παραγωγής και τυποποίησης βιολογικών αγροδιατροφικών προϊόντων ποιότητας του πρωτογενή τοµέα και η στήριξη της µέγιστης δυνατής εξωστρέφειας των παραγόµενων προϊόντων, η πληµµελής ανάπτυξη των εναλλακτικών µορφών τουρισµού, η µονοκαλλιέργεια του µαζικού τουρισµού και η όλο και µεγαλύτερη εξάρτηση της οικονοµίας από αυτόν, η περιορισµένη προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση του πλούσιου και διεθνούς σηµασίας φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος µε σύγχρονους όρους η έλλειψη συστηµατικής προστασίας του περιβάλλοντος και περιβαλλοντικού σχεδιασµού µε σύγχρονα θεσµικά εργαλεία η αυξανόµενη οικιστική πόλωση στο βόρειο παραλιακό µέτωπο, µε σύγχρονη τάση εγκατάλειψης του ηµιορεινού χώρου και των πλέον απόµακρων οικισµών της περιοχής, οι συγκρούσεις ασύµβατων χρήσεων στο βόρειο παραλιακό µέτωπο και η περιβαλλοντική υποβάθµιση του παράκτιου χώρου, η έλλειψη του ενδιάµεσου επιπέδου σχεδιασµού στην µητροπολιτική περιοχή του Ηρακλείου, ικανού να συµβάλλει στην προστασία του περιβάλλοντος και την ανάπτυξη οι ανεπάρκειες και καθυστερήσεις στην αναβάθµιση των τεχνικών υποδοµών µητροπολιτικής κλίµακας (νέο εµπορευµατικό λιµάνι, νέος σύγχρονος διεθνής αερολιµένας, νότιος οδικός άξονας), κ.λ.π. Εν τούτοις, υπάρχουν ευκαιρίες και δυνατότητες ανάκαµψης, όπως είναι: οι οικο - πολιτιστικοί πόροι της περιοχής ΡΣΗ, µε έµφαση στο διεθνούς αξίας φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, ορισµένα δείγµατα σε θετική αναπτυξιακή κατεύθυνση, όπως είναι η παραγωγή βιολογικών προϊόντων του αγρο-διατροφικού τοµέα και το πλούσιο ερευνητικό έργο σε νέες καινοτόµες τεχνολογίες 4

η ύπαρξη µεγάλων αναξιοποίητων χώρων δηµόσιας ιδιοκτησίας ή ιδιοκτησίας του ευρύτερου τοµέα για µεγάλες στρατηγικές παρεµβάσεις δηµιουργίας διοικητικών κέντρων, νέων επιχειρηµατικών, ειδικών τουριστικών και πολιτιστικών υποδοµών µητροπολιτικής σηµασίας, η ύπαρξη ενός σηµαντικού τοπικού ανθρώπινου δυναµικού ικανού σε συνδυασµό µε τους πλούσιους οικοπολιτιστικούς πόρους να συµβάλλει στην ενδογενή ανάπτυξη και να υποστηρίξει την βιώσιµη ανάπτυξη, γενικότερα η δυνατότητα και η ύπαρξη προϋποθέσεων ενδογενούς ανάπτυξης η επέκταση και αναβάθµιση των µεταφορικών υποδοµών (νέο εµπορευµατικό λιµάνι, νέο αεροδρόµιο στο Καστέλι, κ.ά.), η οποία επίσης µπορεί να προσελκύσει επενδύσεις και επιπλέον να δηµιουργήσει νέες θέσεις εργασίας στην περιοχή, συµβάλλοντος παράλληλα στην ανασυγκρότηση της λειτουργίας του χώρου και επιλύοντας χρόνια προβλήµατα και αδυναµίες του τοµέα. η προώθηση κατά προτεραιότητα των ΑΠΕ και της πράσινης ανάπτυξης, αξιοποιώντας τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα του ήλιου και του αέρα στην περιοχή ΡΣΗ και αναβαθµίζοντας το ισοζύγιο της διαθέσιµης ενέργειας. Στο πλαίσιο της παρούσας συγκυρίας επισηµαίνεται ότι η κατάρτιση και θεσµοθέτηση του ΡΣΗ και η ίδρυση του Οργανισµού ΡΣΗ αναµένεται να δράσουν θετικά για τη δηµιουργία διεξόδων βιώσιµης ανάπτυξης, αντιµετωπίζοντας σταδιακά τις ήδη σοβαρές επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης στην περιοχή µελέτης, δεδοµένου ότι δεν είναι δυνατή η συντονισµένη και στοχευµένη αναπτυξιακή διαδικασία χωρίς τον χωροταξικό σχεδιασµό σε συνδυασµό µε την συγκρότηση του ΟΡΣΗ που θα λειτουργήσει ως µοχλός εφαρµογής του προγράµµατος του ΡΣ. Στον τοµέα της διοικητικής αναδιάρθρωσης o ο Οργανισµός ΡΣΗ, εφόσον συσταθεί και λειτουργήσει, στο πλαίσιο ενός ολοκληρωµένου σχεδιασµού (ΡΣΗ, Γ.Π.Σ.) του αστικού και εξωαστικού περιβάλλοντος, έχει τη δυνατότητα προώθησης δοµικών παρεµβάσεων και αναπλάσεων στρατηγικού χαρακτήρα, οι οποίες, σε συνδυασµό µε την εκτέλεση των προγραµµατισµένων µεγάλων έργων υποδοµής, αναµένεται να διαµορφώσουν το αναγκαίο αναπτυξιακό πλαίσιο προσέλκυσης επενδύσεων σε ανταγωνιστικούς τοµείς της οικονοµίας, µε βάση τις δυνατές παραγωγικές εξειδικεύσεις χωρικής ανάπτυξης της περιοχής µελέτης. Τόσο οι παρεµβάσεις δηµόσιου χαρακτήρα όσο και οι ιδιωτικές επενδύσεις είναι δυνατόν να χρηµατοδοτηθούν από τα µέτρα του Ε.Π. Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007 2015, καθώς οι στόχοι του ΡΣΗ ως ένα βαθµό συµβαδίζουν µε τους γενικούς στόχους του Ε.Π. o η συγκρότηση των νέων Καλλικρατικών ήµων θα είναι αποφασιστικής σηµασίας επίσης, καθώς θα είναι περισσότερο βιώσιµες µονάδες και θα συγκεντρώνουν αυξηµένες 5

προϋποθέσεις σχεδιασµού και υλοποίησης τοπικού χαρακτήρα προγραµµάτων και έργων στην κατεύθυνση της βιώσιµης ανάπτυξης του χώρου τους. Στον τοµέα του περιβάλλοντος Οι συνθήκες στις οποίες καλείται να συνταχθεί το ΡΣΗ είναι αρκετά δυσµενείς, όσον αφορά την κατάσταση του περιβάλλοντος τόσο στον αστικό χώρο όσο και στον εξωαστικό. Ολες οι παράµετροι συµβάλλουν στην συνεχώς εντεινόµενη κλιµατική αλλαγή µε όλες τις σηµαντικές αρνητικές επιπτώσεις που επισείει µια τέτοια προοπτική. Ηδη τα δείγµατα της περιβαλλοντικής αλλαγής είναι εµφανή και στην µελετώµενη περιοχή. Η ερηµοποίηση των εκτάσεων της γεωργικής γης και των δασών δασικών εκτάσεων, οι κλιµατικές αλλαγές µε τις διαφοροποιήσεις των θερµοκρασιών στις διάφορες εποχές, οι πληµµύρες, η αποξήρανση ρεµάτων και ποταµών, οι αλλοιώσεις οικοσυστηµάτων κλπ, αποτελούν βασική παράµετρο και των τοπικών συνθηκών. Το ΡΣΗ ευαγγελίζεται την βιώσιµη ανάπτυξη στην περιοχή µελέτης και ο σχεδιασµός του θα στηριχθεί στις αρχές της προστασίας του περιβάλλοντος ισόρροπα µε την ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή µε πρόκριµα στην ισόρροπη ενδογενή ανάπτυξη. Ταυτόχρονα, οι δυνατότητές του είναι πολύ περιορισµένες, δεδοµένου ότι το φαινόµενο είναι καθολικής εµβέλειας και προκειµένου οι παρεµβάσεις να είναι αποτελεσµατικές πρέπει να είναι γενικού χαρακτήρα. Ωστόσο η τοπική κοινωνία και οι τοπικοί φορείς είναι πάντα αυτοί που καθορίζουν το πρότυπο ανάπτυξης και το ειδικό βάρος που θα έχουν οι περιβαλλοντικοί παράγοντες σε συνάρτηση, ειδικά στην συγκεκριµένη περιοχή, και µε την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος, δεδοµένου του συγκεντρωµένου αρχαιολογικού πλούτου διεθνούς σηµασίας που προβάλλει την περιοχή σε διεθνές επίπεδο. Το πρότυπο ανάπτυξης το οποίο επιλέγεται κάθε φορά αντικατοπτρίζεται στο χώρο, και ανάλογες είναι οι σχετικές αποφάσεις για το χωρικό πρότυπο µε τις αντίστοιχες δεσµεύσεις και περιορισµούς. Αρχές σχεδιασµού Οι αρχές σχεδιασµού στηριζονται στη Βιώσιµη Ανάπτυξη, η οποία ορίζεται ως η ανάπτυξη που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της παρούσας γενιάς, χωρίς να µειωθεί η ικανότητα των µελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες και φιλοδοξίες. Για να πραγµατοποιηθεί θα πρέπει να συνδυαστεί: η κοινωνική πρόοδος, που θα αναγνωρίζει και θα λαµβάνει υπόψη τις ανάγκες όλων των πολιτών στο πλαίσιο της κοινωνικής συνοχής, η αποτελεσµατική προστασία του περιβάλλοντος και η περιβαλλοντική διαχείριση κα, 6

η διατήρηση υψηλών ρυθµών οικονοµικής µεγέθυνσης και απασχόλησης στο πλαίσιο της ανάπτυξης. Τα κεφάλαια τα οποία περιλαµβάνουν οι Προδιαγραφές είναι τα ακόλουθα : Πληθυσµιακά, Οικονοµικά Στοιχεία, Χωροταξική ιάρθρωση και Οργάνωση, Χρήσεις γης, Πολιτιστικό Περιβάλλον, Ειδικές κατηγορίες χώρου, ρόλος του αστικού κέντρου, Φυσικό, ανθρωπογενές, αστικό περιβάλλον, αγροτικός χώρος, ιάγνωση, αξιολόγηση, προοπτικές και τέλος τα σενάρια 7

ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τα βασικά στοιχεία που εξετάζονται στο κεφάλαιο των πληθυσµιακών στοιχείων είναι τα δηµογραφικά, τα οικονοµικά, και τα κοινωνικά και τα συµπεράσµατα που διατυπώνονται στηρίζονται στις τάσεις του παρελθόντος, τα προβλήµατα, τις προοπτικές και τις επιβεβληµένες άµεσες ενέργειες. ηµογραφικά χαρακτηριστικά Βασικό συµπέρασµα από την αποτύπωση των σύγχρονων δηµογραφικών τάσεων της περιοχής µελέτης είναι οι παράλληλοι ισχυροί και ασθενείς δηµογραφικοί ρυθµοί σε διαφορετικές περιοχές του ΡΣΗ, µε επίκεντρο την παραλιακή αστική ζώνη και την ενδοχώρα της. Χαρακτηριστικός είναι ο επόµενος πίνακας.. Ηρακλείου 14,2%. Γαζίου 67,0%. Νέας Αλικαρνασσού 10,6%. Γουβών 72,5%. Μαλλίων 37,7%.Χερσονήσου 14,8% Τα µεγάλα ποσοστά στους ήµους του βόρειου άξονα υποδηλώνουν τάσεις αστικοποίησης, περιαστικοποίησης και προαστικοποίησης και παρατηρούνται Κατά κύριο λόγο στo Π.Σ. και την ευρύτερη περιοχή του, καθώς και στο σύνολο των παραλιακών δήµων, λόγω του διευρυνόµενου χαρακτήρα τους ως τουριστικές ζώνες, µε έµφαση στις πλέον ακραίες περιοχές (δήµοι Γαζίου και Μαλίων, αλλά και Χερσονήσου), οι οποίες µε βάση τους δηµογραφικούς δείκτες εµφάνισαν σε σχέση µε το Ηράκλειο. ευτερευόντως, στους όµορους προς το Ηράκλειο δήµους, και ιδιαίτερα αυτούς που βρίσκονται παρά τον ενδονοµαρχιακό άξονα προς Μοίρες Τυµπάκι (Παλιανής, Τεµένους και Αγίας Βαρβάρας) οι οποίοι ευνοούνται από την αλληλεξάρτηση και τις επιρροές της γειτνίασης, σε µικρές χρονοαποστάσεις, µε την πόλη του Ηρακλείου. Αποτέλεσµα του φαινοµένου της αστικοποίησης είναι και ο αυξηµένος βαθµός γεννήσεων και η δηµογραφική ευρωστία στην βόρεια περιοχή ΡΣΗ, µε έµφαση στο Ηράκλειο και τη βόρεια παραλιακή ζώνη, που ευνοούν την προσέλκυση νεώτερων και παραγωγικών ηλικιών, διότι διαθέτουν προϋποθέσεις αναβάθµισης του εισοδήµατος, της υγείας και γενικότερα της ποιότητας ζωής. 8

Αρνητικές δηµογραφικές τάσεις, είτε στασιµότητα, παρατηρούνται κυρίως στους αγροτικούς δήµους µε ορεινό, ηµιορεινό ή πλέον αποµακρυσµένο χαρακτήρα σε σχέση µε το Ηράκλειο (Τυλίσου, Αρκαλοχωρίου, Ν. Καζαντζάκη, Γοργολαΐνης) λόγω της συρρίκνωσης των απασχολουµένων στον αγροτικό τοµέα στον οποίο εξειδικεύεται η τοπική τους οικονοµία. Σε ό,τι αφορά το ζήτηµα της χωρικής συµµετοχής του πληθυσµού ανά ΟΤΑ, διαπιστώνεται διαχρονικά ότι οι παραλιακοί δήµοι στα βόρεια παράλια του νοµού τείνουν να συγκεντρώνουν αστικούς πληθυσµούς, µε κύριο πόλο το Ηράκλειο και τους άµεσα όµορους δήµους της Ν. Αλικαρνασσού και του Γαζίου, καθώς και δευτερευόντως τους δήµους Γουβών, Χερσονήσου και Μαλίων στα ανατολικά. Η λειτουργία του βόρειου οικιστικού µετώπου ως υποδοχέας του φαινοµένου της αστικοποίησης συνδέεται µε την τάση τριτογενοποίησης της οικονοµίας και της στροφής προς τον τουρισµό, τον παραθερισµό και τις υπηρεσίες. Αντίστοιχα, οι υπόλοιποι δήµοι χάνουν έδαφος διαχρονικά ως προς την ποσοστιαία χωρική συγκέντρωση πληθυσµών - σε µικρότερο βαθµό οι δήµοι που εντάσσονται χωροταξικά στην περιαστική ζώνη του Ηρακλείου, ή σε ενδονοµαρχιακούς άξονες ανάπτυξης και σε µεγαλύτερο βαθµό οι ορεινοί δήµοι, καθώς και όσοι βρίσκονται σε απόσταση από εσωτερικούς άξονες ανάπτυξης. Ειδικά ο ήµος Αρκαλοχωρίου, αν και απέχει από το ΒΟΑΚ, εν τούτοις διατηρεί σηµαντικό ποσοστό δηµογραφικής συγκέντρωσης, διότι το Αρκαλοχώρι τείνει να εξελίσσεται σε µικρό αστικό κέντρο, που παρέχει υπηρεσίες στήριξης στην αγροτική του ενδοχώρα. Εκτίµηση πληθυσµού 2011 Το 2001 ο πληθυσµός στην περιοχή µελέτης είναι 242.541 κατ. και σύµφωνα µε τις προβολές τις οµάδας µελέτης, 10 χρόνια µετά, ο αντίστοιχος πληθυσµός εκτιµάται σε 269.195 κατ. Η µέθοδος προβολής του πληθυσµού για το 2011, αλλά και για το έτος στόχο 2025 έγινε µε τη µέθοδο του γραµµικού µοντέλου, λαµβάνοντας υπόψη τον πληθυσµό απογραφής των ήµων της περιοχής µελέτης ανά δεκαετία στα έτη 1971, 1981, 1991, 2001. ηλαδή συναρτάται γραµµικά η χρονολογία απογραφής µε τον πληθυσµό απογραφής του κάθε ήµου ξεχωριστά και στο τέλος αθροίζονται όλες οι επιµέρους προβολές. Με τη µέθοδο αυτή αποµονώνονται πιθανά µεµονωµένα φαινόµενα, τα οποία να έχουν επηρεάσει θετικά ή αρνητικά τον πληθυσµό κάποιου ήµου, αυξάνοντας την ακρίβεια της τελικής πληθυσµιακής εκτίµησης. Κατ εξαίρεση για τους ήµους Θραψανού, Καστελλίου και Τυλίσου προτιµήθηκε η µέθοδος του Μέσου Ετήσιου Ρυθµού Μεταβολής, διότι η µέθοδος του γραµµικού µοντέλου έδειξε χαµηλό συντελεστή ακρίβειας για τις προβολές. Η αύξηση του πληθυσµού επιβεβαιώνεται ποιοτικά από τα ερωτηµατολόγια που απέστειλε η οµάδα µελέτης στους ήµους του Ρ.Σ.Η. και από τις συνεντεύξεις µε τους ηµάρχους. 9

Όσον αφορά το Π.Σ. Ηρακλείου σήµερα εκτιµάται θετικό πρόσηµο της µεταβολής του πληθυσµού, λόγω της µετακίνησης προς αυτό, πληθυσµού από όµορους αγροτικούς ήµους και γενικότερα από όλους τους ήµους του Νοµού µε αποτέλεσµα τη συνεχή «διεύρυνση» του αστικού τµήµατος του Π.Σ.Η. Πληθυσµός καποδιστριακών ήµων Μετ. 91-01 2011 Μετ. 01-11 ήµοι 1971 1981 1991 2001. Ηρακλείου 81.747 106.058 120.563 137.711 14,2% 157.119 14,1%. Αγίας Βαρβάρας 4.806 5.296 5.176 5.310 2,6% 5.495 3,5%. Αρκαλοχωρίου 12.673 11.811 11.173 10.897-2,5% 10.147-6,9%. Αρχάνων 4.004 4.227 4.279 4.548 6,3% 4.686 3,0%. Γαζίου 3.293 3.871 8.133 13.581 67,0% 16.001 17,8%. Γοργολαϊνης 3.237 3.256 3.124 3.171 1,5% 3.115-1,8%. Γουβών 4.517 5.676 4.498 7.761 72,5% 7.752-0,1%. Επισκοπής 2.759 2.634 2.640 2.533-4,1% 2.474-2,3%. Θραψανού 2.518 2.315 2.368 2.616 10,5% 2.650 1,3%. Καστελλίου 6.342 5.825 5.884 6.819 15,9% 6.986 2,4%. Κρουσσώνα 3.899 3.888 3.999 4.059 1,5% 4.109 1,2%. Μαλίων 3.240 5.081 4.510 6.212 37,7% 6.847 10,2%. Ν. Αλικαρνασσού 6.734 9.006 11.338 12.542 10,6% 14.844 18,4%. Νίκου Καζαντζάκη 7.590 7.646 7.526 7.171-4,7% 7.139-0,4%. Παλιανής 2.003 2.151 2.130 2.404 12,9% 2.468 2,7%. Τεµένους 2.843 2.978 3.101 3.218 3,8% 3.347 4,0%. Τυλίσου 3.674 3.657 3.838 3.491-9,0% 3.432-1,7%. Χερσονήσου 3.226 5.179 7.404 8.497 14,8% 10.586 24,6% Σύνολο ΡΣΗ 159.105 190.555 211.684 242.541 14,6% 269.197 11,0% Όσον αφορά την σύνθεση του πληθυσµού κατά φύλο, η περιοχή µελέτης παρουσιάζει ιδιαιτερότητα σε σχέση µε το σύνολο της Χώρας υπέρ των ανδρών, ενώ αυτή κατά κανόνα δίδει ελαφρό προβάδισµα στο γυναικείο φύλο. Η ιδιαιτερότητα αυτή αποδίδεται στους µετανάστες, µε µεγαλύτερο αριθµό ανδρών οικονοµικών προσφύγων σε σχέση µε τις γυναίκες. Ανάλογη της φυσικής κίνησης και της τάσης αστικοποίησης, είναι και η πυραµίδα ηλικιών στην περιοχή µελέτης, η οποία εµφανίζει στρέβλωση λόγω του γενικότερου φαινοµένου γήρανσης στη χώρα και την Ευρώπη, πάντως όµως µικρότερη σε σχέση µε την περιφέρεια της χώρας. Το χαρακτηριστικό της πυραµίδας είναι το ικανοποιητικό ποσοστό των νεώτερων ηλικιών στο ΠΣ και το µεγάλο ποσοστό της τρίτης ηλικίας στους αγροτικούς ήµους. 10

Σε ό, τι αφορά τους δείκτες γήρανσης, εξάρτησης και αντικατάστασης του πληθυσµού της περιοχής ΡΣΗ διαπιστώνεται ότι η βόρεια παράκτια ζώνη παρά το ΒΟΑΚ συγκεντρώνει τα δυναµικότερα στρώµατα πληθυσµού, τα οποία εµφανίζουν µικρότερο ποσοστό γήρανσης, χαµηλότερο βαθµό εξάρτησης και υψηλότερο δείκτη αντικατάστασης. ευτερευόντως υγιή δηµογραφικά χαρακτηριστικά εµφανίζουν οι ΟΤΑ στα Ν της περιοχής ΡΣΗ που συνδέονται µε τον ενδονοµαρχιακό άξονα ανάπτυξης προς Μοίρες /Τυµπάκι. Σε ό,τι αφορά την κινητικότητα του πληθυσµού και τη µετανάστευση, διαπιστώνονται τάσεις µετακίνησης πληθυσµών και ενσωµάτωσης των µεταναστών : Η µετακίνηση πληθυσµών παρατηρείται κυρίως από την ενδοχώρα του ΡΣΗ προς την περιοχή µελέτης, λόγω προσφοράς απασχόλησης και αναβαθµισµένης ποιότητας ζωής, κυρίως δε στους παραλιακούς τουριστικούς ήµους Γαζίου, Νέας Αλικαρνασσού, Γουβών, Χερσονήσου, Μαλίων και φυσικά του Ηρακλείου, ως αστικό µητροπολιτικό κέντρο, που παρέχει πολλές δυνατότητες απασχόλησης. Παράλληλα κατά την πρόσφατη περίοδο, λόγω της οικονοµικής κρίσης, από την επιτόπια έρευνα καταγράφηκε αξιοσηµείωτη κινητικότητα των µεταναστών από όλους τους ήµους προς διάφορες κατευθύνσεις συχνά δε προς την πατρίδα τους παλιννόστηση. Η ενσωµάτωση των µεταναστών έχει επιτευχθεί στους πληθυσµούς εκείνους που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή κατά τις προηγούµενες δεκαετίες, συνθήκη η οποία διαταράσσεται λόγω της προαναφερθείσας αποχώρησής τους. 11

Κοινωνικά χαρακτηριστικά Το µέσο µέγεθος νοικοκυριού στην περιοχή ΡΣΗ κατά το 2001 είναι υψηλότερο της Περιφέρειας, του Νοµού και της Χώρας (2,80), χαρακτηριστικό του βαθµού αστικοποίησης της βόρειας περιοχής ΡΣΗ, η οποία προσελκύει παραγωγικά στρώµατα και νεώτερες ηλικίες, λόγω της προσφοράς απασχόλησης ιδιαίτερα στον τουρισµό και γενικότερα στον τριτογενή, αλλά και στην άτυπη οικονοµία. Παρατηρείται όµως τάση µείωσης των γεννήσεων, στο πλαίσιο του προαναφερθέντος φαινοµένου γήρανσης, αλλά και τάση µείωσης του αριθµού µελών στα νοικοκυριά, λόγω αυξηµένων διαζυγίων ή και οικονοµικών δυσχερειών δηµιουργίας οικογένειας από τις νεώτερες ηλικίες. Το µορφωτικό επίπεδο της Περιοχής Μελέτης κρίνεται ιδιαίτερο υψηλό και αυτό οφείλεται στο φαινόµενο της αστικοποίησης και της τριτογενοποίησης στο βόρειο τµήµα της, δεδοµένο που προοιωνίζει περαιτέρω επέκταση της γνώσης για την εξασφάλιση θέσεων απασχόλησης στον τοµέα των υπηρεσιών. Ενα βασικό κοινωνικό ζήτηµα είναι οι µειονοτικές οµάδες - οι οικονοµικοί πρόσφυγες και οι Τσιγγάνοι. Οι οικονοµικοί πρόσφυγες αποτελούσαν κατά την προηγούµενη δεκαετία ένα σηµαντικό ποσοστό στους τοπικούς πληθυσµούς. Πληθυσµός αλλοδαπών των ήµων που συγκεντρώνουν τα µεγαλύτερα ποσοστά αλλοδαπών ΗΜΟΙ ΜΕ ΤΑ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΑ ΠΟΣΟΣΤΑ ΑΛΛΟ ΑΠΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 2001 ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΑΛΛΟ ΑΠΩΝ ΣΤΟ ΡΣΗ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΟΥ ΗΜΟΥ ΗΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 5.775 47,3% 4,2% ΗΜΟΣ ΓΑΖΙΟΥ 730 6,0% 5,4% ΗΜΟΣ ΓΟΥΒΩΝ 650 5,3% 8,4% ΗΜΟΣ ΜΑΛΙΩΝ 1.035 8,5% 16,7% ΗΜΟΣ Ν.ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΟΥ 551 4,5% 4,4% ΗΜΟΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ 1.537 12,6% 18,1% ΣΥΝΟΛΟ ΡΣΗ 12.220-5,0% Πηγή: ΕΛ. ΣΤΑΤ, επεξεργασία οµάδας µελέτης Με βάση τα προαναφερθέντα στοιχεία, στην περιοχή του ΡΣΗ το σύνολο των µεταναστών που είχε καταγραφεί το 2001 από την ΕΛΣΤΑΤ ήταν 12.220 και αποτελούσαν το 5% (στο σύνολο του πληθυσµού του ΡΣΗ), όσο και στο Νοµό Ηρακλείου, µειωµένο όµως σε σχέση µε την Περιφέρεια (6,8%) και τη χώρα (7,27%). 12

Σήµερα, σχεδόν 10 χρόνια µετά την απογραφή του 2001, δεδοµένων των συνθηκών της οικονοµικής κρίσης, καταγράφεται αντίστροφη τάση, µείωση λόγω φυγής µεγάλου αριθµού οικονοµικών προσφύγων. Ιδιαίτερα σε ορισµένες περιοχές της περιοχής µελέτης που πλήττονται περισσότερο από την οικονοµική κρίση, η µείωση αυτή είναι πολύ µεγαλύτερη. Συγκεκριµένα, από τις εκτιµήσεις της επιτόπιας έρευνας της οµάδας µελέτης, διαπιστώθηκε ότι σε όλους τους ήµους παρουσιάστηκε µείωση του ποσοστού των µεταναστών. Χαρακτηριστική είναι η εικόνα στο ήµο Γοργολαΐνης όπου σύµφωνα µε τις ίδιες πηγές παρουσίασε δραµατική µείωση κατά 75%, ενώ και στο ήµο Τεµένους η µείωση ανήλθε στο 50% περίπου. Αν και οι οµάδες των µεταναστών που είχαν εγκατασταθεί προηγούµενες δεκαετίες όπως προαναφέρθηκαν έχουν ενσωµατωθεί στις τοπικές κοινωνίες και οικονοµίες, υφίστανται και αυτοί, όπως και οι νεώτεροι τις επιπτώσεις του κοινωνικού διαχωρισµού ζώντας στις πιο υποβαθµισµένες περιοχές και µε αποµειωµένα χαρακτηριστικά /δείκτες κατοίκησης, διαβίωσης, κατανάλωσης, κ.λ.π. Μειονοτική οµάδα του πληθυσµού στην περιοχή ΡΣΗ αποτελούν οι Τσιγγάνοι στην Αλικαρνασσό, όπου ιδιαίτερα κατά την δεκαετία του 80 και 90 κατοικούσε µεγάλος αριθµός τσιγγάνικων οικογενειών κάτω από άθλιες συνθήκες, τόσο στην περιοχή ύο Αοράκια, όσο και βόρεια της Αλικαρνασσού, στα όρια µε το υφιστάµενο αεροδρόµιο. Ειδικότερα στην περιοχή «2 Αοράκια», ζούσαν και οι εναποµείναντες συνεχίζουν να ζουν σε σκηνές και παράγκες χωρίς νερό, ηλεκτρικό ρεύµα, παρουσιάζοντας την αιχµή των κοινωνικών αντιθέσεων και του χωρικού και κοινωνικού διαχωρισµού ανάµεσα στην συγκεκριµένη οµάδα και την περιρρέουσα κοινωνία µε παντελή απουσία της πολιτείας και των κοινωνικών της Υπηρεσιών, καθώς και την µη τήρηση των συνταγµατικών επιταγών σχετικά µε τα ανθρώπινα δικαιώµατα στην εργασία και την κατοικία. Εξάλλου ο κοινωνικός και χωρικός διαχωρισµός επιτάθηκε µετά την ακύρωση µε διοικητική πράξη του Γεν. Γραµµατέα της Περιφέρειας Κρήτης (ΦΕΚ 22/ΑΑΠ/2009) Τοπικού Ρυµοτοµικού Σχεδίου στη θέση ύο Αοράκια το οποίο είχε εγκρίνει µε πράξη του προηγούµενος Γεν. Γραµµατέας (ΦΕΚ 947/ /2003) Σε γενικές γραµµές βέβαια, πλην των Τσιγγάνων και των οικονοµικών προσφύγων, δεν παρουσιάζονται ακραίες κοινωνικές αντιθέσεις και διαχωρισµοί στην περιοχή ΡΣΗ, αν και η διαφορά των εισοδηµάτων και του βιοτικού επιπέδου ανάµεσα στους ήµους του βορά και της ενδοχώρας τους είναι σοβαρή. Στην πόλη του Ηρακλείου και γενικότερα στην παράκτια οικιστική ζώνη του Νοµού συσσωρεύτηκε πλούτος ιδίως από τη στροφή στις παραγωγικές δραστηριότητες των υπηρεσιών και του τουρισµού αναψυχής και της βιοµηχανίας, σε συνδυασµό µε τα συµπληρωµατικά εισοδήµατα από τον πρωτογενή τοµέα, σε αντίθεση µε την ενδοχώρα όπου οι 13

τοπικές οικονοµίες στηρίζονται αποκλειστικά στον πρωτογενή τοµέα, ο οποίος µάλιστα ολοένα και περισσότερο εγκαταλείπεται από τις παραγωγικές ηλικίες. Αποτέλεσµα αυτής της συνθήκης είναι η δοµή της πυραµίδας ηλικιών για την οποία έγινε ήδη αναφορά και όπου προβάλλονται οι ηλικίες του ενεργού πληθυσµού στο Π.Σ. Ηρακλείου και η τρίτη ηλικία κυρίως στον αγροτικό χώρο, όπου εµφανίζονται φαινόµενα ανεργίας και χαµηλού βιοτικού επιπέδου αντίστοιχα. Οικονοµικά δεδοµένα Η διάρθρωση της απασχόλησης ανά παραγωγικό τοµέα µε τους ανάλογους δείκτες αποτελεί βασικό στοιχείο ανάγνωσης των οικονοµικών δεδοµένων. Η προαναφερθείσα αστικοποίηση της βόρειας περιοχής είναι σχετική µε την επελθούσα τριτογενοποίηση της οικονοµίας της περιοχής µελέτης, ιδίως στο δήµο Ηρακλείου και τη βόρεια παραλιακή περιοχή, η οποία σύµφωνα µε τους δείκτες είναι µεγαλύτερη του Νοµού, της Περιφέρειας και της Χώρας. Κατ αρχήν το 50% σχεδόν του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού αφορά στο ήµο Ηρακλείου, χαρακτηριστικό του ρόλου της περιοχής. Στην περιοχή µελέτης το 55% του ενεργού πληθυσµού απασχολείται στον τριτογενή τοµέα, και το το 14,4% και 15,3% στον πρωτογενή και δευτερογενή τοµέα αντίστοιχα. Στο. Ηρακλείου το 64,2% του πληθυσµού του απασχολείται στον τριτογενή τοµέα, το 3,7% απασχολείται στον πρωτογενή και το 16,5% στον δευτερογενή τοµέα. Αντίστοιχα περίπου είναι τα ποσοστά στους βόρειους ήµους όπου έχει αναπτυχθεί ο τουρισµός. Οι δήµοι Τεµένους, Αγίας Βαρβάρας, Γοργολαΐνης, Κρουσώνα, Αρκαλοχωρίου, Παλιανής και Καζαντζάκη στηρίζονται βασικά στον πρωτογενή µε ποσοστά απασχόλησης άνω του 45% και έως 60%, ενώ οι υπόλοιποι - Αρχανών, Επισκοπής, Θράψανου, Καστελίου και Τυλίσου - παρουσιάζουν χαµηλότερα ποσοστά από 27% έως 40%. Στον πρωτογενή τοµέα, οι ήµοι της βόρειας περιοχής παρουσιάζουν την µικρότερη απασχόληση και ειδικά ο ήµος Ν. Αλικαρνασσού και Ηρακλείου. Οι δήµοι που στηρίζουν την οικονοµία τους κυρίως στον πρωτογενή τοµέα παρουσιάζουν αισθητή συρρίκνωσή του. Ειδικότερα οι νότιοι του Ηρακλείου δήµοι - Γοργολαίνη, Παλλιανή, Τεµένους και Αρχανών παρουσιάζουν χαµηλά σχετικά ποσοστά (27 40%), αλλά εντονότερη συµµετοχή απασχολουµένων στον πρωτογενή, διότι λόγω µικρής χρονοαπόστασης από την πόλη του Ηρακλείου έχουν µετεξελίξει την εξειδίκευσή τους στον πρωτογενή τοµέα σε σύγχρονες ανταγωνιστικές επιχειρηµατικές µορφές (βιολογικά προϊόντα, τυποποίηση, κλπ), αξιοποιώντας τις υπηρεσίες υποστήριξης και την τεχνογνωσία που παρέχει το µητροπολιτικό κέντρο του Ηρακλείου, καθώς και τη δυνατότητα καθετοποίησης της παραγωγής µε την µεταποίηση των παραγόµενων αγροτικών προϊόντων. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η σύγκριση σε διαχρονική βάση δεν είναι εφικτή κατά την τελευταία δεκαετία, λόγω έλλειψης στατιστικών στοιχείων. Από τα στοιχεία όµως της δεκαετίας 1991 2001, 14

προκύπτει ότι όλοι οι ήµοι παρουσιάζουν µείωση των απασχολούµενων στον πρωτογενή τοµέα µε µέσο όρο από 20,2% το 1991 στο 14,4% το 2001, µε εξαίρεση τους ήµους Ν. Αλικαρνασσού και Κρουσώνα. Μια γενικότερη αξιολόγηση για τον πρωτογενή τοµέα δίδει µια διπλή εικόνα : Οι νότιοι αγροτικοί ορεινοί ήµοι πάσχουν από τα γνωστά διαρθρωτικά προβλήµατα που χαρακτηρίζουν γενικότερα τη χώρα, δηλ. το µικρό και πολυτεµαχισµένο γεωργικό κλήρο, την πρόωρη γήρανση και το χαµηλό µορφωτικό επίπεδο του αγροτικού πληθυσµού, τη µειωµένη ανταγωνιστικότητα των προϊόντων εξαιτίας του αυξηµένου κόστους παραγωγής και µεταφοράς, του χαµηλού ποσοστού αρδευόµενων εκτάσεων, την ενασχόληση µε παραδοσιακές καλλιέργειες (ελαιοκαλλιέργεια και αµπελουργία), τον εκτατικό χαρακτήρα της κτηνοτροφίας σε συνδυασµό µε το µικρό αριθµό οργανωµένων κτηνοτροφικών µονάδων, την έλλειψη υποδοµών, διαχείρισης και εµπορίας των αλιευµάτων και εκσυγχρονισµού και αναδιάρθρωσης του αλιευτικού στόλου και των µεθόδων αλιείας. Αντίστοιχης εικόνας είναι περίπου και οι βόρειοι ήµοι, κυρίως λόγω της υποβάθµισης της αγροτικής οικονοµίας ως συνέπεια της υπερανάπτυξης του τουρισµού. Οι ήµοι της άµεσης ενδοχώρας του Ηρακλείου επηρεάζονται από την µικρή χρονοαπόσταση από το Ηράκλειο, αξιοποιώντας τις σύγχρονες υποδοµές του, δίδοντας ένα επιχειρηµατικό χαρακτήρα στην αγροτική οικονοµία µε τυποποίηση προϊόντα ΠΟΠ, ΠΓΕ, και εξαγωγική δραστηριότητα, και συνδυάζοντας την γεωργική δραστηριότητα µε την µεταποίηση αγροτικών προϊόντων, αλλά και εναλλακτικές µορφές τουριστικής ανάπτυξης. 15

Σε ό,τι αφορά τη χωρική οικονοµική ανάπτυξη ανά ΟΤΑ (κατανοµή της απασχόλησης στους παραγωγικούς τοµείς) της περιοχής ΡΣΗ, διαπιστώνεται κυριαρχία του πρωτογενή τοµέα στις νότιες ζώνες της περιοχής ΡΣΗ, ενώ αντίστοιχα το παραγωγικό πρότυπο των ήµων που στρέφονται προς το παράκτιο µέτωπο εξαρτάται λιγότερο από τη γεωργία κτηνοτροφία, µε χαρακτηριστικότερη την περιορισµένη συµµετοχή του πρωτογενή τοµέα στο παραγωγικό πρότυπο των ήµων Ηρακλείου και Ν. Αλικαρνασσού. Σε ότι αφορά το βαθµό χωρικής συγκέντρωσης της απασχόλησης ανά παραγωγικό τοµέα και ανά ΟΤΑ της περιοχής ΡΣΗ, διαπιστώνεται ότι τα χαµηλότερα ποσοστά εµφανίζουν οι παράκτιοι δήµοι, οι οποίοι δεν έχουν µεγάλους πληθυσµούς, ενώ είναι τριτογενοποιηµένοι, λόγω των τουριστικών δραστηριοτήτων που κυριαρχούν και οι υπόλοιποι ΟΤΑ κινούνται σε ενδιάµεσες κλίµακες, µε ένταση απασχόλησης στους δήµους Ν. Καζαντζάκη και Αγίας Βαρβάρας. Στον δευτερογενή τοµέα απασχολείται πληθυσµός από το ήµο Ηρακλείου και το ήµο Γαζίου λόγω των σηµαντικών βιοµηχανικών συγκεντρώσεων - ΒΙΠΕ και ΑΗΣ ΕΗ, αλλά και της απασχόλησης στις κατασκευές. Οι νότιοι δήµοι, που βασικά χαρακτηρίζονται από τον πρωτογενή τοµέα, παράλληλα εµφανίζουν µια ήπια απασχόληση στη µεταποίηση, κατά κανόνα αγροτικών προϊόντων. Μικρή αύξηση της απασχόλησης παρατηρείται στους πέντε δήµους Αγ. Βαρβάρας, Γοργολαΐνη, Θραψανού, Καστελίου και Τυλίσου, δύο ήµοι Κρουσώνα και Μαλίων παρουσιάζουν στασιµότητα, ενώ οι υπόλοιποι έντεκα εµφανίζουν µείωση συγκροτώντας ένα µέσο όρο από 18,3% το 1991 στο 15,3% το 2001. Ο δευτερογενής τοµέας, χαρακτηρίζεται από µια τάση µείωσης ως µέσο όρο. Η µόνη αύξηση η οποία καταγράφεται ως τάση στον συγκεκριµένο τοµέα είναι η καθετοποιηµένη αγροτική παραγωγή µε µονάδες οι οποίες όµως επιδοτήθηκαν από χρηµατοδοτικά πλαίσια, όπως το Leader, κλπ, ενώ η παραγωγή οικοδοµικών υλικών, η οποία ήταν αρκετά αναπτυγµένη, 16

φαίνεται ότι πέρασε σε µια φάση ύφεσης, λόγω της γενικότερης κρίσης. Σε ό,τι αφορά τη χωρική οικονοµική ανάπτυξη ανά ΟΤΑ (κατανοµή της απασχόλησης στους παραγωγικούς τοµείς) της περιοχής ΡΣΗ, διαπιστώνεται µεγαλύτερη εξειδίκευση στο δευτερογενή τοµέα των ήµων που διατάσσονται παρά το Βόρειο Αναπτυξιακό Άξονα της Κρήτης, όπου και η ΒΙΠΕ, λόγω της ευκολίας µεταφοράς των προϊόντων στην Περιφέρεια, της εξαγωγής τους δια του λιµανιού στη χώρα και το εξωτερικό. Οι υπόλοιποι ήµοι εµφανίζουν µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό απασχόλησης των κατοίκων στο δευτερογενή, ανάλογα µε τις τοπικές ιδιαιτερότητες. Σε ό,τι αφορά το βαθµό χωρικής συγκέντρωσης της απασχόλησης ανά παραγωγικό τοµέα και ανά ΟΤΑ της περιοχής ΡΣΗ, διαπιστώνεται ότι, όπως προαναφέρθηκε, στο δευτερογενή τοµέα µεγάλες είναι οι συγκεντρώσεις απασχόλησης σε σύγκριση µε την περιοχή ΡΣΗ στους παραλιακούς ήµους. Χαµηλές συγκεντρώσεις υπάρχουν στους δυτικούς ορεινούς ηµιορεινούς και αγροτικούς δήµους της περιοχής ΡΣΗ, καθώς και στους ενδιάµεσους δήµους, ενώ οι νότιοι δήµοι που χαρακτηρίζονται από τον πρωτογενή τοµέα, εµφανίζουν επίσης µια ήπια απασχόληση στη µεταποίηση, κατά κανόνα αγροτικών προϊόντων. Στον τριτογενή τοµέα, όλοι οι ήµοι της περιοχής ΡΣΗ παρουσιάζουν αύξηση των απασχολουµένων, µε µέσο όρο από 50,8% το 1991 στο 54,9% το 2001, όπου προσµετράται η µείωση του ήµου Κρουσώνα. Επισηµαίνεται ότι ο τριτογενής τοµέας του Ηρακλείου και των οικισµών της παράλιας περιοχής προσελκύει αρκετούς κατοίκους των περιαστικών ήµων, χωρίς 17

σε πολλές περιπτώσεις, να µεταφέρουν και την κατοικία τους, λόγω µικρών χρονοαποστάσεων. Σύµφωνα, πάντα µε τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, ιδιαίτερη ανάπτυξη εµφανίζει ο κλάδος του εµπορίου (χονδρικό και λιανικό) και ακολουθούν ο κλάδος των κατασκευών, ο κλάδος της εστίασης τουρισµού και ο κλάδος της διαχείρισης ακίνητης περιουσίας και λοιπών επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων. Ο τριτογενής τοµέας τείνει αυξανόµενος στο πλαίσιο της αστικοποίησης, µε επίκεντρο τις υπηρεσίες κυρίως στο πολεοδοµικό συγκρότηµα του Ηρακλείου και τον τουρισµό αναψυχή στη βόρεια παράκτια περιοχή. Ιδιαίτερης σηµασίας για την προοπτική του τοµέα είναι το έργο των ερευνητικών κέντρων και των πανεπιστηµίων και τεχνολογικών ιδρυµάτων, τα οποία έχουν αναπτύξει συνεργασίες µε βιοµηχανίες εκτός Κρήτης, αλλά ο προσανατολισµός στην τοπική και την εθνική οικονοµία καθώς και αυτήν της ευρύτερης Ν.Α. Μεσογείου παραµένει ακόµα σε χαµηλά επίπεδα. Συµπληρωµατικά, υπογραµµίζεται ότι οι υποδοµές που έχουν δηµιουργηθεί στα πλαίσια του Τεχνολογικού Πάρκου Ηρακλείου, δεν έχουν αξιοποιηθεί επαρκώς και η προσέλκυση επιχειρήσεων είναι µικρής κλίµακας, ενώ αντίθετα στον τοµέα των υπηρεσιών υγείας έχει αναπτυχθεί σηµαντική ερευνητική δραστηριότητα σε διεπιστηµονική βάση, µε την ανάπτυξη συστηµάτων τηλεϊατρικής. Αξιόλογη είναι η προοπτική περαιτέρω ανάπτυξης των ισχυρών ναυτιλιακών επιχειρήσεων και των επιχειρήσεων µεταφορών απόρροια του νησιωτικού χαρακτήρα της Κρήτης. Σηµαντική υποδοµή του τριτογενή τοµέα της περιοχής µελέτης αποτελεί το ιεθνές Εκθεσιακό Κέντρο Κρήτης (Γούρνες), το οποίο όµως δεν έχει αξιοποιηθεί επαρκώς προς το παρόν τουλάχιστον. Τέλος, όσον αφορά τον τουρισµό, θεωρείται ότι είναι ο πιο δυναµικά αναπτυσσόµενος κλάδος σε ολόκληρη την περιφέρεια, µε αναγνωρίσιµη τουριστική ταυτότητα σε ορισµένες περιοχές και µε µονάδες υψηλής ποιότητας αλλά και ταυτόχρονα παρουσιάζεται υψηλή συγκέντρωση κυρίως µαζικού τουρισµού, που εµφανίζει έντονα φαινόµενα υποβάθµισης, ιδιαίτερα σε ορισµένες περιοχές (Χερσόνησος Μάλια) και αυξηµένη πιθανότητα για φθίνουσα οικονοµική απόδοση. Υψηλός είναι ο βαθµός εξάρτησης της τοπικής οικονοµίας από την τουριστική δραστηριότητα και ο όποιος κλονισµός της δραστηριότητας αυτής, από οποιαδήποτε αιτία συµπεριλαµβανοµένης της γενικής κρίσης, θα επιφέρει σηµαντικά αρνητικές επιπτώσεις στην τοπική και περιφερειακή οικονοµία. Σηµαντικής σηµασίας εξάλλου είναι η αναπτυσσόµενη παροχή υπηρεσιών δηµοσίου µε αποκεντρωµένες υπηρεσίες και εποµένως και ιδιωτικού ενδιαφέροντος υπηρεσίες, οι οποίες προσελκύονται στα µικρά αστικά κέντρα της ενδοχώρας του Π.Σ., στοιχείο το οποίο θα υποβοηθήσει την οργάνωση της ανάπτυξης και του χώρου σε επίπεδο περιοχής ΡΣΗ. Αξιόλογα είναι και τα αναπτυσσόµενα µικρά αστικά κέντρα, όπως οι Αρχάνες, που εξελίσσονται σε ένα αξιόλογο αστικό πόλο έλξης υψηλού επιπέδου υπηρεσιών, όπως το Ανοικτό Πανεπιστήµιο, ΣΕΛΕΤΕ, Περιβαλλοντικό Κέντρο Μεσογείου, αλλά και υπηρεσίες υποστήριξης των αγροτικών δραστηριοτήτων, όπως Γραφείο Προγραµµατισµού, Σχεδιασµός Αγροτικής ανάπτυξης, κλπ 18

Σε ό,τι αφορά τη χωρική οικονοµική ανάπτυξη ανά ΟΤΑ (κατανοµή της απασχόλησης στους παραγωγικούς τοµείς) της περιοχής ΡΣΗ, διαπιστώνεται καταφανής κυριαρχία του τριτογενή τοµέα στην απασχόληση των ήµων που στρέφονται προς το παραλιακό µέτωπο παρά τον ΒΟΑΚ. Η τριτογενοποίηση της απασχόλησης είναι ιδιαίτερα έντονη στο κεντρικό τµήµα της παράκτιας ζώνης της περιοχής ΡΣΗ, δηλ. στους ήµους Ηρακλείου, Ν. Αλικαρνασσού και Γουβών. Μια δεύτερη διαβάθµιση έντασης στον τριτογενή παρατηρείται στα ακραία τµήµατα της παραλιακής περιοχής ΡΣΗ, που αφορά στους ήµους Γαζίου, Χερσονήσου και Μαλίων, καθώς και στο ήµο Αρχανών, ενώ µια τρίτη αφορά στην άµεση περιαστική ζώνη της παραλιακής περιοχής, δηλ. στους ήµους Τυλίσου, Επισκοπής, Θραψανού και Καστελλίου. Σηµειώνεται, ότι η διαβάθµιση της έντασης απασχόλησης στον τριτογενή τοµέα εκφράζει και την απασχόληση των µετακινούµενων κατοίκων προς την περιοχή του ΒΟΑΚ για εργασία στις υπηρεσίες, τον τουρισµό και την αναψυχή που αναπτύσσονται σε κοντινή απόσταση από τον τόπο κατοικίας. Σε ό,τι αφορά το βαθµό χωρικής συγκέντρωσης της απασχόλησης ανά παραγωγικό τοµέα και ανά ΟΤΑ, διαπιστώνεται ότι, είναι ισχυρό το µερίδιο απασχόλησης στον τριτογενή τοµέα στους παραλιακούς ήµους και δευτερευόντως στο Αρκαλοχώρι που διαθέτει ικανά δηµογραφικά µεγέθη, ενώ εξειδικεύεται περισσότερο στον πρωτογενή τοµέα. Χαµηλό µερίδιο απασχόλησης στον τριτογενή τοµέα στο σύνολο της περιοχής ΡΣΗ παρουσιάζουν οι ορεινοί ηµιορεινοί δήµοι, καθώς και οι δήµοι Επισκοπής και Θραψανού. Η περιοχή ΡΣΗ σήµερα συγκεντρώνει µια πλειάδα υπηρεσιών της διοίκησης, λόγω της κυριαρχίας του µητροπολιτικού κέντρου του Ηρακλείου, το 19

οποίο έχει συντελέσει στη χωροθέτηση στην πόλη, ή στην άµεση περιαστική της ζώνη, ενός µεγάλου αριθµού άλλων δηµόσιων και αυτοδιοικητικών φορέων, οργανισµών και επιχειρήσεων, πανεπιστηµιακών και ερευνητικών εγκαταστάσεων, µητροπολιτικών υπηρεσιών υγείας, κ.λ.π. οι οποίες αναβαθµίζουν το ρόλο συνολικά της περιοχής ΡΣΗ, αλλά και του πόλου του Ηρακλείου. Τέλος, τα ποσοστά συµµετοχής στην απασχόληση των παραγωγικών τοµέων της περιοχής µελέτης σε σχέση µε το νοµό, την Περιφέρεια και τη χώρα, παρουσιάζονται στον επόµενο πίνακα, όπου φαίνεται ότι είναι πτωτικά µεταξύ των δύο δεκαετιών των απογραφών στο πρωτογενή και δευτερογενή. Όσον αφορά το ποσοστό του πρωτογενή είναι σχετικά αυξηµένο από το ποσοστό της χώρας και µειωµένο από την Περιφέρεια και το νοµό, λόγω του µητροπολιτικού πόλου του Ηρακλείου. Οσον αφορά το ποσοστό του δευτερογενή τοµέα είναι σχετικά µειωµένο από το ποσοστό της χώρας και σχεδόν ίδιο µε αυτά του νοµού και της Περιφέρειας. Το ποσοστό του τριτογενή τοµέα παρουσιάζει αύξηση µεταξύ των δύο δεκαετιών και είναι σχεδόν ίδιο µε αυτά της χώρας και της Περιφέρειας και του νοµού. Ποσοστιαία διάρθρωση της απασχόλησης κατά τοµέα παραγωγής ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ Απασχόληση ευτερογενής Τριτογενής Πρωτογενής Τοµέας Τοµέας Τοµέας 1991 2001 1991 2001 1991 2001 ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑ ΟΣ 17,2% 12,9% 21,9% 19,3% 47,4% 51,9% ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ 29,5% 20,8% 16,0% 14,4% 45,5% 49,6% ΝΟΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 28,5% 20,3% 16,4% 14,3% 45,4% 50,5% ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Ρ.Σ.Η. 20,2% 14,4% 18,3% 15,3% 50,8% 54,9% Σε ό,τι αφορά την ανεργία, τα µεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας παρουσιάζονται στους παραλιακούς δήµους, όπου κυριαρχεί η εποχιακή απασχόληση στο µαζικό τουρισµό της θερινής περιόδου. Σηµειώνεται ότι σήµερα ο ρυθµός αύξησης της ανεργίας είναι µεγαλύτερος, λόγω και της οικονοµικής κρίσης του τελευταίου χρονικού διαστήµατος, η οποία επηρεάζει, τόσο τα µεγέθη της απασχόλησης στον τουρισµό και τους συνδεόµενους επιµέρους κλάδους στο Ηράκλειο και την παράκτια περιοχή, µε έµφαση στις νέες ηλικίες του πληθυσµού του Ηρακλείου, λόγω αποµείωσης του όγκου της οικονοµικής δραστηριότητας. Επίσης, η ανεργία τείνει να αυξάνεται και στους αγροτικούς δήµους, λόγω µετασχηµατισµού των ευρωπαϊκών ενισχύσεων στο πλαίσιο της νέας Κ.Α.Π., ο οποίος δυσχεραίνει την απορρόφηση χρηµατοδοτήσεων από τους αγρότες και κτηνοτρόφους που δεν πληρούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις, εξ αιτίας χρόνιων αδυναµιών και 20

παθογένειας του πρωτογενή τοµέα στη χώρα ανεργία όµως, η οποία κατά δεν καταγράφεται ακόµα και αν όπως ο τουρισµός αποτελεί µια εποχιακή εργασία. Με βάση την αξιολόγηση δηµογραφικών, κοινωνικών και οικονοµικών δεδοµένων και λαµβάνοντας υπόψη τις αρνητικές τάσεις λόγω της πρόσφατης οικονοµικής κρίσης, προτεραιότητες συνιστούν σήµερα, οι αναπτυξιακού χαρακτήρα δράσεις και παρεµβάσεις, τόσο στην πόλη του Ηρακλείου και τους οικισµούς της βόρειας παραλιακής ζώνης, όσο και στους περιαστικούς δήµους νότια του Π.Σ.Η., αλλά και τους πλέον αποµακρυσµένους, µε δέσµες επιβεβληµένων ενεργειών στη βάση εξειδικευµένων χωρικών προτεραιοτήτων, οι οποίες θα αναπτυχθούν στην προκαταρκτική πρόταση. Σε ό,τι αφορά το ΑΕΠ κκ, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Κρήτη υστερεί σηµαντικά και κατατάσσεται στην κατηγορία της «αµιγούς σύγκλισης», για την προγραµµατική περίοδο 2007-2013, διατηρώντας σε όλη την επταετία 2000 2007 ΑΕΠ κκ κάτω του 75% της Ε.Ε. γεγονός που την κατατάσσει στις περιφέρειες µε «αναπτυξιακή υστέρηση». Θετικό πάντως κρίνεται το γεγονός ότι σε όλη αυτή την επταετία το ποσοστό αυτό βαίνει συνεχώς αυξανόµενο και αναµένεται βάση των τάσεων αυτών τα επόµενα χρόνια να ξεπεράσει το όριο του 75%. Σε επίπεδο Νοµού Ηρακλείου η κατάσταση ως προς το ΑΕΠκκ είναι ελαφρά καλύτερη από αυτή της Περιφέρειας, αλλά η γενική αξιολόγηση δεν αλλάζει αισθητά, σηµειώνοντας πάντως ότι ο Νοµός Ηρακλείου προσεγγίζει το 75% του ΑΕΠ κκ της Ε.Ε. των 27. 21

ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΗ ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Το βασικό χαρακτηριστικό της περιοχής µελέτης είναι η ιδιαιτερότητα της γεωµορφολογίας της περιοχής µελέτης. Πεδιάδες και λοφώδες ανάγλυφο που δηµιουργεί χαράδρες προς την κατεύθυνση βορά νότου, τις οποίες διαρρέουν ρέµατα, ή ποταµοί, µε αποτέλεσµα το οδικό δίκτυο να διατάσσεται και αυτό κατά κανόνα προς την ίδια κατεύθυνση και να υπάρχουν ελάχιστοι παράλληλοι προς την ακτή κλάδοι του οδικού δικτύου. Το βασικό χαρακτηριστικό της χωροταξικής διάρθρωσης της περιοχής ΡΣΗ είναι το πυκνό οικιστικό δίκτυο που περιλαµβάνει 264 οικισµούς και το πυκνό οδικό δίκτυο ακτινοειδούς οργάνωσης απόρροια της γεωµορφολογίας - µε κέντρο το Ηράκλειο, συµβάλλοντας σε µια «ηρακλειοκεντρική» χωροταξική δοµή οικιστικού δικτύου δια του οδικού δικτύου. Σύµφωνα µε το ΠΠΧΣΑΑ είχε προταθεί η οικιστική δοµή και ειδικότερα : το ΠΣΗ προτάθηκε ως το µητροπολιτικό κέντρο διαπεριφερειακής ακτινοβολίας, µε άξονα ανάπτυξης την έρευνα τεχνολογία, τον πολιτισµό, συγκροτώντας µε Αθήνα Θεσσαλονίκη και Πάτρα, τον κορµό ανάπτυξης ερευνητικών δραστηριοτήτων, µε κατεύθυνση τη βιοτεχνολογία - πληροφορική, µε δυνατότητες ανάπτυξης δραστηριοτήτων στην τηλεµατική, τα δίκτυα ΑΤΜ, τις οπτικές ίνες, διεθνής τηλεπικοινωνιακός κόµβος και κόµβος τηλε-ιατρικής στην Ανατολική Μεσόγειο και τέλος, κέντρο του Μινωικού πολιτισµού και κέντρο αρχείων, βιβλιοθηκών και µουσειακών συλλογών, µε ιδιαίτερη αναφορά στη Μεσόγειο, το Γάζι ως οικιστικό κέντρο 3 ου επιπέδου ενταγµένο στο ΠΣΗ και στο ΒΟΑΚ, στην αστικοποιηµένη παράλια ζώνη και ως πόλος κέντρο ανάπτυξης για τους δήµους Τυλίσου και Κρουσσώνα, στο πλαίσιο των εταιρικών σχέσεων πόλης υπαίθρου, τη Ν. Αλικαρνασσός, επίσης ως 3 ου επιπέδου οικιστικό κέντρο, ενταγµένη στο ΠΣΗ στο όριο της πρώην Κοινότητας, περιλαµβάνοντας σηµαντικές µητροπολιτικές λειτουργίες, οι Γούβες ως 4 ου επιπέδου οικισµός, ο Λιµένας Χερσονήσου και τα Μάλια, ως 3 ου επιπέδου οικισµοί, και όλοι από κοινού ως πόλοι τουριστικής ανάπτυξης, παραθεριστικής κατοικίας και λειτουργιών αναψυχής και πολιτισµού, και τέλος, το Αρκαλοχώρι, ως 3 ου ενισχυµένου επιπέδου περιφερειακό κέντρο της αγροτικής ενδοχώρας και υποστηρίζει τη µεταποίηση των αγρο-διατροφικών προϊόντων. Αναµένεται να ισχυροποιηθεί µε τη λειτουργία του νέου διεθνούς αερολιµένα, ως κόµβος / διάδροµος προς Άνω Βιάννο Ιεράπετρα, αλλά και µε την ολοκλήρωση του ΝΟΑΚ σε σχέση µε τον οποίο διαθέτει προσπελασιµότητα, µέσω της επαρχιακής οδού Ηρακλείου προς Άνω Βιάννο. 22

Βασικός οριζόντιος οδικός άξονας είναι ο ΒΟΑΚ κατά µήκος της ακτής, ο οποίος αναδείχθηκε ως αναπτυξιακός άξονας κατά µήκος του οποίου συγκεντρώθηκε η αστική µάζα στο ΠΣΗ και όλη η τουριστική δραστηριότητα από το Γάζι µέχρι τα Μάλια. Κάθετοι προς την ακτή στις πτυχώσεις των λοφωδών εξάρσεων του εδάφους είναι ενδονοµαρχιακοί οδικοί άξονες, ο ανατολικός Ηράκλειο Βιάννου και ο δυτικός Ηράκλειο Μοίρες. Τέλος, βασικό επίσης χαρακτηριστικό είναι ο πλούτος του πολιτιστικού αποθέµατος που διασπείρεται σε πολλούς οικισµούς ή και εκτός αυτών, χωρίς όµως να έχει αξιοποιηθεί και αναδειχθεί. Η Κνωσσός µόνον κέντρο του µινωικού πολιτισµού, του πρώτου ευρωπαϊκού πολιτισµού, έχει αποτελέσει τον πολιτιστικό πόλο που έχει αναδειχθεί ελλειπώς, ενώ σηµαντικές πολιτιστικές υποδοµές υπάρχουν και σε µικρά αστικά κέντρα ή οικισµούς, όπως το Μουσείο οµήνικου Θεοτοκόπουλου στο Φόδελε. Γαζίου. Με βάση τα ανωτέρω, σχετικά µε τη µορφή οικονοµικής ανάπτυξης στο προηγούµενο κεφάλαιο και της χωρικής ανάπτυξης στο παρόν, διαµορφώνονται ως υφιστάµενη κατάσταση χωρικές ενότητες µε κοινά χωρικά περιβαλλοντικά και αναπτυξιακά χαρακτηριστικά, αλλά και κοινές προοπτικές και δυνατότητες χωρικής οργάνωσης και ανάπτυξης Παραθαλάσσια αστικοποιηµένη Χωρική Ενότητα : που διαµορφώνεται µε βάση την γραµµική αστική ανάπτυξη κατά µήκος του βόρειου θαλάσσιου µετώπου και τον ΒΟΑΚ, όπου το Πολεοδοµικό Συγκρότηµα του Ηρακλείου και µικρά αστικά κέντρα, µε ετερόκλητες χρήσεις - τουρισµός και αναψυχή στο Γάζι, τις Γούβες, την Χερσόνησο, τα Μάλια, βιοµηχανία στα Λινοπεράµατα και την Ν. Αλικαρνασσό, όπου η ΒΙΠΕ, Αεροδρόµιο επίσης στη Ν. Αλικαρνασσό, αλλά και εγκαταστάσεις εκπαίδευσης και έρευνας, όπως το Πανεπιστήµιο, το ΙΤΕ, το ΤΕΙ, νοσοκοµεία, το ΠΕΠΑΓΝΗ στη δυτική ζώνη του ΠΣΗ και µε δυναµικούς οικισµούς οικιστικούς υποδοχείς στην νότια εσωτερική ζώνη του ΠΣΗ, όπως το Σκαλάνι, οι Βούτες, οι Βασιλιές, αλλά και οικιστική δόµηση εκτός σχεδίου και εκτεταµένη γεωργική γη. Βασική κατεύθυνση χωρικής ανάπτυξης πρωτίστως θα έπρεπε να είναι η ανάσχεση της αστικής διάχυσης και η άρση των συγκρούσεων στις χρήσεις γης. Περιαστική Χωρική Υποενότητα, όπου περιλαµβάνεται το νότιο τµήµα του καποδιστριακού ήµου Ηρακλείου και το νότιο τµήµα του καποδιστριακού ήµου Γαζίου λειτουργεί οργανικά συνδεδεµένη µε τον αστικό χώρο και την γενικότερη αστικοποιηµένη βόρεια περιοχή, ως προαστιακός 23

υποδοχέας κύριας κατοικίας και επέκτασης του Ηρακλείου, µε αρκετά ετερόκλητες χρήσεις γης, η οποία απαιτεί άµεσο και ολοκληρωµένο σχεδιασµό, προκειµένου να διατηρήσει τον περιαστικό της χαρακτήρα και παράλληλα να απορροφήσει συντονισµένα και σχεδιασµένα µέρος του αστικού ρόλου της παραθαλάσσσιας αστικοποιηµένης ζώνης Ενδιάµεση Χωρική Ενότητα, όπου περιλαµβάνονται οι δήµοι Γοργολαϊνη, Παλιανής, Τεµένους, Αρχανών και Επισκοπής εκ των οποίων οι τρεις πρώτοι εντάχθηκαν στον καλλικρατικό ήµο Ηρακλείου µε κυρίαρχη την γεωργική γη και αρνητικό πρόσηµο µεταβολής του πληθυσµού από το 1971 έως το 2001 που κυµαίνεται ανάµεσα σε 20% έως 40%. Χαρακτηρίζεται για τον µικτό χαρακτήρα τον αγροτικό, µεταποιητικό αλλά και ηµιαστικό µε βασική υποστήριξη της τοπικής οικονοµίας από τις Υπηρεσίες του Ηρακλείου και δυνατότητες υποστήριξης καινοτόµων αγροτικών µεθόδων και πρακτικών - βιολογικά προϊόντα / προϊόντα ΠΟΠ, κλπ και προώθησή τους στην παραγωγή µε σαφή προσανατολισµό εξωστρέφειας. Προς τούτο απαιτούνται πολιτικές για προστασία της γεωργικής γης, προώθηση βιολογικών αγροκτηνοτροφικών προϊόντων και ενθάρρυνση των εναλλακτικών µορφών τουρισµού. Ηµιορεινή αγροτική Χωρική Ενότητα, όπου περιλαµβάνονται οι ήµοι Τυλίσου, Κρουσώνα, Αγ. Βαρβάρας, Ν. Καζαντζάκη, Θράψανου, Καστελλίου και Αρκαλοχωρίου µε εκτεταµένη γεωργική γη, δάση βοσκοτόπους και αραιή δόµηση µε διάφορες χρήσεις κατά µήκος των ενδονοµαρχιακών αξόνων. Οι ήµοι αυτοί παρουσιάζουν αρνητικό πρόσηµο µεταβολής του πληθυσµού από το 1971 έως το 2001 που κυµαίνεται ανάµεσα από 27% έως - 44%. Κατεύθυνση για αυτή την περιοχή είναι η διατήρηση και ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, η παράλληλη προώθηση βιολογικών αγροκτηνοτροφικών προϊόντων, η προστασία της γεωργικής γης και η ενθάρρυνση των εναλλακτικών µορφών τουρισµού. Η κατανοµή των ΟΤΑ της περιοχής ΡΣΗ σε διοικητικές χωρικές ενότητες µετά από τον Ν.3852/10, είναι διαφορετική από την χωροταξική διάρθρωση των χωρικών ενοτήτων µε βάση τα προαναφερθέντα χωρικά και οικονοµικά χαρακτηριστικά. Ετσι, ο καλλικρατικός ήµος Ηρακλείου έχει περιλάβει τους νότιους ήµους Γοργολαίνη, Τεµένους και Παλλιανής, µε τους οποίους ήδη έχουν αναπτυχθεί δυνατές σχέσεις αλληλεξάρτησης και το Ν. Αλικαρνασσού οι ήµοι Αγίας Βαρβάρας αφ ενός και αφ ετέρου Ν. Καζαντζάκη από κοινού µε το. Αρχανών υπάγονται σε Καλλικρατικούς ΟΤΑ, των οποίων τα διοικητικά όρια εκτείνονται πέραν των ορίων της περιοχής ΡΣΗ οι παραθαλάσσιοι Καποδιστριακοί ήµοι Γαζίου, Γουβών, Χερσονήσου και Μαλίων έχουν συγκροτήσει αυτοτελείς Καλλικρατικούς ΟΤΑ, από κοινού µε τους άµεσα εξαρτώµενους 24