ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Transcript

1 ΕΝΤΥΠΟ ΥΛΙΚΟ 1 ΗΣ ΙΑΛΕΞΗΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ι. ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Τουρισµός είναι η επίσκεψη ενός τόπου της ηµεδαπής ή αλλοδαπής µε σκοπό την ξεκούραση ή ψυχαγωγία (διασκέδαση, µόρφωση, άθληση, άσκηση δραστηριοτήτων). Ο τουρισµός στη µεταπολεµική περίοδο, ειδικά µετά το 1970, αποτελεί έναν από τους δυναµικότερους και ταχύτερα αναπτυσσόµενους τοµείς της παγκόσµιας οικονοµίας. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτού του τοµέα είναι ότι η λειτουργία του συνδέεται µε τη διεθνοποίηση µεγάλου αριθµού παραγωγικών κλάδων καθώς και κλάδων παροχής υπηρεσιών της οικονοµίας. Έτσι µπορεί να συµβάλλει στην οικονοµική ανάπτυξη ενός κράτους ή ενός τόπου σε τρία επίπεδα: στη δηµιουργία εισοδηµάτων, στη δηµιουργία θέσεων απασχόλησης και στη δηµιουργία φορολογικών εσόδων. Επιπλέον διευρύνει την παραγωγική βάση αυτών των περιοχών και επηρεάζει την ανάπτυξη και άλλων κλάδων της τοπικής οικονοµίας, όπως τη γεωργία, το εµπόριο, τις κατασκευές κλπ. Όµως, για τη δηµιουργία αυτών των θετικών αποτελεσµάτων απαραίτητες προϋποθέσεις είναι ο προγραµµατισµός,η διαχείριση και ο έλεγχος των διαδικασιών της τουριστικής ανάπτυξης. Παράγοντες που συνετέλεσαν µεταπολεµικά στη γενίκευση του τουρισµού σε ευρύτερες µάζες του πληθυσµού των αναπτυγµένων χωρών: η αύξηση των εισοδηµάτων η έξοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας, που κατά συνέπεια σήµαινε την αύξηση των οικογενειακών εισοδηµάτων η κατοχύρωση του δικαιώµατος των εργαζοµένων σε άδεια «µετ αποδοχών» οι εξελίξεις στα δηµογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του πληθυσµού, όπως αύξηση του ορίου ζωής, άνοδος του µορφωτικού επιπέδου κλπ βελτίωση της πληροφόρησης, µέσω των ΜΜΕ και του διαδικτύου ΙΙ. ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Τουριστική ανάπτυξη ενός τόπου είναι η προσέλκυση σηµαντικού αριθµού τουριστών, φαινόµενο που επιφέρει µεταβολές στην οικονοµία, την κοινωνία και το περιβάλλον του τόπου αυτού.

2 Φέρουσα ικανότητα ενός τόπου είναι οι πόροι που διαθέτει ο τόπος αυτός και οι οποίοι µπορούν να αξιοποιηθούν µε σκοπό την τουριστική του ανάπτυξη. Οι πόροι αυτοί αναφέρονται στο φυσικό περιβάλλον του τόπου, στο πολιτιστικό, στο πολιτισµικό και το ανθρώπινο, µε την έννοια του διαθέσιµου ανθρώπινου δυναµικού που µπορεί να απασχοληθεί στον τουρισµό. Οι παράµετροι που διαµορφώνουν τα χαρακτηριστικά της τουριστικής ανάπτυξης σε ένα τόπο είναι οι εξής: 1. τα χαρακτηριστικά της ζήτησης 2. η φέρουσα ικανότητα του τόπου και της χώρας 3. οι φορείς που εµπλέκονται 4. τα υπαρκτά πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης 5. οι υπάρχουσες τουριστικές επιχειρήσεις 6. η τουριστική πολιτική που εφαρµόζεται Αναλυτικώτερα: 1. Χαρακτηριστικά της ζήτησης Μεταπολεµικά το πρότυπο της τουριστικής ζήτησης που διαµορφώθηκε απαιτούσε µαζικότητα, θάλασσα ήλιο παραλία (sea sun sand), µεγάλα χιονοδροµικά κέντρα. Το πρότυπο αυτό δηµιούργησε µεγάλες τουριστικές µονάδες πανοµοιότυπες σε διάφορα µέρη του κόσµου. Σήµερα όµως η ζήτηση διαφοροποιείται και απαιτεί λιγότερη µαζικότητα, ενώ παράλληλα αναζητείται κατά τη διάρκεια του τουρισµού η άσκηση χόµπυ, η άθληση, η µόρφωση, η γνωριµία µε τους τοπικούς πολιτισµούς κλπ, γεγονός που οδηγεί στον λεγόµενο εναλλακτικό τουρισµό, ο οποίος είναι συνδεδεµένος µε το συγκεκριµένο τόπο. Αναδεικνύεται µια δυναµική τάση εξειδίκευσης της τουριστικής ζήτησης, που οδηγεί σε παράλληλη τάση για αντίστοιχη ειδίκευση των υπηρεσιών και προϊόντων που προσφέρουν οι περιοχές µε τουριστική ανάπτυξη. ιαµορφώνονται σε αυτό το πλαίσιο περιοχές είτε µε έναν κυρίαρχο τύπο ζήτησης, είτε µε έναν αριθµό διαφορετικών τύπων ζήτησης. 2. Φέρουσα ικανότητα του τόπου ή της χώρας Η φέρουσα ικανότητα αποτελεί καθοριστικό παράγοντα και συγκριτικό πλεονέκτηµα για τις χώρες ή τις περιοχές που επιδιώκουν να αναπτυχθούν τουριστικά. Η φέρουσα ικανότητα µπορεί να είναι: φυσικοί πόροι (κλίµα, φυσικό περιβάλλον) πολιτιστικοί πόροι (αρχαιολογικοί ή θρησκευτικοί χώροι, αρχιτεκτονική παράδοση) πολιτισµικοί πόροι (ήθη, έθιµα) προστατευόµενοι χώροι (δάση, υγροβιότοποι κλπ) τεχνολογικά κατασκευασµένοι τουριστικοί πόροι (µουσεία, θεµατικά πάρκα κλπ) 3. Υπαρκτά πρότυπα τουριστικής ανάπτυξης Οι φάσεις που πέρασε η τουριστική ανάπτυξη, ιδιαίτερα στη µεταπολεµική περίοδο, βοήθησαν στη διαµόρφωση και την παγίωση ορισµένων προτύπων ανάπτυξης του

3 τουρισµού, που θεωρούνται «πετυχηµένα», είτε εµπορικά είτε αναπτυξιακά. Έτσι, αυτά τα πρότυπα γίνονται παραδείγµατα προς µίµηση και «µεταφέρονται» αυτούσια σε πολλές περιοχές του κόσµου. 4. Φορείς που εµπλέκονται Η συνεχής ανάπτυξη του τουρισµού και οι επιπτώσεις στην οικονοµία, την κοινωνία και το περιβάλλον προκάλεσε τη δηµιουργία πολλών φορέων και οργανισµών, διεθνών, εθνικών και τοπικών, οι οποίοι εµπλέκονται στην πολιτική, την έρευνα, τον προγραµµατισµό και τη διαχείριση της τουριστικής ανάπτυξης. Η εµπλοκή αυτή είναι πολύ σηµαντική και µπορεί σε µεγάλο βαθµό να καθορίσει τον τύπο και την κατεύθυνση της τουριστικής ανάπτυξης µιας περιοχής ή χώρας. Οι φορείς αυτοί µπορεί να είναι: κρατικοί (π.χ. ΕΟΤ, Περιφέρειες, Νοµαρχίες) τοπικοί ( ήµοι, Αναπτυξιακές Εταιρείες, Σύλλογοι κλπ) ιδιωτικοί (επιχειρηµατίες) 1. Τουριστικές επιχειρήσεις (tour operators) Τις τελευταίες δεκαετίες η διεθνοποίηση του τουρισµού και η συνεχής γεωγραφική του επέκταση στις αγορές των αναπτυσσόµενων χωρών προκάλεσε τη δηµιουργία µεγάλων τουριστικών επιχειρήσεων (tour-operators). Το γεγονός µάλιστα ότι αυτές επηρεάζουν άµεσα την τουριστική ζήτηση, τους επιτρέπει να επηρεάζουν καθοριστικά και τη διαµόρφωση συγκεκριµένων προτύπων ανάπτυξης από την πλευρά της προσφοράς. Η συνεχής αύξηση του αριθµού των οργανωµένων ταξιδιών και η µετατροπή του ταξιδιού σε «απαραίτητο» καταναλωτικό προϊόν, ενισχύουν όλο και περισσότερο το ρόλο αυτών των επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις αυτές επηρεάζουν καθοριστικά τη διαµόρφωση προτύπων (µέσω της διαφήµισης) και είναι ικανές να «κατασκευάσουν» τουριστικούς τόπους. 6. Τουριστική πολιτική Από το 1970 και µετά παρατηρείται µια εντυπωσιακή σε όγκο και εύρος αύξηση των πολιτικών προγραµµατισµού και διαχείρισης της τουριστικής ανάπτυξης. Πολλές από τις πολιτικές αυτές προέρχονται από διεθνείς οργανισµούς (Ευρωπαϊκή Ένωση, ΟΗΕ κλπ) ή µπορεί να είναι εθνικές. Παράλληλα, η προσπάθεια για αποκέντρωση στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων έχει ενισχύσει ιδιαίτερα το ρόλο των Οργανισµών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) και άλλων περιφερειακών φορέων (Περιφέρειες, Νοµαρχίες) στο σχεδιασµό και την προώθηση πολιτικών σχετικών µε την τουριστική ανάπτυξη. Οι ασκούµενες πολιτικές είναι ικανές να επηρεάσουν καθοριστικά την τουριστική ανάπτυξη µιας περιοχής. ΙΙΙ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ο όρος «επιπτώσεις» χρησιµοποιείται για να περιγράψει όλες τις αλλαγές που επέρχονται στην οικονοµία, την κοινωνία, τον πολιτισµό και το περιβάλλον των περιοχών ή χωρών όπου αναπτύσσεται ο τουρισµός και σχετίζονται µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της λειτουργίας του τουριστικού τοµέα.

4 1. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1.1. Απασχόληση Ο τουρισµός είναι τοµέας έντασης εργασίας και δηµιουργεί συχνά πολλές θέσεις. Τα χαρακτηριστικά αυτών των θέσεων εργασίας είναι τα εξής: κατά κύριο λόγο εποχικές και ανειδίκευτες η απασχόληση στον τουρισµό συνήθως συνδυάζεται µε άλλη απασχόληση, συνήθως στον πρωτογενή τοµέα ενισχύεται η αυτοαπασχόληση (τουριστικές επιχειρήσεις, εµπορικά καταστήµατα κλπ) 1.2. Περιφερειακή ανάπτυξη Πολλές είναι οι περιπτώσεις όπου ο τουρισµός συµβάλλει στη διάχυση της ανάπτυξης µιας χώρας στην περιφέρειά της. Η ανάπτυξη αυτή είναι ακόµη πιο σηµαντική όταν πρόκειται για περιοχές αποµονωµένες γεωγραφικά, ορεινές και µειονεκτικές ή µε υποβαθµισµένο αγροτικό τοµέα. Στις περιοχές αυτές η τουριστική ανάπτυξη είναι ικανή να: διευρύνει την παραγωγική βάση της τοπικής οικονοµίας βελτιώνει το επίπεδο και την ποιότητα ζωής του τοπικού πληθυσµού ανακόπτει τη µετανάστευση 1.3. Πολλαπλασιαστικές επιδράσεις στην τοπική οικονοµία Η ανάπτυξη του τουρισµού σε έναν τόπο µπορεί να έχει πολλαπλασιαστικές επιδράσεις στην τοπική οικονοµία, σε τοµείς που έχουν άµεση ή έµµεση σχέση µε τον τουρισµό. Οι τοµείς αυτοί µπορεί να είναι: η βιοτεχνία οι κατασκευές η γεωργία κτηνοτροφία το εµπόριο οι µεταφορές οι υπηρεσίες 1.4. Ισοζύγιο πληρωµών Η ανάπτυξη του τουρισµού σε µια χώρα αφ ενός επιβάλλει την εισαγωγή προϊόντων απαραίτητων για την ανάπτυξή του (φεύγει συνάλλαγµα), αφ ετέρου προκαλεί την εισροή συναλλάγµατος. Εάν το ισοζύγιο θα είναι θετικό ή αρνητικό για τη χώρα εξαρτάται από τη δυνατότητά της να σχεδιάζει και να προγραµµατίζει σωστά την τουριστική της ανάπτυξη.

5 1.5. Φορολογικά έσοδα για το κράτος Οι επενδύσεις στον ευρύτερο τουριστικό τοµέα αλλά και η δυνατότητα του τουρισµού να ενισχύει δυναµικά τη δηµιουργία πολλών µικρών επιχειρήσεων στις περιοχές όπου αναπτύσσεται, οδηγούν στην αύξηση των φορολογικών εσόδων για το κράτος από τη φορολόγηση των επιχειρήσεων αυτών. Ένας άλλος πόρος φορολογικών εσόδων είναι οι απασχολούµενοι στον τοµέα του τουρισµού Για τον τοπικό πληθυσµό πληθωρισµός και αύξηση τιµών γης Έχει παρατηρηθεί ότι ο τουρισµός συχνά δηµιουργεί πληθωριστικές πιέσεις στις περιοχές όπου αναπτύσσεται, µε αποτέλεσµα να αυξάνεται το κόστος ζωής σε τοπικό επίπεδο, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου η ανάπτυξή του είναι µαζική. Συχνά επίσης, εξαιτίας της ταχύτατης οικοπεδοποίησης, υπάρχει υπερβολική αύξηση στις τιµές της γης εκεί όπου υπάρχει υψηλή ζήτηση. 2. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ 1.1. Κοινωνική δοµή Στις περιοχές όπου αναπτύσσεται ο τουρισµός αλλάζουν τόσο τα χαρακτηριστικά όσο και οι λειτουργίες της τοπικής κοινωνίας. Οι αλλαγές αυτές είναι περισσότερο εµφανείς σε γεωγραφικά αποµονωµένες περιοχές (ορεινές, νησιά) και εκεί όπου η τουριστική ανάπτυξη συντελέστηκε σε σχετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα. Η κοινωνική δοµή «αστικοποιείται», και κλασικές αρχές και θεσµοί της τοπικής κοινωνίας «χαλαρώνουν» Επαγγελµατική και κοινωνική κινητικότητα Τα υψηλά εισοδήµατα και η µεγαλύτερη κοινωνική αποδοχή των τουριστικών επαγγελµάτων οδηγεί σε έντονη επαγγελµατική και κοινωνική κινητικότητα του τοπικού πληθυσµού, µε τελικό στόχο την απασχόληση στον τουρισµό ή σε επαγγέλµατα σχετιζόµενα µε αυτόν. Σηµαντική επίπτωση αυτής της τάσης είναι η άµεση ή έµµεση εγκατάλειψη άλλων τοµέων της τοπικής οικονοµίας (όπως γεωργία, κτηνοτροφία, δασοκοµία, αλιεία, υπηρεσίες κλπ) ή µετατροπή τους σε δευτερεύουσα και συµπληρωµατική απασχόληση. Η κινητικότητα αυτή είναι ιδιαίτερα εµφανής στους νέους και τις γυναίκες, αλλά τείνει να αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό της κοινωνικής δοµής των τουριστικά αναπτυγµένων περιοχών Αλλαγές στις κοινωνικές σχέσεις, ήθη και έθιµα Η συνολικότερη στροφή των κοινωνιών όπου αναπτύσσεται ο τουρισµός σε παραγωγικές δοµές και τρόπο ζωής µε χαρακτηριστικά αστικοποίησης και εκσυγχρονισµού, επιφέρει τελικά σηµαντικές αλλαγές στα ήθη και τα έθιµα αυτών. Τέτοιες αλλαγές αφορούν τις σχέσεις των δύο φύλων, τον τρόπο ζωής και συµπεριφοράς, την εκτίµηση της τοπικής παράδοσης, τα έθιµα κλπ.

6 1.3. Εµπορευµατοποίηση τοπικού πολιτισµού Η µαζική ανάπτυξη του τουρισµού σε µια περιοχή οδηγεί σε συστηµατική προώθηση των εµπορικών χαρακτηριστικών του τοµέα. Στα πλαίσια αυτά στοιχεία του τοπικού πολιτισµού, όπως πολιτιστικές εκδηλώσεις, χειροτεχνήµατα, κλπ µετατρέπονται σε τουριστικά προϊόντα και πωλούνται ως δείγµα της τοπικής πολιτιστικής παράδοσης (φολκλοροποίηση του τοπικού πολιτισµού). Πολύ συχνά τα προϊόντα αυτά είναι χαµηλής ποιότητας και δεν αποδίδουν πιστά τα πραγµατικά χαρακτηριστικά της τοπικής παράδοσης ή πολιτισµού. 3. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 3.1. Φυσικό περιβάλλον Η τουριστική ανάπτυξη είτε µε την επέκτασή της στο χώρο της υπαίθρου, είτε µε την ανάπτυξη µεγάλης έκτασης υποδοµών, είτε µε τις δραστηριότητες των τουριστών, καταλήγει να επηρεάζει την ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος. Οι επιπτώσεις αυτές είναι πολύ πιο εµφανείς σε περιοχές που θεωρούνται οικολογικά «ευαίσθητες», όπως παραθαλάσσιες, ορεινές, υγροβιότοποι κλπ Συγκρούσεις στις χρήσεις γης Ο τουρισµός επεκτείνεται όλο και περισσότερο στο χώρο, µε αποτέλεσµα να προκαλεί συγκρούσεις στις χρήσεις γης. Έτσι η τουριστική χρήση της γης συγκρούεται µε τη γεωργική, τη βιοτεχνική, τη βιοµηχανική ή άλλες χρήσεις. Πολλές φορές η οικοπεδοποίηση ανεβάζει τις τιµές της γης σε τέτοια επίπεδα που είτε δεν επιτρέπει την εγκατάσταση ή επέκταση των άλλων τοµέων της οικονοµίας, είτε τους εκδιώχνει Αυξηµένη κατανάλωση τοπικών φυσικών πόρων (π.χ. νερού, ξύλου) Η επέκταση των οικισµών και των τουριστικών υποδοµών, επιβάλλει αναπόφευκτα την αυξηµένη κατανάλωση των τοπικών φυσικών πόρων, όπως νερό, ξυλεία κλπ, γεγονός που απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή στη διαχείρισή τους Προβλήµατα διαχείρισης Η αύξηση του αριθµού και των τύπων των τουριστικών θερέτρων και οικισµών έθεσε ζητήµατα λειτουργίας και διαχείρισής τους σε σχέση µε το περιβάλλον, τη χωροταξία και την πολεοδοµία. Έτσι π.χ. τίθενται ζητήµατα ελέγχου των περιοχών επέκτασης των οικιστικών ζωνών, επιβολής πολεοδοµικών κανόνων (στυλ οικηµάτων, συντελεστές δόµησης), διαχείρισης των απορριµάτων κλπ. Όλα τα παραπάνω οδήγησαν στην αναζήτηση προτύπων που συνδέονται µε την έννοια της «βιώσιµης» τουριστικής ανάπτυξης. Η έννοια, οι αρχές και τα χαρακτηριστικά της βιώσιµης τουριστικής ανάπτυξης είναι ταυτόσηµα µε αυτά της

7 «αειφορικής» τουριστικής ανάπτυξης, όρος ο οποίος συχνά χρησιµοποιείται πλέον στην επιστηµονική βιβλιογραφία. Με τον όρο «βιώσιµη τουριστική ανάπτυξη» περιγράφεται ο τύπος της τουριστικής ανάπτυξης που δραστηριοποιείται ισόρροπα στην τοπική, κοινωνική, οικονοµική, πολιτισµική και περιβαλλοντική δοµή της κάθε τουριστικής περιοχής, διαµορφώνοντας παράλληλα όρους (υπηρεσίες, υποδοµές, τεχνογνωσία) για τη συνεχή ανατροφοδότησή της.