ΕΙΡΗΝΗ ΑΡΤΕΜΗ, Διδάκτωρ Θεολογίας του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Ελλάς EIRΙNI ARTEMI, Ph.D. of Theology, Hellenic Open University. Hellas Email: eartemi@theol.uoa.gr ISSN:2241-5106 Θεσσαλονίκη 2015 Thessaloniki 2015
Ἡ ὀρθόδοξη διδασκαλία καὶ ἡ σχέση της μέ τή Νεωτερικότητα The orthodoxy teaching and its relation with the modernity ΕΙΡΗΝΗ ΑΡΤΕΜΗ EIRΙNI ARTEMI Abstract Our era is the age of Globalization. The rapid growth of technology, by far the electronic revolution, the rapid circulation of ideas and the effort of man in order not to feel a citizen of one country but of the world has as result a mixture both in culture and religions. This raises the question of the relationship of traditional religions with politics in Modernity. Orthodoxy is one of the traditional religion. It is the guardian of custody of the doctrines of the Ecumenical Councils and the teaching of the Church fathers from the foundation of the Christian Church to this day. The Orthodox Church through its historical trend, the missionary activity but also its preaching could also geographically and not only spiritually, be viewed as universal and ecumenical. The Orthodoxs are faced with a dilemma what attitude will keep on globalization or will be satisfied with the security of doctrinal purity excluding all other religions from heterodox and to know the truth. The danger for some orthodoxs is to become make who would show the truth of Orthodoxy, or they would become the reason to distort the doctrine and tradition of the Orthodox Church. Περίληψη Ἡ ἐποχή μας εἶναι ἡ ἐποχή τῆς Παγκοσμιοποιήσεως. Ἡ ταχύτατη ἀνάπτυξη τῆς τεχνολογίας, ἡ κατ ἐξοχήν ἠλεκτρονική ἐπανάσταση, ἡ γρήγορη κυκλοφορία τῶν ἰδεῶν καί ἡ προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νά μήν αἰσθάνεται πολίτης μίας χώρας ἀλλά τοῦ κόσμου ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τή δημιουργία ἑνός συγκρητισμοῦ τόσο στόν πολιτισμό ὅσο καί στίς θρησκεῖες. Στό σημεῖο αὐτό τίθεται τό ζήτημα τῆς σχέσης τῶν παραδοσιακῶν θρησκειῶν μέ τήν Πολιτική στή Νεωτερικότητα. Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι μία ἀπό τίς παραδοσιακές θρησκεῖες. Εἶναι ὁ φύλακας τῆς παρακαταθήκης τῶν δογμάτων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καὶ τῆς διδασκαλίας τῶν Ἐκκλησιαστικῶν Πατέρων ἀπὸ τὴν ἵδρυση τῆς Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ἕως καὶ σήμερα. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μέσα ἀπὸ τὴν ἱστορική της πορεία, τὴν ἱεραποστολικὴ δράση της ἀλλὰ καὶ τὸ κήρυγμά της θὰ μποροῦσε καὶ γεωγραφικὰ καὶ ὄχι μόνο πνευματικὰ νὰ θεωρεῖται καθολικὴ ἀλλὰ καὶ οἰκουμενική. Οἱ Ὀρθόδοξοι ἔρχονται ἀντιμέτωποι μέ τό ἑξῆς δίλημμα ποιά στάση θά κρατήσουν στήν Παγκοσμιοποίηση ἤ θά ἀρκεστοῦν στήν ἀσφάλεια τῆς δογματικῆς τους καθαρότητας ἀποκλείοντας ὅλους τούς ἑτερόδοξους καί ἀλλόθρησκους ἀπό νά γνωρίσουν τήν ἀλήθεια. Ὁ κίνδυνος πού ἐλλοχεύει γιά κάποιους Ὀρθόδοξους ἀντί νά γίνουν ἐκεῖνοι πού θά προβάλλουν τήν ἀλήθεια τῆς Ὀρθοδοξίας, θά γίνουν οἱ αἰτία νά νοθεύσουν τή δογματική διδασκαλία της και τῆς παράδοσής της. 41
Πρόλογος Στὸ Α μέρος τῆς ἐργασίας αὐτῆς θὰ ἐξετασθεῖ ἡ σχέση τῶν Θρησκειῶν μὲ τὴν Πολιτικὴ στὴ Νεωτερικότητα. Πολλὲς φορὲς στὴ διάρκεια τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας, οἱ θρησκεῖες καὶ ἡ πολιτικὴ συμπορεύτηκαν, παρέχοντας χῶρο δράσης ἡ μία στὴν ἄλλη. Ἄλλοτε πάλι ἡ μία στήριζε τὴν ἄλλη καὶ βοηθοῦσε στὴ θεμελίωσή της. Φυσικά, δὲν ἦταν λίγες οἱ φορὲς ποὺ οἱ δύο αὐτοὶ παράγοντες τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας βρέθηκαν ἀντιμέτωποι καὶ ἀγωνίστηκαν ὄχι μόνο γιὰ τὸ ποιός θὰ ἐπικρατήσει στὴ μεταξύ τους ἀντιπαράθεση ἀλλὰ καὶ πὼς θὰ παραγκωνίσει τελείως ὁ ἕνας τόν ἄλλο. Κάποιος μελετητής θὰ μποροῦσε νὰ ἀντλήσει χαρακτηριστικὰ παραδείγματα μέσα ἀπὸ τὴν παγκόσμια ἱστορία. Στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, ἡ πολιτικὴ τῶν διαφόρων κρατῶν πόλεων, ἄσχετα ἐὰν το πολίτευμα ἦταν ὀλιγαρχία, δημοκρατία, τυραννία ἢ βασιλεία, στήριζε τὴν πίστη τῶν Ἑλλήνων στοὺς Δώδεκα Θεοὺς τοῦ Ὀλύμπου. Στὸ Ρωμαϊκὸ κόσμο, ἡ πολιτικὴ τῶν αὐτοκρατόρων ὑπηρετοῦσε τὴν εἰδωλολατρία ὡς θρησκεία. Ἀντίθετα, οἱ Ρωμαῖοι αὐτοκράτορες διεξήγαγαν ἕναν ἀνελέητο ἀγῶνα ἑναντίον τοῦ Χριστιανισμοῦ, τῆς νέας θρησκείας ποὺ εἶχε ἀρχίσει σιγά σιγά νὰ ἁπλώνεται σέ ὅλα τά ἐδάφη τῆς αὐτοκρατορίας. Στὸ Βυζάντιο τὰ πράγματα πῆραν διαφορετικὴ διάσταση. Ἡ πολιτικὴ τῶν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων ἐκτός του Ἰουλιανοῦ του Παραβάτη καὶ τῶν εἰκονομάχων αὐτοκρατόρων ἦταν ὑπὲρ τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ἡ χριστιανικὴ διδασκαλία ἐπηρέασε σὲ μεγάλο βαθμὸ τὴν ἐκπαίδευση τῶν Βυζαντινῶν, τὴ νομοθεσία τους καὶ γενικότερά τίς κοινωνικὲς ἀντιλήψεις τους. Στὴν περίπτωση τοῦ Ἰουλιανοῦ του Παραβάτη, ἡ πολιτεία ἀντιπαρατάχθηκε ἔναντι τοῦ Χριστιανισμοῦ μὲ σκοπὸ νὰ τὸν ἀφανίσει καὶ νὰ ἐπανιδρύσει τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ θρησκεία. Στὴν περίπτωση τοῦ Ἰσλάμ, ὁ Μωάμεθ προσπάθησε μὲ τὴ βοήθεια τῆς θρησκείας ποὺ «δημιούργησε» νὰ ἑνώσει φυλετικά τούς Ἄραβες σὲ ἕνα ἰσχυρὸ κράτος μὲ συνδετικὸ κρίκο τὴν πίστη στὸν ἴδιο Θεό. Προσπάθεια εἶναι νὰ ἐξετασθεῖ ἐὰν ὑπάρχει ἢ ὄχι σχέση μεταξὺ Θρησκείας καὶ Πολιτικῆς στὴ Νεωτερικότητα καὶ νὰ μελετηθοῦν οἱ διάφορες συνθῆκες ποὺ ὑπῆρξαν ὑπαίτιες τῶν διαφόρων αὐτῶν σχέσεων. Στὸ δεύτερο μέρος θὰ ἐξετασθεῖ ἡ σχέση Ὀρθοδοξίας καὶ Νεωτερικότητας. Σήμερα, ἀκούγονται πολλὲς ἀπόψεις ἀπὸ διάφορες πλευρὲς σχετικὰ μὲ τὴ σχέση ποὺ πρέπει νὰ ἔχει ἡ Ὀρθοδοξία μὲ τὴ Νεωτερικότητα. Δὲν πρέπει νὰ μᾶς διαφεύγει ὅτι ἡ Ὀρθοδοξία λόγῳ τῶν συνθηκῶν ποὺ βίωνε τὸ ἑλληνικὸ ἔθνος τουρκοκρατία δὲν εἶχε ποτὲ σχέση μὲ τὶς θρησκευτικὲς μεταρρυθμίσεις ποὺ συγκλόνισαν τὴν Εὐρώπη κατὰ τὸ Μεσαίωνα. Μέσα στὸ πλαίσιο τῶν «θρησκευτικῶν αὐτῶν ἐπαναστάσεων» γεννιοῦνται τὰ διάφορα ἑτερόδοξα δόγματα τοῦ Προτεσταντισμοῦ, ὅπως Λουθηρανισμός, Καλβινισμός, Ζβιγγλιανισμός. Ἡ διάσπαση τοῦ Χριστιανισμοῦ σὲ Ρωμαιοκαθολικοὺς καὶ Προτεστάντες στὴν Εὐρώπη, ὑπῆρξε ἡ δεύτερη διάσπαση τοῦ σώματος τῆς Χριστιανικῆς Θρησκείας. Ἡ πρώτη ἔγινε τὸ 1054 μὲ τὸ Μέγα Σχίσμα μεταξύ του Ὀρθόδοξου Ἀνατολικοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τοῦ Δυτικοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ. Ἡ μέχρι τότε Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ διασπάστηκε σὲ δύο μεγάλα κομμάτια. Τὸ σχίσμα ἄνοιξε τοὺς ἀσκοὺς τοῦ Αἰόλου καὶ προέκυψαν πολλὲς διαφορὲς τόσο σὲ θέματα θεολογίας filioque, ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως ἐκκλησιαστικὰ ἔθιμα, ἀγαμία κλήρου, παπικὸ πρωτεῖο κ.λπ., ἀλλὰ καὶ πολιτικῆς ἵδρυση τοῦ παπικοῦ κράτους καὶ τῆς αὐτοκρατορίας τῶν Φράγκων ἀπὸ τὸν Κάρολο τὸ Μέγα, τὸ γνωστὸ Καρλομάγνο. Ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα ἔχει ἀρχίσει μία προσπάθεια διαλόγου τῶν διαφόρων ἑτεροδόξων μὲ τὴν Ὀρθοδοξία. Ὁ διάλογος αὐτός, ὁ οἰκουμενικὸς ὅπως λέγεται, ἔχει θιασῶτες ἀλλὰ καὶ φανατικοὺς ἐχθρούς. Οἱ πρῶτοι κατηγοροῦν τοὺς δεύτερους γιὰ ἄκρατο συντηρητισμὸ καὶ σκοταδισμό, ἐνῶ οἱ δεύτεροι ἐκτοξεύουν κατηγορίες στοὺς πρώτους γιὰ υἱοθέτηση τῶν διαφόρων αἱρετικῶν ἀπόψεων τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν καὶ τῶν Προτεσταντῶν. Οἱ τελευταῖοι ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ εἰσαγωγὴ καὶ ἡ ἀποδοχὴ τῶν ὅρων τῆς νεωτερικότη 42
τας στὴν Ὀρθοδοξία τὴν ὁδηγεῖ στὸν κυκεώνα τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ τῶν αἱρέσεων, ἐνῶ οἱ ὑποστηρικτὲς τῶν διαλόγων αὐτῶν πρεσβεύουν ὅτι ἡ νεωτερικότητα ὄχι μόνο δὲ βλάπτει τὴν Ὀρθοδοξία, ἀντίθετα τῆς δίνει τὴν εὐκαιρία νὰ πλησιάσει τὶς διάφορες χριστιανικὲς ὁμολογίες καὶ νὰ καταφέρει νὰ τοὺς ἐπαναφέρει στὸ δρόμο τοῦ ὀρθοῦ ὀρθοδόξου δόγματος. Τὸ σίγουρο εἶναι, βέβαια, ὅτι ὅποια στάση καὶ νὰ υἱοθετηθεῖ γιὰ τὴ σχέση Ὀρθοδοξίας καὶ νεωτερικότητας θὰ γεννήσει ἕνα κύμα ἀντιδράσεων ἀπὸ τοὺς διαφωνοῦντες κάθε φορᾶ. Τέλος στὸ Γ μέρος θὰ ἐξετάσουμε τὴ σχέση τῆς Παραδοσιακῆς Θρησκείας μὲ τὴν κοινωνία.ἐκεῖ θὰ ἐξετασθεῖ κατὰ πόσο ὁ σημερινὸς ἄνθρωπος ἐξακολουθεῖ νὰ πιστεύει σὲ μία ἀνώτερη δύναμη, κατὰ πόσο ἀνήκει συνειδητὰ σὲ κάποια παραδοσιακὴ θρησκεία. Ἴσως κάποιοι σπεύσουν νὰ συμπεράνουν ὅτι ὁ ἄνθρωπος τοῦ 21ου αἰῶνα, ἐγκλωβισμένος στὰ ἐπιτεύγματα τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς τεχνολογίας ἔχει ἀρχίσει νὰ ἀπορρίπτει κάθε μορφὴ παραδοσιακῆς θρησκείας ἀντικαθιστώντας την μὲ νέες «θρησκεῖες» ποὺ στὴν πραγματικότητα ἀποτελοῦν ἕνα εἶδος συγκρητισμοῦ θρησκειῶν καὶ φιλοσοφιῶν μέσα ἀπὸ τὶς ὁποῖες θεοποιεῖ τὸν ἴδιο του τὸν ἑαυτό. Ἡ διείσδυση ἐπαρκῶς στὸ θέμα ἐγκυμονεῖ κινδύνους, ὅπως ἡ μὴ τήρηση οὐδέτερης καὶ ἀμερόληπτης στάσης. Ἄλλωστε ἡ γραφοῦσα τὴ μελέτη αὐτὴ εἶναι μέλος μίας παραδοσιακῆς θρησκείας καὶ συγχρόνως ζεῖ καὶ ἀναπτύσσεται σὲ μία κοινωνία ποὺ ἔχει ἐπηρεασθεῖ ἀπὸ τὴ θρησκεία αὐτή. Προσπάθειά μας θὰ εἶναι ἡ ἐξέταση τοῦ θέματος Ὀρθοδοξίας καὶ Νεωτερικότητας νὰ βασιστεῖ σὲ ὅσο τὸ δυνατὸν ἀμερόληπτη στάση ἀπέναντι στοὺς δύο σημαντικοὺς παράγοντες τῆς ἀνθρώπινης βιωτῆς, τῆς θρησκείας καὶ τῆς κοινωνίας καὶ πὼς ἐπηρεάζονται ἢ ὄχι ἀπὸ τὸν παράγοντα τῆς Νεωτερικότητας. Εισαγωγή Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι ὁ φύλακας τῆς παρακαταθήκης τῶν δογμάτων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καὶ τῆς διδασκαλίας τῶν Ἐκκλησιαστικῶν Πατέρων ἀπὸ τὴν ἵδρυση τῆς Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ἕως καὶ σήμερα. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία διακηρύττει, καὶ ὄχι ἄδικα, ὅτι ἀποτελεῖ τὸ θεματοφύλακα τῶν Δογμάτων τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὅπως αὐτὰ διατυπώθηκαν ἀπὸ τὶς Οἰκουμενικὲς Συνόδους καὶ ἑρμηνεύθηκαν στὰ συγγράμματα τῶν Πατέρων. Μέσα στὰ δύο χιλιάδες χρόνια ἀπὸ τὴ ἵδρυση τῆς Μίας, Ἀποστολικῆς καὶ Καθολικῆς Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, ἡ Ὀρθοδοξίας εἶναι ἐκείνη ποὺ ἀποτελεῖ τὸ μόνο γνήσιο συνεχιστὴ τῆς Θρησκευτικῆς Παράδοσης καὶ διδασκαλίας ποὺ διατυπώθηκε ἀπὸ τοὺς Ἀποστόλους καὶ τοὺς Εὐαγγελιστές. Αὐτὸ ἄλλωστε φανερώνει καὶ ἡ ἐτυμολογία τῆς λέξεως «Ὀρθοδοξίας». Ὁ ὅρος σημαίνει τήν ὀρθὴ δόξα, τήν ὀρθὴ πίστη, διδασκαλία. Ὁ ὅρος «Ὀρθοδοξία» προέρχεται ἀπὸ τὸ ἐπίθετο «ὀρθὸς» καὶ τὸ ρῆμα «δοκῶ» ἢ «δοξάζω». Σημαίνει, λοιπόν, αὐτὸς πού ἔχει τὴν ὀρθὴ δηλαδὴ τὴ σωστὴ γνώμη ἢ αὐτὸς πού ὀρθὰ δοξάζει τὸ Θεό. Ἡ ἀληθινὴ πίστη δὲν εἶναι ἀποκομμένη ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστική, λειτουργικὴ καὶ μυστηριακὴ ζωὴ ὡς δόξα καὶ αἶνος Θεοῦ. Ἡ ὀρθὴ πίστη εἶναι μία συνισταμένη ὅσων ἐκφράζονται στὴν Ἁγία Γραφή, τὴν Ἱερὰ Παράδοση καὶ τὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ περιεχόμενο τῶν δογμάτων ποὺ διατυπώθηκε μέσα ἀπὸ τὶς Οἰκουμενικὲς Συνόδους παίρνει σάρκα καὶ ὀστᾶ μέσα στὴν Ἐκκλησία. Γίνεται, λοιπόν, μία δοξολογία τῆς Ἁγίας Τριάδας μέσα ἀπὸ τὴ λατρευτική, λειτουργικὴ καὶ ἐν γένει μυστηριακὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας 1. 1 Α. Μπασδέκη, Ἐμεῖς καί οἱ ἄλλοι. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καἱ οἱ ἄλλες Ἐκκλησίες καί Ὁμολογίες. Τί μᾶς ἑνώνει καί τί μᾶς χωρίζει, ἐκδ. Κ. Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 23. 43
Ἡ Ὀρθοδοξία δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἕνα ἰδεολογικὸ ἢ φιλοσοφικὸ σύστημα ρεῦμα. Οὔτε φυσικὰ ἀποτελεῖ κάποιο μουσειακὸ ἔκθεμα, κάποια λαϊκὴ παράδοση. Τέλος, δὲν εἶναι ἡ συνιστῶσα ποὺ ἐξασφαλίζει τὴ διαχρονικὴ καὶ οἰκουμενικὴ ἑνότητα τοῦ ἑλληνισμοῦ. Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ Ἐκκλησία. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἡ «Μία, Ἁγία, Καθολικὴ καὶ Ἀποστολικὴ Ἐκκλησία» πρὸς τὴν ὁποία δηλώνουμε πίστη καὶ ἀφοσίωση μὲ τὴν ὁμολογία τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως, προϊόν της Α καὶ Β Οἰκουμενικῆς Συνόδου, γνωστὸ καὶ ὡς Σύμβολο Νικαίας Κωνσταντινουπόλεως 2. Καὶ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἀποτελεῖ τὸ σῶμα τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Λόγου, τοῦ Χριστοῦ 3. Οἱ μετέχοντες στὸ σῶμα αὐτὸ ἀποτελοῦν τὸ λαὸ τοῦ Θεοῦ. Βασικὴ προϋπόθεση γιὰ νὰ γίνει κάποιος μέλος τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, δηλαδὴ τῆς Ἐκκλησίας Του, εἶναι νὰ ἔχει βαπτιστεῖ στὸ ὄνομα τῆς Ἁγίας Τριάδας στὸ ὄνομα τοῦ Πατρός, τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τέλος τὴν Ἐκκλησία ἀποτελοῦν μαζὶ κλῆρος καὶ λαός, οἱ ὁποῖοι ἑνώνονται μέσα ἀπὸ τὸ μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ὡς Σῶμα Χριστοῦ ἔχει μία διαχρονικὴ καὶ συγχρόνως παγκόσμια ἑνότητα τῆς δογματικῆς διδασκαλίας τῆς Πίστεως 4. Ἡ διδασκαλία της ἂν καὶ διατυπώθηκε σὲ συγκεκριμένο τόπο, χρόνο καὶ ἀπὸ συγκεκριμένο πρόσωπο δὲν περιορίστηκε στὰ πλαίσια αὐτὰ ἀλλὰ ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τόνισε τὸν οἰκουμενικὸ καὶ ἐσχατολογικὸ χαρακτήρα της 5. 2012 χρόνια ἀπὸ τὴ γέννηση τοῦ Χριστοῦ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τηρεῖ πιστὰ ὅσα δίδαξε ὁ Χριστός, κήρυξαν οἱ Ἀπόστολοι, διαφύλαξε ἡ Παράδοση μέσα ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ καὶ λειτουργικὴ ζωή της. Πολλοὶ πιστεύουν λανθασμένα πὼς ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι μία ἀκόμη «Ἐκκλησία». Μία «ἄποψη», δηλαδή, τοῦ χριστιανισμοῦ, ἢ ἄλλοι θεωροῦν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς μία θρησκεία. Καὶ οἱ δύο ἀπόψεις εἶναι παντελῶς λανθασμένες. Ὀρθοδοξία στὴν κυριολεξία, ὅπως προαναφέρθηκε, σημαίνει ὀρθὴ δόξα, ὀρθὴ πίστη. Δὲν εἶναι μία ἐκ τῶν «ἐκκλησιῶν» διότι εἶναι ἡ Μόνη ἀληθινὴ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ. Αὐτὸ δὲν εἶναι φυσικὰ ἀλαζονεία ἀλλὰ ἡ Ἀλήθεια. Ἀφοῦ ὁ Κύριος ἵδρυσε μόνον μία Ἐκκλησία, πῶς μιλοῦμε ἐμεῖς γιὰ πολλές; Ἐπίσης, ἡ Ὀρθοδοξία δὲν μπορεῖ νὰ ὀνομαστεῖ θρησκεία διότι ἡ θρησκεία εἶναι δεισιδαιμονία προσπαθεῖ νὰ καλύψει ἡ κάθε θρησκεία τὶς ψυχολογικὲς ἀνάγκες τοῦ ἀνθρώπου. Ἀντίθετα ἡ Ὀρθοδοξία θεραπεύει τὸν πάσχοντα ψυχικὰ ἄνθρωπο ἐννοεῖται κάθε ἄνθρωπο καὶ τὸν καθιστὰ ἅγιο, αὐτὸ εἶναι ἡ ἁπτὴ καὶ περίτρανη ἀπόδειξη τῆς ἀλήθειας. Ἡ Ὀρθοδοξία δὲν εἶναι ἕνα μέρος μίας τοπικῆς ἀλήθειας ἀλλὰ εἶναι μία ἀλήθεια σὲ μία παγκόσμια κλίμακα 6. Εἶναι ἡ «Μία, Ἁγία, Καθολικὴ καὶ Ἀποστολικὴ Ἐκκλησία». Ἐκτὸς Ἐκκλησίας δὲν ὑπάρχει Ὀρθοδοξία ἀλλὰ οὔτε καὶ σωτηρία Μακριὰ ἀπὸ τὴ ζωὴ τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ σώματος, αὐτὸ ποὺ οἱ πολλοὶ ὀνομάζουν Ὀρθοδοξία ἀποκόπτεται ἀπὸ τὶς ρίζες της, χάνει τὴν ταυτότητά της, γίνεται ἕνα ἁπλὸ ἰδεολόγημα. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ὀνομάζει τὴν Ἐκκλησία «στύλο καὶ ἑδραίωμα Ἡ Ἐκκλησία μὲ πρωτοστάτες τοὺς φωτισμένους ἀπὸ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα πατέρες της διαφύλαξε τὴν ἀποκεκαλυμμένη ἀλήθεια 2 Σ. Π. Κούτσα, Μητρ. Ν. Σμύρνης, «Τό νόημα τῆς Ὀρθοδοξίας μας» http://www.oodegr.com/oode/orthod/genika/noima_orthod_1.htm 3 Βλ. σχετικά Ε. Ἀρτέμη, «Τό μυστήριο τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως σέ δύο διαλόγους, «Περί τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Μονογενοῦς» καί «Ὅτι εἷς ὁ Χριστός», τοῦ ἁγίου Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας», Ἐκκλησιαστικός Φάρος, τ. ΟΕ 2004, 145 277. Συναφῶς βλ. Τῆς ἰδίας, «Ἡ ἐν χρόνῳ κατά σάρκα γέννηση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ», δημοσίευση στό διαδικτυακό τόπο: «Ἀντιαιρετικό Ἐγκόλπιο», 2009 http://egolpion.com/gennhsh yiou.el.aspx. Τῆς ἰδίας, «The rejection of the term Theotokos by Nestorius Constantinople and the refutation of his teaching by Cyril of Alexandria», στο Γρηγόριος Παλαμάς 845 2012 153 177. 4 Μοναχοῦ Σεραφείμ, «Οἰκουμενισμός», Θεοδρομία Α 2012, 138. 5 Ἀναστασίου Γιαννουλάτου, ἀρχιεπ. Τιράνων, Παγκοσμιότητα καί Ὀρθοδοξία, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2001, 263. 6 Γ. Μεταλληνοῦ, πρωτοπρ., ὁμ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, «Ὀρθόδοξη Οἰκουμενικότητα καί Παγκοσμιοποίηση» http://www.impantokratoros.gr/b505be3b.el.aspx 2012 44
ἀπὸ τὸ Χριστό. Γιατί μόνο ἡ τήρηση αὐτῆς τῆς ἀλήθειας ὁδηγεῖ στὴ σωτηρία. Οἱ πολλοὶ ἀγῶνες, ποὺ διαμέσου τῶν αἰώνων διεξήγαγε ἡ Ἐκκλησία στὰ πρόσωπα θεοφόρων ποιμένων καὶ διδασκάλων της οἱ σύνοδοι ποὺ συνεκρότησε καὶ ἡ ἀνυποχώρητη ἐμμονὴ ποὺ ἐπέδειξε, πέρα ἀπὸ ἀνθρώπινες ἀδυναμίες καὶ ἀκρότητες ἀναπόφευκτες γιὰ τὰ ἀτελῆ ἀνθρώπινα μέτρα σ' ἕνα καὶ μόνο ἀποσκοποῦσαν: στὴ διαφύλαξη τῆς ἀποκεκαλυμμένης ἀλήθειας. Τῆς ἀλήθειας ποὺ ἐλευθερώνει καὶ ὁδηγεῖ στὴ σωτηρία ὅποιον τὴ βιώνει. Ἐπειδὴ ἡ κατὰ Χριστὸν ζωὴ ἀποτελεῖ τὴ μετουσίωση τῆς πίστεως σὲ βίωμα καὶ ἐμπειρία. Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ ἐμπειρία τῆς παρουσίας τοῦ Ἀκτίστου Λόγου τοῦ Θεοῦ μέσα στὴν ἱστορία καὶ ἡ δυνατότητα τοῦ κτιστοῦ του ἀνθρώπου νὰ γίνει Θεὸς «κατὰ χάριν». Ἔτσι ὁ Χριστιανισμὸς δίνει τὴ δυνατότητα στὸν ἄνθρωπο νὰ φτάσει τὴ θέωση μέσα ἀπὸ ἕνα συγκεκριμένο τρόπο ζωῆς καὶ τηρώντας κάποιες «ἀρχὲς καὶ κανόνες» 7. Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ διευκρινιστεῖ ὅτι ἄλλο φυσικὴ θρησκεία καὶ ἄλλο Ἐκκλησία. Ἄλλο ἀτομικὴ θρησκευτικότητα καὶ ἄλλο ἐκκλησιαστικὴ ἐν Χριστῷ ζωή. Ἄλλο ἀλτρουϊσμὸς καὶ φιλαλληλία καὶ ἄλλο αὐταπάρνηση καὶ θυσιαστικὴ ἀγάπη. Αὐταπάρνηση ποὺ μᾶς βγάζει ἀπὸ τὸ ἀτομικὸ κέλυφός μας καὶ μᾶς ὁδηγεῖ κοντὰ στοὺς ἄλλους. Μετατρέπει τὸ ἐγὼ σέ ἐμεῖς. Ἀγάπη ἀληθινή, ποὺ βεβαιώνει τὸν κόσμο γιὰ τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός: «Εἰ οὕτως ὁ Θεὸς ἠγάπησεν ἠμᾶς, καὶ ἠμεῖς ὀφείλομεν ἀλλήλοις ἀγαπᾶν» 8 Ἑπομένως ἡ ἵδρυση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ἀνάγεται στοὺς χρόνους τῶν Ἀποστόλων καὶ ἡ πορεία της εἶναι συνυφασμένη μὲ τὴν ἀποστολικὴ διαδοχὴ τῶν λειτουργῶν της. Δέχεται ὡς θεμέλιό της ἀλήθειας της τὴν Ἁγία Γραφή, τὴ θεολογία τῶν Ἑπτὰ Οἰκουμενικῶν Συνόδων καὶ τὴ διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων. Τὸ διοικητικό της σύστημα εἶναι συνοδικό. Τέλος πρέπει νὰ γίνει κατανοητὸ πώς ἡ Ὀρθοδοξία εἰσῆλθε σὲ διάφορους ἀγῶνες προκειμένου νὰ διασφαλίσει τὴ συνέχιση τῆς χριστιανικῆς εὐαγγελικῆς ἀποστολικῆς παράδοσης. Αὐτὴ ἡ παράδοση βρίσκεται σὲ κίνδυνο μπροστὰ στὴν παγκοσμιοποίηση, τὴ νεωτερικότητα, τὸν Οἰκουμενισμὸ σύμφωνα μὲ μερικοὺς λαϊκοὺς χριστιανοὺς καὶ ἱεράρχες, ἐνῶ ἡ ἄλλη ἄποψη εἶναι ὅτι μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία μίας δυναμικῆς Ὀρθοδοξίας θὰ μπορέσουν καὶ οἱ ἄλλες Χριστιανικὲς Ὁμολογίες νὰ ἐπαναπροσδιοριστοῦν καὶ νὰ διορθώσουν πιθανὰ λάθη τοῦ παρελθόντος. 7 Αὐτόθι. 8 Α Ιω. 4,11. 45
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ 1. Πολιτική καί Θρησκεία: Δύο ὅροι ἀλληλοσυμπληρώμενοι ἤ ἀλληλοσυγκρουόμενοι; Ἡ μελέτη τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας βρίθει ἀπὸ παραδείγματα ποὺ ἡ πολιτικὴ καὶ ἡ θρησκεία βρέθηκαν συναγωνιστὲς κάτω ἀπὸ τὴν ἴδια σημαία ἢ ἀντίπαλοι σηκώνοντας διαφορετικὰ λάβαρα. Στὸν πρόλογο τῆς παροῦσας μελέτης ἔγινε μία μικρὴ ἀναφορὰ σὲ παραδείγματα τῆς ἱστορίας ποὺ ἡ θρησκεία συμπορεύτηκε ἢ συγκρούσθηκε μὲ τὴν πολιτική. Ἐδῶ θὰ γίνει πιὸ ἐκτενὴς καὶ ἀναλυτικὴ ἀναφορά. Πρίν, ὅμως, τὴν ὁποιαδήποτε ἐξέταση τοῦ θέματος, θὰ γίνει προσπάθεια νά δοθεῖ ἕνας ὁρισμὸς τῶν ἐννοιῶν πολιτικὴ καὶ θρησκεία. Πολιτικὴ εἶναι ἡ συντονισμένη δράση ἀτόμων ἢ κοινωνικῶν ὁμάδων μὲ σκοπὸ νὰ πετύχουν στόχους ποὺ ἀφοροῦν τὸ κοινωνικὸ σύνολο. Μὲ τὴν πολιτικὴ οἱ ἄνθρωποι ὀργανώνουν τὴν κοινωνική τους συμβίωση. Συμμετέχουν σὲ μία δημόσια διαδικασία, προκειμένου νὰ ἀντιμετωπίσουν προβλήματα ποὺ ἀφοροῦν κοινωνικὲς ὁμάδες ἢ τὸ κοινωνικὸ σύνολο 9. Ὅ σον ἀφορᾶ στὸ δεύτερο ὄρο «Θρησκεία» θὰ μποροῦσε νὰ τοῦ δοθεῖ ἡ ἑξῆς σημασία: Ἡ θρησκεία εἶναι ἡ σχέση ποὺ ἀναπτύσσει ὁ ἄνθρωπος μὲ μία δύναμη ἀνώτερη ἀπὸ ἐκεῖνον. Συνήθως οἱ διάφορες θρησκεῖες ἐκτός του Χριστιανισμοῦ εἶναι ἀποκύημα τῆς ἀνθρώπινης φαντασίας. Ὁ Χριστιανισμὸς θεωρεῖται καὶ εἶναι ἡ εἴσοδος τοῦ Δευτέρου Προσώπου τῆς Ἁγίας Τριάδας στὸν κόσμο μὲ τὴν ἐνανθρώπησή Του. Ἑπομένως, μὲ αὐτὴν τὴν ἔννοια ὁ Χριστιανισμὸς δὲν εἶναι θρησκεία ἀλλὰ ἀποκάλυψη. Σήμερα μαζὶ μὲ τὸν Χριστιανισμὸ, οἱ βασικὲς θρησκεῖες εἶναι πέντε: Ἰουδαϊσμός, Χριστιανισμός, Μωαμεθανισμός, Βουδισμός, Ἰνδουισμός. Ἡ κάθε μία ἀπὸ αὐτὲς πιστεύει στὴν ὕπαρξη ἑνὸς ἀνώτερου ὄντος, τοῦ Θεοῦ. Ἡ διδασκαλία περὶ Θεοῦ ἔχει παγιωθεῖ στὴ διδασκαλία τῆς θρησκείας καὶ βρίσκεται σὲ ἀπόλυτη συνάρτηση μὲ τοὺς χώρους λατρείας τῆς ἑκάστοτε θρησκείας καὶ τὴ διδασκαλία της. Συνοπτικά, προαναφέρθηκαν κάποια περιστατικὰ τῆς καλῆς ἢ ὄχι σχέσεως τῆς θρησκείας μὲ τοὺς πιστούς της σὲ σχέση μὲ τὴν πολιτική. Στηρίζει ἡ μία τὴν ἄλλη; Μήπως ἡ μία λειτουργεῖ σὰν ὄχημα, γιά νὰ ὑλοποιήσει τὰ σχέδιά της ἄλλης; Πολλὲς φορὲς στὴν ἀρχαιότητα ἡ θρησκεία καὶ μάλιστα ἐκείνη τοῦ Δωδεκάθεου ἀποτελοῦσε τὸ συνεκτικὸ κρίκο ποὺ ἕνωνε τίς Μητροπόλεις μὲ τὶς ἀποικίες στὴν ἀρχαίας Ἑλλάδα. Συγχρόνως, ὅλοι σχεδόν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες εἶχαν δυνατοὺς δεσμοὺς μὲ τὴ θρησκεία τους. Ἔτσι παρὰ τὶς διάφορες τοπικὲς θεότητες ποὺ λατρεύονταν, ὑπῆρχε κοινὴ πίστη στοὺς ἀρχαίους Δώδεκα Θεοὺς τοῦ Ὀλύμπου. Στὰ ρωμαϊκὰ χρόνια, ἡ λατρεία τοῦ Δωδεκάθεου σὲ συνάρτηση μὲ τὴ λατρεία τοῦ αὐτοκράτορα ἀποτελοῦσε ἕνα ἀπὸ τὰ μέσα ἐνοποίησης τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Ὁποιαδήποτε ἄλλη θρησκεία γινόταν ἀποδεκτὴ στὴν αὐτοκρατορία ἐκτός του Χριστιανισμοῦ. Αὐτὸ συνέβαινε, γιατί ἡ διδασκαλία τοῦ Χριστιανισμοῦ δὲν ἀναγνώριζε καὶ δὲν ἀποδεχόταν τὴν ὕπαρξη ἄλλων «πραγματικῶν» θεῶν, παρὰ μόνο Ἐκείνου τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Αὐτό, σύμφωνα μὲ τὴν τότε ἀντίληψη περὶ θρησκείας στὴ ρωμαϊκὴ ἐποχή, ὑπέσκαπτε τὰ θεμέλια της Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Τόνοι αἵματος χριστιανῶν μαρτύρων ἀποτελοῦν τὴν ἀδιαμφισβήτητη μαρτυρία ὅτι στὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ ὑπῆρξε σφοδρὴ σύγκρουση μεταξὺ πολιτείας καὶ κατεστημένης εἰδωλολατρικῆς θρησκείας ἔναντι τοῦ Χριστιανισμοῦ. 9 «Πολιτική καί Δίκαιο. Βιβλίο Β Λυκείου Γενικοῦ Λυκείου, Γενικῆς Κατεύθυνσης», http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/dsgl B103/94/758,2775/unit 1096 2012. 46
Στὸ προοίμιο τῆς Βυζαντινῆς ἐποχῆς τὸ διάταγμα τῶν Μεδιολάνων τὸ 313 ἀποτέλεσε τὴν ἀρχὴ τῆς στενῆς συνεργασίας σύζευξης τοῦ Χριστιανισμοῦ μὲ τὴν Πολιτεία. Ἐπιπλέον, μελετώντας τὰ ἱστορικὰ κείμενα τῆς ἐποχῆς, εἶναι εὔκολο κανεὶς νὰ διαπιστώσει πόσο ἡ Πολιτεία στήριξε τὴ Χριστιανικὴ θρησκεία ἀλλὰ καὶ τὸ ἀντίστροφο. Τὸ Βυζάντιο θεωρεῖται κατεξοχὴν ἡ πρώτη Χριστιανικὴ Αὐτοκρατορία. Μόνο τὴν περίοδο τοῦ Ἰουλιανοῦ του Παραβάτη καὶ τὴν περίοδο τῆς εἰκονομαχίας, ἡ πολιτικὴ ἐξουσία βρίσκεται μέσα σὲ ἕναν πόλεμο μὲ τὸ Χριστιανισμό, μὲ σκοπὸ νὰ τὸν παραγκωνίσει ὁλοκληρωτικά. Στὴν Εὐρώπη ὁ Χριστιανισμὸς ἀποτέλεσε τὸ μέσο ποὺ βρῆκε μεγαλύτερο ἔρεισμα στὸ λαὸ ἡ διοίκηση τοῦ Καρλομάγνου. Παράλληλα πολλὲς φορὲς ἡ Δυτικὴ Χριστιανικὴ Ἐκκλησία βοήθησε στὴν ἰσχυροποίηση μίας πολιτικῆς ἐξουσίας. Ἔτσι πολλοὶ ἡγεμόνες τῆς Εὐρώπης ἔσπευδαν νὰ ἀναπτύξουν στενὲς σχέσεις συνεργασίας μὲ τὸν Πάπα προσφέροντάς του ἀκόμα καὶ ἐδάφη 10. Ἐκτός, ὅμως, ἀπὸ τὴ Χριστιανικὴ διδασκαλία καὶ τὴ σχέση της μὲ τὴν πολιτικὴ ἐξουσία, ὑπάρχει καὶ τὸ παράδειγμα τοῦ Μωάμεθ. Ὁ τελευταῖος προκειμένου νὰ ἑνώσει τὶς διάφορες ἀραβικὲς φυλὲς δημιούργησε μία θρησκεία, μὲ στοιχεῖα εἰδωλολατρικά, χριστιανικὰ κυρίως αἱρετικὰ μονοφυσιτικὰ καὶ ἰουδαϊστικά. Ἔτσι ἡ θρησκεία τῶν Μουσουλμάνων ἀποτέλεσε τὸ θεμέλιο πάνω στὸ ὁποῖο κτίστηκε ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία. Ἡ μεγάλη σύγκρουση τῆς θρησκείας μὲ τὴν πολιτικὴ ἐξουσία ἀρχίζει ἀπὸ τὰ χρόνια του Διαφωτισμοῦ. Αὐτὸς εἶναι τὸ ἰδεολογικὸ οἰκονομικὸ καὶ κοινωνικοπολιτικὸ ρεῦμα ποὺ ἀμφισβητεῖ κάθε αὐθεντία ἄρα καὶ τὶς θρησκεῖες. Ἡ περίοδος τῆς νεωτερικότητας ποὺ κάνει τὰ πρῶτα δειλὰ βήματα μὲ τὸ κίνημα τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ ἰσχυροποιεῖται μὲ τὴ Βιομηχανικὴ Ἐπανάσταση φέρνει μία σύγκρουση μεταξὺ θρησκείας καὶ πολιτικῆς ἐξουσίας ἢ σκέψης. Αὐτὴ τὴ σχέση, ποὺ ὑφίσταται μὲ βάση τὴ νεωτερικότητα, θὰ πρωταγωνιστήσει στὸ κύριο μέρος τῆς συγκεκριμένης ἐργασίας. 2. Ἡ «ἐπανάσταση» τῶν Χριστιανῶν ἐναντίον τῶν Χριστιανῶν. Ἡ περίοδος τῶν θρησκευτικῶν Μεταρρυθμίσεων. Ὁ π. Ἰωάννης Μάγιεντορφ, καθηγητὴς Βυζαντινῆς Ἱστορίας στὸ Πανεπιστήμιο Fordham, ὁρίζει τὴ Μεταρρύθμιση ὡς μία ἀπόπειρα μὲ σκοπὸ τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ Δυτικοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπὸ τὸ Σχολαστικὸ περίγραμμα τῆς σκέψης ποὺ τοῦ ἐπέβαλλε ἡ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία καὶ γιὰ τὴν ἐπαναφορά του στὴν Ἁγία Γραφὴ καὶ τὸν πρώιμο Χριστιανισμὸ 11. Τὸ πνεῦμα τῆς Μεταρρύθμισης θεωροῦσε ἀσήμαντα τὰ πράγματα αὐτῆς τῆς ζωῆς καὶ ἔδινε μεγάλη σημασία στὴν ἄλλη ζωὴ 12. Πρωτεργάτες τῆς Μεταρρύθμισης ὑπῆρξαν ὁ Λούθη 10 «Τό 754 ὁ νικητής ἡγεμόνας τῶν Φράγκων Πιπίνος ἔδωσε στόν Πάπα Στέφανο Β τά ἄλλοτε βυζαντινά εδάφη. Αὐτό εἶχε σάν ἀποτέλεσμα τά ἐδάφη αὐτά νά ἀποτελέσουν τήν κοσμική ἐπικράτεια τοῦ παπικοῦ θεσμοῦ. Ὁ Πάπας γίνεται Ἀνεξάρτητος ἡγεμόνας. Κάτι πού τό ἐπικυρώνει καί τό 774 ὁ Καρλομάγνος. Αὐτός ἀναγνωρίζει τή δωρεά τοῦ Πιπίνου. Τό 787 οἱ πάπες σταματοῦν νά χρονολογοῦν τά ἔγγραφά τους μέ τά χρόνια τῆς βασιλείας τῶν αὐτοκρατόρων τῆς Ἀνατολῆς. Παράλληλα, ὅταν ὁ Πάπας Λέων Γ βάζει τό στέμμα τῆς παλινορθωμένης Δυτικής Αὐτοκρατορίας στόν Καρλομάγνο, τότε ἔχουμε την ὁλοκληρωτική ρήξη μεταξύ Βυζαντίου καί Ρώμης. Ὁ ἐναγκαλισμός τοῦ παπικοῦ θρόνου ἀπό τούς Φράγκους εἶχε σάν συνέπεια τή γέννηση τοῦ δογματικοῦ θέματος τοῦ Filioque. Μέ βάση τή διδασκαλία τοῦ Filioque, τό Άγιο Πνεύμα δέν ἐκπορευόταν μόνο «ἐκ τοῦ Πατρός», ἀλλά «καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ». Ἡ ἀρχή τοῦ Filioque βρισκόταν στίς βησιγοτθικές ἀρειανικές ρίζες τῆς φραγκικῆς θεολογίας», Ε. Ἀρτέμη, «Οἱ Βασικότεροι Σταθμοί στή Ρήξη τῶν Σχέσεων Ἀνατολικῆς καί Δυτικῆς Ἐκκλησίας μέχρι τό Μέγα Σχίσμα τοῦ 1054», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 842 2011 523 550, 528. 11 Ἰ. Μάγιεντορφ, «Ἡ σημασία τῆς Μεταρρύθμισης στήν ἱστορία τῆς Χριστιανοσύνης», Σύναξη, 51 Ιούλιος Σεπτέμβριος 1994, 23. 12 E. Burns, Εὐρωπαϊκή Ἱστορία, Α, ἐπιμ. Ι. Σ. Κολλιόπουλου, ἐκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, χ.ο., σ. 120. 47
ρος καὶ ὁ Καλβίνος μὲ σκοπὸ νὰ ἐπιστρέψουν τοὺς Χριστιανοὺς καὶ κατὰ συνέπεια τῆς Ἐκκλησίας στὴ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Παύλου καὶ τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου 13. Ἡ ἀφορμὴ γιὰ τὴν ἔναρξη τοῦ κινήματος τῆς Μεταρρύθμισης ἐντοπίζεται στὴν ἔκδοση, τὸ Μάρτιο τοῦ 1517, ἀπὸ τὸν Πάπα Λέοντα Ι τῆς σημαντικότερης ἀπὸ τὶς «ἀφέσεις» ἢ συγχωροχάρτια indulgentiae του. Ὁ Λέων Ι χρειαζόταν χρήματα γιὰ τὴν ἀποπεράτωση τοῦ ναοῦ τοῦ Ἄγ. Πέτρου στὴ Ρώμη. Ἔτσι ἐξέδωσε μία Παπικὴ Βούλα, μὲ τὴν ὁποία παρεῖχε «ὁλοκληρωτικὴ ἄφεση» σὲ ὅσους θὰ συνέβαλλαν οἰκονομικὰ στὸ σκοπὸ αὐτὸ 14. Ὁ Λούθηρος ἀντιδρᾶ καὶ ἔτσι τὴν παραμονὴ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἁγίων Πάντων, στὶς 31 Ὀκτωβρίου 1517, θυροκολλᾶ ὁ ἴδιος τὶς περίφημες 95 Θέσεις του στὴν εἴσοδο τῆς ἐκκλησίας τοῦ κάστρου τῆς Wittenberg καὶ ἀνακοινώνει πὼς εἶναι ἕτοιμος νὰ τὶς ὑποστηρίξει δημόσια. Οἱ Θέσεις ἦταν γραμμένες στὴ Λατινικὴ καὶ καυτηρίαζαν τόσο τὶς καταχρήσεις στὸ ζήτημα τῶν ἀφέσεων, ὅσο καὶ τὶς γενικότερα ἐσφαλμένες δογματικὲς ἀρχὲς στὶς ὁποῖες στηριζόταν ἡ ἔκδοσή τους. Ἡ 31η Ὀκτωβρίου 1517 σηματοδοτεῖ τὴν ἐπίσημη ἔναρξη τῆς Μεταρρύθμισης 15. Τὸ κίνημα τῆς Μεταρρύθμισης ἢ ἀλλιῶς ἡ Προτεσταντικὴ Ἐπανάσταση ἐκτὸς ἀπὸ τὸ θρησκευτικὸ μέρος ποὺ ἑστιαζόταν στὴν ἀντίδραση στὶς δογματικὲς καὶ γενικότερες ἀτασθαλίες τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας στηριζόταν καὶ στὴν ἀνάπτυξη τῆς ἐθνικῆς συνείδησης. Ἡ τελευταία ἀποτελοῦσε καὶ καταλυτικὸ παράγοντα στὴν ἄνοδο στὸ θρόνο ἀπόλυτων μοναρχῶν. Παράλληλα ἦταν ἀρνητικοὶ στὴν ἐπέμβαση τοῦ πάπα στὶς ἐσωτερικὲς ὑποθέσεις τῆς Ἀγγλίας, Γαλλίας καὶ Γερμανίας 16. Ἂν καὶ ὁ Λούθηρος καὶ οἱ θεολογικές του ἀπόψεις ἔγιναν γρήγορα ἀγαπητὲς στὴ Γερμανία καὶ κέρδισαν μεγάλο ἔδαφος ἔναντί του ρωμαιοκαθολικισμοῦ, ἐντούτοις φαίνεται νὰ μὴ βρίσκουν τὴν ἴδια ἀνταπόκριση ἔξω ἀπὸ τὸ γηγενές τους περιβάλλον 17. Τὶς ἀπόψεις τοῦ Λούθηρου ἔρχονται νὰ ἀντικαταστήσουν ἢ νὰ συμπληρώσουν οἱ διδασκαλίες τοῦ Ζβίγγλιου καὶ τοῦ Καλβίνου. Αὐτοὶ διαμόρφωσαν νέα «χριστιανικὴ θρησκεία», ἀσκώντας ἰσχυρὲς ἐπιδράσεις στὰ πολιτικὰ τεκταινόμενα τῶν εὐρωπαϊκῶν χωρῶν, ὅπως ἡ Γαλλία, ἡ Ἐλβετία, οἱ Κάτω Χῶρες. Στὴν Ἀγγλία πρόσφορο ἔδαφος βρίσκουν οἱ θεολογικὲς ἀπόψεις τοῦ Οὐίκλιφ καὶ τοῦ Θωμᾶ Μόρ. Ἡ διάδοση τῶν ἀπόψεων αὐτῶν βρίσκει μέσο τὴν πολιτικὴ ἐξουσία ποὺ ἀσκοῦσε ὁ βασιλιὰς Ἐρρίκος ὁ Η καὶ τὸ ζήτημα μὲ τὸ διαζύγιό του. Ἔτσι τὸ 1534 ἡ Ἀγγλικανικὴ Ἐκκλησία λυτρώνεται ἀπὸ τὰ δεσμὰ τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς καὶ ὁρίζει κεφαλὴ τῆς τὸν ἑκάστοτε βασιλιά. 3. Ἀντιμεταρρύθμιση Ὁ μηχανισμὸς τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας κλονίσθηκε συνθέμελα ἀπὸ τὶς μεταρρυθμιστικὲς κινήσεις στὴν Εὐρώπη. Γρήγορα, λοιπόν, ξεκίνησε τὴν ἀντεπίθεση μὲ ρητορικὰ καὶ ἔντυπα προπαγανδιστικὰ μέσα. Ἀναπαρίσταναν σὲ φυλλάδια τὸ Λούθηρο καὶ τὸν Καλβίνο ὡς διαβόλους. Ἐπίσης ἔθεσε σὲ λειτουργία τὶς συνήθεις μεθοδεύσεις περιθωριοποίησης τῶν ἀποστατῶν καὶ ἀντιπάλων του πάπα. Ὁ Λούθηρος κατηγορήθηκε ὡς αἱρετικὸς ἐκείνους τοὺς αἰῶνες μία βαρύτατη κατηγορία, γιατί ἀμφισβητοῦσε τὸ ἀλάθητό του πάπα καὶ τῶν συνόδων. Τὸ ἔτος 1519 ξεκίνησε ἐναντίον του μία ἐκκλησιαστικὴ δίκη μὲ μοναδικὴ ἀναμενό 13 Αὐτόθι. 14 Θ. Γ. Γραμμένου, ««Θεός τό φρούριον ἡμῶν» : Ἔργα καί ἡμέρες τοῦ Μαρτίνου Λούθηρου», http://www.gec.gr/history/luther.htm 2012 15 Αὐτόθι. 16 Burns, ὅπ.π. σ. 128. 17 Αὐτόθι, σ. 141. 48
μενη κατάληξη τὴν καταδίκη του. Ἐνισχυμένος ὁ μεταρρυθμιστὴς ἀπὸ τὴ θερμὴ ἀνταπόκριση τοῦ λαοῦ, ἀρνήθηκε ὁποιαδήποτε ἀνάκληση τῶν θέσεών του κι ἔτσι ὁ πάπας τὸν ἀναθεμάτισε τὸ ἔτος 1521 ὁριστικὰ ὡς «αἱρετικὸ» 18. Ἡ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία ἀντεπιτίθεται ἔναντι τῶν ἐπαναστατῶν μὲ τὴν ἵδρυση τῶν Ταγμάτων, ὅπως ἐκεῖνο τῶν Ἰησουϊτῶν. Πολλοὶ ἀπὸ τοὺς Ἰησουίτες ἀποτέλεσαν μέλη τῆς Ἱερᾶς Ἐξέτασης. Αὐτὴ εἶχε τὴν ἀποκλειστικὴ δύναμη νὰ ἀποφασίζει τί ἦταν ὄχι μόνο θεολογικὰ ὀρθό, ἀλλὰ ἐπιστημονικὰ καὶ κοινωνικά. Ἔτσι ἀποτελοῦσε ἀνεκτίμητο σύμμαχο σὲ κάθε ἡγεμόνα ποὺ ἦταν γαλαντόμος ἀπέναντι στὴ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία, ἀφοῦ καταδίκαζε στὴν πυρὰ ὁποιονδήποτε λειτουργοῦσε ὡς ἀπειλή ἄμεση ἢ ἔμμεση γιὰ τὸν ἡγεμόνα ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ἴδια τὴ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία. 4. Ἡ σχέση θρησκειῶν καὶ Πολιτικῆς στὴν Εὐρώπη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ τῆς Βιομηχανικῆς Ἐπανάστασης ἕως τὸ Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Ἡ ἰδέες τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης, ὅπως ἀτομικὴ ἐλευθερία, αὐτονομία, καὶ κυριαρχία ἀντιμάχονταν τή διδασκαλία τῶν θρησκειῶν ἀλλά καί τῆς Ἐκκλησίας ποὺ μιλοῦσαν γιά ἕνα ἀνώτερον ὄν καί γιά τήν ὑπακοή τῶν ἀνθρώπων σέ μία ἀνυπέρβλητη αὐθεντία, τό Θεῖο καί τούς Ἱερεῖς Του. Θεωροῦσαν, λοιπόν, τὶς θρησκεῖες συνώνυμό της αὐθεντίας, τῆς μὴ κριτικῆς σκέψης, τῆς παράδοσης, τοῦ κατεστημένου φεουδαρχικοῦ καθεστῶτος 19. Ἡ ἀμφισβήτηση φέρνει τὸν κεκαλυμμένο ἀθεϊσμὸ πίσω ἀπὸ διάφορες θεωρίες, ὅπως ἐκείνη τοῦ deismus. Σὲ αὐτὴν ὑποστηριζόταν ὅτι ναὶ μὲν ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν κόσμο ἀλλὰ δὲν τὸν ἀπασχολεῖ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ὕστερα ἡ τύχη του. Κατὰ συνέπεια δὲν ἔχουν καμμία ἀξία οἱ προσευχές, τὰ μυστήρια, οἱ λειτουργίες ἀλλὰ καὶ οἱ ναοί. Ὁ ἀνοιχτὸς ἀθεϊσμὸς 20 ἦταν σπάνιος, ὅπως καὶ ὁ ἀνοικτὸς χριστιανισμός. Τὸ 18ο αἰώνα ὁ Χριστιανισμὸς δίνει τὴ θέση του στὴν ἀθεΐα καὶ τὸν ἀγνωστικισμὸ 21. Οἱ γενιὲς ποὺ ἀκολουθοῦν στὴ Γαλλία μετὰ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1789 προσπαθοῦν νὰ συνθέσουν μία ἀστικὴ ἠθικὴ ποὺ θὰ ἀντικαταστήσει ἐπάξια τὴ χριστιανική. Αὐτὸ δὲν ἐπιτεύχθηκε. Τὸ μόνο ποὺ κατάφεραν ἦταν νὰ ὑποκαταστήσουν τὴ χριστιανικὴ θρησκεία μὲ διάφορες ψευδοθρησκεῖες ἢ τὴν ἐγκαθίδρυση μίας κοσμικῆς ἠθικῆς 22. Οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς τῶν ἐπαναστάσεων ἀπὸ τὸ 18ο αἰῶνα ἕως τὰ μισά τοῦ 19ου στρέφονται μὲ πάθος πρὸς τὰ ἐγκόσμια. Ἂν καὶ οἱ μάζες παρέμεναν θρησκευόμενες, ἐντούτοις, ὁ δεσπόζων κοσμικὸς χαρακτήρας τῶν νέων ἐργατικῶν καὶ σοσιαλιστικῶν κινημάτων ἑστίαζε στὴ θρησκευτικὴ ἀδιαφορία, χαρακτηριστικό του προλεταριάτου 23. Ἀντίθετα οἱ κυρίαρχες χῶρες τῆς Εὐρώπης τὸ 19ο αἰῶνα ποὺ ἀποτελοῦσαν τὴν Ἱερὰ Συμμαχία, μὲ ἀρχηγὸ της τὸν Αὐστριακὸ Μέττερνιχ θεωροῦσε ὅτι ἦταν θεϊκὴ βούληση ἡ διατήρηση τῶν καθεστώτων τῆς τυραννίας καὶ τῆς ἀπολυταρχίας καὶ μοναρχίας. Ἀντίθετα κάθε ἐπανάσταση ἐθνικὴ ἢ κοινωνικὴ ἀποτελοῦσε ἔργο τοῦ Σατανᾶ. Ἡ ἄρνηση τῶν θρησκειῶν ἀρχίζει νὰ γίνεται γνωστὴ μὲ δυναμικὸ τρόπο μέσα ἀπὸ τὰ ἔργα τοῦ Μάρξ. Αὐτὸς χαρακτηρίζει τὴ θρησκεία ὡς ὄπιο τῶν λαῶν. Ἡ ἰδέα τῆς ἀρνήσεως 18 Στ. Φραγκοπούλου, Ἱστορία τῆς Τεχνολογίας. Μέ παρεκβάσεις σέ συναφῆ γεγονότα πού ἐπηρέασαν τήν ἐπιστήμη, τήν τεχνολογία καί τόν πολιτισμό, 2008, σ. 37. 19 B. Boll, «Θρησκεία, πολιτική καί ἐκλογική συμπεριφορά στή Γερμανία. Ἱστορικές Ἐμπειρίες, σύγχρονα ἐρωτήματα καί ἀβεβαιότητες γιά τό μέλλον», Θρησκεῖες καί πολιτική στή νεωτερικότητα, ἐκδ. Κριτική, 2002, σ. 238. 20 Ε. Hobsbawm, Ἡ ἐποχή τῶν ἐπαναστάσεων, 1789 1848, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 1992, 309. 21 Αὐτόθι, σ. 310. 22 Hobsbawm, σ. 311. 23 Αὐτόθι, σ. 313. 49
κάθε θρησκείας ἀρχίζει ὄχι μόνο νὰ ὡριμάζει ἀλλὰ καὶ νὰ βρίσκει καὶ ὀπαδούς. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῆς ἀρνήσεως κάθε θρησκευτικῆς ἰδεολογίας ἀποτελεῖ ἡ Ἐπανάσταση τῶν Μπολσεβίκων στὴ Ρωσία τὸ 1917. Οἱ δύο παγκόσμιοι πόλεμοι ἀποτελοῦν καὶ συνέπεια τῆς ἀπομακρύνσεως τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὶς θρησκεῖες. Περιθωριοποιώντας τὴ διδασκαλία τῶν θρησκειῶν καὶ δὴ τοῦ χριστιανισμοῦ, στὴν πραγματικότητα παραγκωνίζει τὴν ἀνθρωπιὰ του ἕνας λαὸς καὶ χάνει τὴν ἠθική του. Ἔτσι ἡ Γερμανία δὲ δίστασε στὸ ὅραμα τῆς δημιουργίας τῆς Ἄριας φυλῆς νὰ «ἀποθηκεύσει» στοὺς κλίβανους γιὰ τοὺς ἀνθρώπους, ἑκατομμύρια ἀνθρώπους χωρὶς τὸ παραμικρὸ ἴχνος δισταγμοῦ ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν Γερμανῶν. 5. Οἱ Θρησκεῖες καὶ ἡ πολιτικὴ σήμερα. Στὶς μέρες μας ἡ πολιτικὴ τῆς παγκοσμιοποίησης ἀποτελεῖ τὸ σημαντικότερο κίνδυνο γιὰ τὴν πολτοποίηση τῶν διαφόρων θρησκειῶν. Ὁ ἄνθρωπος, μέσα ἀπὸ τὴν τεχνολογικὴ ἐξέλιξη θεωρεῖ ὅτι τὸ κράτος του εἶναι ἕνα μικρὸ χωριὸ σὲ ὁλόκληρο τὸν πλανήτη. Ἀρχικὰ ἡ παγκοσμιοποίηση θεωροῦταν εὐεργετική, ὡς βροχὴ ποὺ θὰ γονιμοποιοῦσε ὁλόκληρη τὴν οἰκουμένη 24, γρήγορα, ὅμως ἀποδείχτηκε ὡς μέσο τῶν δυνατῶν κρατῶν ὀργανισμῶν γιὰ νὰ ἐπιβάλλουν τὰ δικά τους θέλω σὲ ὅλες τὶς γωνιὲς τοῦ πλανήτη. Τὰ ποικίλα μέσα ἐνημέρωσης προσπαθοῦν νὰ ὁδηγήσουν τὶς μάζες τῶν λαῶν στὴν υἱοθέτηση συμπεριφορῶν ποὺ ἐξυπηρετοῦν κάποια σχέδια 25. Ἡ παγκοσμιοποίηση μὲ τὶς μετακινήσεις τῶν ἰδεῶν καὶ ἰδεολογιῶν βοήθησε τὴν ἐπιστήμη καὶ τὴν κοινωνία νὰ προοδεύσουν γρηγορότερα. Δυστυχῶς, ὅμως, ἡ παγκοσμιοποίηση δὲν ἔφερε μόνο θετικὰ ἀποτελέσματα ἀλλὰ καὶ ἀρνητικά. Οἱ λαοὶ ἀναγκάζονται νὰ δεχθοῦν κάποιους δῆθεν καλύτερους πολιτισμούς, νέες ἰδεολογίες μὲ σκοπὸ τὴν καταστροφὴ καὶ ἀπαξίωση τῆς ἱστορίας τῶν λαῶν, τῶν ἐθίμων καὶ τῆς παραδόσεώς τους. Αὐτό, ὅμως θὰ ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τὸ χάσιμο τῆς πολιτιστικῆς καὶ ἐθνικῆς ταυτότητας τοῦ ἑκάστοτε λαοῦ. Τὸ ὀδυνηρὸ στὴν ὑπόθεση εἶναι αὐτὸ ποὺ τονίζει ὁ Θουκυδίδης ὅτι, δηλαδή, ἕνας λαὸς ποὺ ἀποκόβεται ἀπὸ τὶς ἱστορικὲς ρίζες τοῦ γρήγορα ἐξαφανίζεται. Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ γίνει ἀναφορὰ καὶ στὴ σχέση τῆς θρησκείας μὲ τὴν παγκοσμιοποίηση. Σήμερα ἀντὶ οἱ θρησκεῖες νὰ διατηροῦν ἀνόθευτες τὶς διδασκαλίες τους περνοῦν στὸ στάδιο τοῦ συγκρητισμοῦ ἀπὸ τοὺς ὀπαδούς τους. Παρατηρεῖται, συχνά, στὶς μέρες μας ἕνας Βουδδιστὴς νὰ δέχεται κάποιες θρησκευτικὲς ὀρθόδοξες διδασκαλίες ἀλλὰ καὶ τὸ ἀντίθετο. Ἡ μετανάστευση πολλῶν ἀνθρώπων δημιουργεῖ καὶ νέες ἑστίες στὶς ἤδη ὑπάρχουσες θρησκεῖες, ὅπως τὸ Ἰσλάμ. Πολλὲς φορὲς Ἰσλαμιστὲς καὶ Μουσουλμάνοι καλοῦνται νὰ ἀνεχτοῦν ὁ ἕνας τὸν ἄλλο ἔχοντας ὅμως διαφορετικὴ κοσμοθεωρία. Ἡ συνύπαρξη, ἄλλοτε, δὲν εἶναι πετυχημένη, γιατί κάποιοι μετατρέπουν τοὺς πιστοὺς σὲ φανατικοὺς μὲ ἀποτέλεσμα τὴ δημιουργία τρομοκρατῶν. Συμπερασματικά, ὀφείλουμε νὰ τονίσουμε ὅτι οἱ θρησκεῖες ἀποτελοῦν μέρος τῆς ταυτότητας ἑνὸς λαοῦ. Διατηρώντας τὴ θρησκεία τους οἱ λαοὶ ἴσως μπορέσουν νὰ ἀποφύγουν τὴν πολτοποίηση τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ νὰ πετύχουν μὲ τὴ θρησκεία ὅτι δὲν μπόρεσε νὰ τοὺς προσφέρουν οἱ διάφορες πολιτικὲς ἰδεολογίες. Στὴν ἀνθρώπινη ἱστορία ἡ πολιτικὴ μὲ τὴ θρησκεία βρέθηκαν πολλὲς φορὲς σύμμαχοι ἀλλὰ καὶ πολλὲς φορές πάλι ἐχθροί. Στὴν Εὐρώπη κυρίαρχη εἶναι ἡ θρησκεία τοῦ Χριστιανισμοῦ ἂν καὶ ὑπάρχουν σήμερα πολλὰ δόγ 24 Γιαννουλάτου, σ. 244. 25 Αὐτόθι, σ. 245. 50
ματα. Πολλὲς φορές, ἐξαιτίας καὶ λανθασμένων χειρισμῶν τῆς Ἐκκλησίας, κυρίως τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς, ὁ ἄνθρωπος καλεῖται νὰ ἀκολουθήσει τὴν ἑκάστοτε πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς νεωτερικότητας. Αὐτὴ ἔρχεται σὲ σύγκρουση μὲ τὴ μέχρι τότε παράδοση. Στὴν Ἑλλάδα ἀκόμα καὶ σήμερα ἡ σύγκρουση τοῦ λαοῦ μὲ τὴ θρησκεία θεωρεῖται σὲ ἤπια μορφή. Αὐτὸ συμβαίνει, πιθανῶς, γιατί οἱ Ἕλληνες ἔχουν ζυμωθεῖ μὲ τὴ θρησκεία τους. Φυσικὰ πολλοὶ εἶναι καὶ αὐτοὶ ποὺ ἔχουν πέσει θύματα τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ τοῦ συγκρητισμοῦ, προσπαθώντας νὰ προβάλλουν πιὸ ἐκσυγχρονισμένο προφίλ. Σήμερα ἡ παγκόσμια οἰκονομικὴ κρίση ἔρχεται νὰ ἐπιβεβαιώσει ὅτι ὑποταγὴ στὴν παγκοσμιοποίηση εἶναι ἕνα παιχνίδι τῶν δυνατῶν της γὴς νὰ ἐπιβάλλουν τὶς ἀπόψεις του στοὺς ἀδύναμους. Ἡ Ὀρθοδοξία ὡς κατέχουσα τὴ μοναδικὴ ἀλήθεια γιὰ τὸ Θεὸ δὲν ἔχει λόγο νὰ φοβᾶται τὸ ἄνοιγμα πρὸς τοὺς ἄλλους, ἀρκεῖ νὰ μὴν πέσει στὴν παγίδα τῆς ἰσοπέδωσης τῆς θεολογίας της, τῆς ἱστορία τῶν δογμάτων της. Ὀφείλουμε νὰ σεβόμαστε τὶς ἰδιαιτερότητες τῆς θρησκείας τοῦ ἄλλου, χωρὶς νὰ καλλιεργοῦμε τὸ μίσος καὶ τὴ μισαλλοδοξία. Ἄλλωστε καὶ οἱ πατέρες τῆς Ἐκκλησίας συνομιλοῦσαν μὲ τοὺς διάφορους αἱρετικούς της ἐποχῆς του καὶ νοιάζονταν γιὰ αὐτούς, χωρὶς ὅμως νὰ κάνουν ὑποχωρήσεις στὴ θεολογία τους. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῆς Ἐκκλησίας ἀπέναντι στὴν Παγκοσμιοποίηση εἶναι ὅτι ἡ Ἐκκλησία παρέχει φαγητό, ροῦχα, ἐπιδόματα σὲ ὅσους ἀνθρώπους ἔχουν ἀνάγκη χωρὶς νὰ ἐξετάζει σὲ ποιὸ θρήσκευμα, φυλὴ καὶ χώρα ἀνήκουν. Ἡ ἀγάπη γιὰ τὸν πλησίον μας εἶναι τὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας, ἐνῶ πρέπει νὰ κατορθώσει νὰ μείνει ἀνόθευτο τὸ περιεχόμενο τῆς διδασκαλίας τῶν δογμάτων της καὶ τῆς Παράδοσής της. Ἄλλωστε ὅσες φορὲς στὸ Παρελθὸν ἐπιχειρήθηκε ἀπὸ κάποιους ἠθελημένα ἢ ἀθέλητα νὰ νοθεύσουν τὸ περιεχόμενο τῆς Ὀρθοδοξίας, ὁ Χριστός, ὡς κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας τὴν προφύλαξε καὶ τὴν διαφύλαξε τότε ἀλλὰ θὰ τὴν διαφυλάσσει ἀκέραιη ἕως τὴ συντέλεια τῶν αἰώνων. 51
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : Ὀρθοδοξία καὶ Οἰκουμενισμός. Δρόμοι παράλληλοι ἢ ἀντίθετοι; 1. Ἡ Καθολικότητα τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἡ Ὀρθοδοξία, ὅπως προαναφέρθηκε, μέσα στὸ πέρασμα τῶν δύο χιλιάδων χρόνων διατήρησε τὴν πίστη της στὰ ἴδια δόγματα καὶ στὴν ἴδια Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας ποὺ κληροδότησαν σὲ αὐτὴν ὁ Χριστός, οἱ Ἀπόστολοι, οἱ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι καὶ τέλος οἱ Πατέρες της. Στὸ σύμβολο τῆς Πίστεως, οἱ Πατέρες τῶν Συνόδων Νικαίας καὶ Κωνσταντινουπόλεως ἀναγνωρίζουν ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἱδρύθηκε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Θεάνθρωπο Χριστὸ καὶ ἁγιάστηκε μὲ τὸ αἷμα Του. Εἶναι Ἐκείνη ποὺ οἰκοδομήθηκε πάνω στὸ κήρυγμα τῶν Ἀποστόλων, «ἐπὶ τῷ θεμελίω τῶν Ἀποστόλων καὶ προφητῶν, ὄντος ἀκρογωνιαίου αὐτοῦ Χριστοῦ Ἰησοῦ» 26 καὶ ἕως σήμερα ἀποτελεῖ τὴν ἀδιάκοπη συνέχεια τῆς μίας ἀδιαίρετης Ἐκκλησίας τῶν ὀκτὼ πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων. Ὅλους αὐτοὺς τοὺς αἰῶνες ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία πρεσβεύει ὅτι δὲν ἀποτελεῖ μία ἐπιμέρους Ἐκκλησία ποὺ βρίσκεται σὲ ἴση μοίρα μὲ τὶς πολλὲς χριστιανικὲς «ἐκκλησίες» ποὺ ὑπάρχουν τώρα, ἀλλὰ ἐνσαρκώνει στὸν ἑαυτὸ τῆς τὴ μία καὶ μόνη Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ. Ὁ καθηγητὴς Κρικώνης σημειώνει: «Ἀκριβῶς δὲ ἐπειδὴ ἡ Ἐκκλησία εἶναι σῶμα Χριστοῦ, καὶ ἐπειδὴ μία εἶναι καὶ ἡ κεφαλὴ αὐτῆς, ὁ Ἰησοῦς Χριστός, εἶναι μία, καὶ βεβαίως μετὰ μιᾶς κεφαλῆς δύναται νὰ εἶναι εἰς ὀργανικὴ σχέση ζωῆς μόνον ἐν σῶμα» 27 Ἡ καθολικότητα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι λάθος νὰ ἑρμηνευθεῖ μέσα στὰ στενὰ τοπικὰ ὅρια μίας περιοχῆς, μίας χώρας ἢ μίας αὐτοκρατορίας, ὅπως συνέβαινε κάποτε μὲ τὴ βυζαντινὴ αὐτοκρατορία. Μὲ τὴν καθολικότητα ἐννοοῦνται ὅλα τὰ μέρη στὰ ὁποῖα ἔχει φτάσει τὸ μηνυμα τοῦ εὐαγγελίου καὶ ὑπάρχουν βαπτισμένοι πιστοί, ἐνῶ μέλη τῆς εἶναι ὄχι μόνο οἱ ζῶντες ἀλλὰ καὶ οἱ κεκοιμημένοι, ὅσοι δηλαδὴ ἀνῆκαν, ἀνήκουν καὶ θὰ ἀνήκουν στὸ μυστικὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ «ζώντας τὲ καὶ τεθνεώτας», τοὺς «πανταχοῦ τῆς οἰκουμένης πιστούς», ὅλων τῶν αἰώνων, εἴτε ζῶντες εἴτε καὶ «πρὸ τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας εὐηρεστηκότες» 28 καὶ «προαπελθόντες ἐν πίστει ἐκ τῆς ἐπιγείου εἰς τὴν οὐράνιον Ἐκκλησίαν» 29. Λόγω τῆς καθολικότητας αὐτῆς σὲ κάθε Λειτουργία κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ὁ ἱερέας προσεύχεται γιὰ τὴ στρατευμένη 30 Ἐκκλησία καὶ γιὰ τὴ θριαμβεύουσα, γιὰ τοὺς ζωντανοὺς καὶ τοὺς κεκοιμημένους 31. Τὸ καθολικό της Ἐκκλησίας ἔχει σχέση μὲ τὴν πίστη στὴ δογματικὴ καθαρότητα, στὴν παράδοση τῶν Ἀποστόλων καὶ ὅσα ὑπάρχουν στὴν Ἁγία Γραφή, στὴν ὀρθὴ θεολογία καὶ κατὰ συνέπεια στὴ σωτηριολογία καὶ τέλος στὴ μὴ νόθευση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς δηλαδὴ στὰ μυστήρια καὶ στὴ θεία Λειτουργία. Μὲ ἁπλὰ λόγια ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος Ἀντιοχείας ὑπογραμμίζει γιὰ τὴν καθολικότητα τῆς Ἐκκλησίας: «ὅπου ἂν εἶναι ὁ Χριστὸς Ἰησοῦς, ἐκεῖ ἡ καθολικὴ 26 Ἐφ. 2, 20. 27 Χ. Θ. Κρικώνη, Ἡ Αὐθεντία τῆς Ἐκκλησίας, τό Κύρος τῆς Παραδόσεως της καί ἡ Διδασκαλία τῶν Πατέρων, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 244. 28 Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τήν πρός Ἐφεσίους, Ι, PG 62, 75Β. 29 Ε. Θεοδώρου, «Ἐκκλησία», Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαίδεια, ἐκδ. Ἀθ Μαρτίνου, 5 1964 στ. 483. 30 Μέ τόν ὅρο στρατευμένη Ἐκκλησία ἐννοοῦνται οἱ ζωντανοί πιστοί πού ἀγωνίζονται γιά τή σωτηρία τους καί τή Μέλλουσα Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. 31 Μέ τόν ὅρο θριαμβεύουσα Ἐκκλησία ἐννοοῦνται οἱ ἅγιοι καί οί κεκοιμημένοι ἐν πίστει καί μετανοίᾳ. Γιά τή θριαμβέυουσα Ἐκκλησία οἱ πιστοί ἑορτάζουν τίς διάφορες ἑορτές ἀνάμνησης διαφόρων γεγονότων ἀπό τή ζωή καί τήν κοίμηση ἤ τό μαρτύριο τῶν ἁγίων, ἐνῶ κάνουν μνημόσυνα, δωρεές καί τρισάγια γιά τή συγχώρεση τῶν ἁμαρτιῶν των κεκοιμημένων. 52
Ἐκκλησία» 32. Εἶναι προφανὲς ὅτι, ἡ ἔννοια τῆς καθολικότητας, ὅπως καὶ αὐτὴ τῆς Ἑνότητας, ἐκφράζει τὴν ταυτότητα καὶ τὴν ὀρθοδοξία τῆς Ἐκκλησίας, ἀποκλείοντας ὅλα ἐκεῖνα τὰ στοιχεῖα αἵρεση, σχίσμα ποὺ νοθεύουν τὴν ἀδιαίρετη οὐσία της. Κατὰ συνέπεια, ἡ καθολικὴ ἐκκλησία εἶναι μόνο μία, ἐκείνη ποὺ ἔμεινε πιστὴ στὴν δογματικὴ καθαρότητα, στὴν βιβλικὴ καὶ παραδοσιακὴ θεμελίωση, στὴν ὀρθὴ σωτηριολογία, καὶ διατήρησε ἀνόθευτα τὴ θεολογία, τὴν εὐσέβεια καὶ τὰ μυστήρια. Ἕνας ἄλλος παράγοντας ποὺ ἐξασφαλίζει τὴν καθολικότητα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ ἀποστολικότητά της. Ἡ τελευταία στηρίζεται ταυτόχρονα μὲ τὴν ἱστορικὴ συνέχεια στὴ διαδοχὴ τοῦ ἐπισκοπικοῦ της βαθμοῦ καὶ ἀξιώματος, τὸ ὁποῖο μεταδίδεται μὲ τὴν κανονικὴ Χειροτονία τῶν ἐπισκόπων. Οἱ ἐπίσκοποι ἀποτελοῦν διαδόχους καὶ συνεχιστὲς τῶν Ἀποστόλων ἀνὰ τοὺς αἰῶνες. Εἶναι στὴ θέση τῶν Ἀποστόλων, ὅσον ἀφορᾶ στὸ ἐπισκοπικό τους καὶ ἱερατικό τους ἀξίωμα, ἀνεξαρτήτως τοῦ χρηστοῦ ἢ ὄχι χαρακτήρα τους. Αὐτὴ ἡ ἀποστολικὴ διαδοχὴ μαζὶ μὲ τὴν ἑνότητα πίστεως καὶ συνοδικῆς διοικήσεως ἀλλὰ καὶ τὸ ἀνόθευτο τῶν δογμάτων, διακρίνουν τὴν ἀληθινὴ Ἐκκλησία ἀπὸ κάθε ἄλλη αἱρετικὴ καὶ σχισματικὴ «Ἐκκλησία». 2. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία εἶναι Οἰκουμενικὴ Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μέσα ἀπὸ τὴν ἱστορική της πορεία, τὴν ἱεραποστολικὴ δράση της ἀλλὰ καὶ τὸ κήρυγμά της θὰ μποροῦσε καὶ γεωγραφικὰ καὶ ὄχι μόνο πνευματικὰ νὰ θεωρεῖται καθολικὴ ἀλλὰ καὶ οἰκουμενική. Μέσα ἀπὸ τὴ συμμετοχὴ στὸ ποτήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας καὶ τὴν ὁμολογία τοῦ συμβόλου τῆς ἑνιαίας πίστεως 33. Ἀπὸ τοὺς πρώτους αἰῶνες ἤδη οἱ Πατέρες κάνουν λόγο γιὰ τὴν οἰκουμενικότητα τῆς Ἐκκλησίας μέσα ἀπὸ τὴ διάδοση τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας. Τὸ μυστήριο αὐτὸ ἑνώνει ὅλους τους ἀνθρώπους μὲ τὴ συμμετοχή τους στὴν κοινωνία τοῦ σώματος καὶ αἵματος τοῦ Χριστοῦ. Οἱ πιστοὶ παρακαλοῦν μέ τήν προσευχή τους καί κατά τή συμμετοχή τους στή θεία λειτουργία νὰ ἔλθει ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ὄχι μόνο γιὰ ἐκείνους ἀλλὰ γιὰ ὅλο τὸν κόσμο, ἐνῶ δέονται γιὰ τὴν εἰρήνη ὅλου του κόσμου καί ὑπὲρ τῆς οἰκουμένης 34. Ἀφοῦ λοιπόν, ἡ Ὀρθοδοξία ἔχει παγκόσμια προοπτική, γιατί ἀντιδρᾶ στὸ γεγονὸς τῆς Παγκοσμιοποιήσεως; Τὸ παγκόσμιο ὅραμα παραμένει ἡ δυναμικὴ προοπτική της ὀρθοδόξου λατρείας καὶ διδασκαλίας 35. Ὁ Χριστὸς εἶναι ὁ ποιμένας τῆς Οἰκουμενικῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας. Οἱ ἔννοιες οἰκουμενικὸς γεωγραφικὰ καὶ καθολικὸς πνευματικὰ ταυτίζονται νοηματικά, σχετιζόμενες μὲ τὴν πληρότητα καὶ παγκοσμιότητα τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας, ὅπως χαρακτηριστικὰ τονίζει ὁ Ἀπόστολος τῶν Ἐθνῶν Παῦλος: «Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστὲ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» 36. Ἡ Ἐκκλησία ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς ἵδρυσής της ἔλαβε τὸν χαρακτῆρα μίας Οἰκουμενικῆς Πολιτείας, ὄχι ὅμως ὡς παγκόσμιος συμπαγὴς ὀργανισμὸς ἀλλά ὡς γαλαξίας τοπικῶν ἐκκλησιῶν, ποὺ ἡ κάθε μία διατηρεῖ τὴν ταυτότητά της ἀλλὰ ἐναρμονίζεται μὲ τὶς ἄλλες στὴ 32 Ἰγνατίου Ἀντιοχείας, Πρός Μαγνησιεῖς Ι, PG 5, 713Α. 33 Ε. Θεοδώρου, «Ἐκκλησιολογικές Διαστάσεις τῆς Εὐχαριστιακῆς Θεολογίας», ΘΕΟΛΟΓΙΑ 80: 4 2009 67 45 75 34 Γιαννουλάτου, ὅπ. π., σ. 264. 35 Αὐτόθι. Πρβλ. Idem, «Τhe Global Vision of Proclaiming the Gospel», The Greek Orthodox Theological Review 43 1998. 36 Γαλ. 3, 28. 53
διδασκαλία καὶ τὴ μυστηριακὴ ζωὴ 37. Ἡ Ὀρθοδοξία ἂν καὶ Οἰκουμενικὴ 38 ἀντιστέκεται σθεναρὰ στὴν Παγκοσμιοποίηση. Αὐτὴ ἡ Ὀρθοδοξία δέχεται καὶ σέβεται τὴν ταυτότητα τοῦ κάθε λαοῦ, τοῦ κάθε πιστοῦ ὁποιασδήποτε θρησκείας καὶ διαφυλάσσει τὴ δική της ταυτότητα. Ἀντιστέκεται στὴν πολτοποίηση τῆς θεολογικῆς διδασκαλίας της προσπαθώντας νὰ διδάξει στοὺς ἄλλους τὴν πραγματικὴ ἀλήθεια, ἀφοῦ μόνο ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶναι ὁ ἀληθινός ἐνανθρωπήσας Θεός, καὶ νὰ ἀποφύγει τὴν κονιορτοποίηση τῆς ταυτότητάς της μέσα ἀπὸ τὴν προσπάθεια ἐναρμόνισής της μὲ τὶς διδασκαλίες τῶν ἄλλων θρησκειῶν. 3. Ἡ Παγκοσμιοποίηση ὡς ὁδοστρωτήρας τῶν κοινωνιῶν, ἐθνῶν, πολιτισμῶν καὶ θρησκειῶν. Συχνά, τὰ τελευταῖα χρόνια ἀκούγεται ἡ λέξη παγκοσμιοποίηση. Ἡ ἴδια ἡ λέξη χωρὶς νὰ ἔχει ὁρισθεῖ ξεκάθαρα τὸ περιεχόμενό της ἔχει ὑποστηρικτὲς ἀλλὰ καὶ ἀρνητές. Ἡ Παγκοσμιοποίηση θεωρεῖται ἡ ὁποιαδήποτε διαδικασία ποὺ ὁδηγεῖ σὲ ὑπέρβαση τῶν ἐθνικῶν ὁ ρίων καὶ στὴν υἱοθέτηση κοινῆς διεθνοῦς γραμμῆς σὲ ὁποιονδήποτε τομέα: στὴν πολιτικὴ ὀργάνωση, στοὺς κοινωνικοὺς θεσμούς, στὶς ἰδέες, στὶς ἀξίες, στὸ ἦθος, στὴν παιδεία, στὴν ἐπιστήμη, στὴν ἐπικοινωνία, στὴν τέχνη, στὸν πολιτισμό. Μὲ τὴν παγκοσμιοποίηση πετυχαίνεται ἡ ἀλληλογνωριμία λαῶν καὶ πολιτισμῶν. Ἔτσι καταπολεμᾶται ἡ ξενοφοβία καὶ ὁ ρατσισμὸς ἐνῶ ἀμβλύνονται πάθη καὶ μίση ἀνάμεσα σὲ λαούς. Παράλληλα διευκολύνεται ἡ διεύρυνση τῶν ἀγορῶν, ἡ μετακίνηση τῶν ἀνθρώπων καὶ ἀναπτύσσεται ἡ τεχνολογία καὶ ὁ πολιτισμὸς εὐκολότερα, ἀφοῦ ὁ καθένας μπορεῖ νὰ γίνει κοινωνὸς γνώσεων καὶ ἀνακαλύψεων ἀνὰ τὸν κόσμο. Τὰ μειονεκτήματα τῆς παγκοσμιοποίησης εἶναι ὅτι πολλὲς χῶρες ἀναγκάζονται νὰ χάσουν τὴν ἐθνική τους ταυτότητα, νὰ «προσαρμόσουν» τὴν ἱστορία τους ὥστε νὰ μὴ γίνεται ἀναφορὲς σὲ πολέμους καὶ λάθη τοῦ παρελθόντος καὶ τέλος νὰ μαζοποιηθοῦν καὶ μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου νὰ χαθοῦν ἀπὸ τὸ προσκήνιο. Ἐπιπλέον ὅσον ἀφορᾶ στὸ θέμα τῆς θρησκείας πολλοὶ νεωτερισμοὶ καὶ συγκρητισμοὶ προσπαθοῦν νὰ σβήσουν ἀπὸ τὸ χάρτη τὶς παραδοσιακὲς θρησκεῖες καὶ νὰ ἐπιβάλλουν μία θρησκεία μὲ κοινὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὶς παραδοσιακές. Σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο προβάλλει ἡ ἀντιπαράθεση μερικῶν ὀρθοδόξων. Ὁ Ὀρθόδοξος Χριστιανισμὸς θεωρεῖται ὄχι μία θρησκεία ποὺ εἶναι ἕνα ἀνθρώπινο κατασκεύασμα ἀλλὰ εἶναι ἡ ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στὸν κόσμο. Ὁ μόνος ἀληθινὸς Θεὸς εἶναι Ἕνας καὶ συγχρόνως Τριαδικός. Τὸ δεύτερο πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδας ὁ Θεὸς Λόγος ἐνανθρωπίστηκε μέσω ἀπὸ τὴ μήτρα τῆς Παρθένου Μαρίας. Ἔγινε τέλειος ἄνθρωπος παραμένοντας συγχρόνως τέλειος Θεός. Κατὰ συνέπεια οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοὶ δὲν μποροῦν οὔτε νὰ συμπροσεύχονται μὲ ὀπαδοὺς ἄλλων θρησκειῶν, ἀφοῦ γιὰ ἐκείνους καμμία ἄλλη θρησκεία δὲν εἶναι ἀληθινὴ ἀλλὰ οὔτε μὲ αἱρετικούς τῆς ἴδιας τῆς θρησκείας τους. Οἱ ἀλλόθρησκοι πιστεύουν σὲ ψεύτικους Θεούς, σὲ εἴδωλα. Οἱ αἱρετικοὶ ἔχουν ἀποσχιστεῖ ἀπὸ τὴν ὀρθὴ πίστη, παρερμηνεύοντας ἕνα μέρος τῆς διδασκαλίας τῆς Ὀρθόδοξης Χριστιανικῆς Θεολογίας. 37 http://www.alopsis.gr/modules.php?name=news&file=article&sid=1029 (2012) 38 Αὐτόθι. 54
4. Ἡ Παγκοσμιοποίηση καὶ ὁ Οἰκουμενισμὸς ἀποτελοῦν ἀπειλὴ γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία; Ὡς πρόγονος τῆς παγκοσμιοποιήσεως 39 μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἡ ἐποχὴ τοῦ Διαφωτισμοῦ. Αὐτὸς θεωρεῖται ὁ γεννήτωρ τῆς Παγκοσμιοποίησης ἀφοῦ κατὰ τὴν περίοδο ἐκείνη τοποθετεῖται ὅλο τὸ ἀξιακὸ οἰκοδόμημα ποὺ στηρίζει τὴ σημερινὴ Παγκοσμιοποίηση 40. Ἡ τελευταία προσπαθεῖ ὄχι μόνο νὰ ἀπαλλάξει τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τὴν ξενοφοβία καὶ νὰ βοηθήσει τὸν ἄνθρωπο νὰ σπάσει τὰ δεσμὰ τοῦ τοπικισμοῦ ποὺ ἔχει καὶ νὰ αἰσθάνεται πολίτης τοῦ κόσμου καὶ ὄχι μόνο μίας χώρας. Αὐτὸ διευκολύνει στὴν εὐκολότερη μετακίνηση τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τόπο σὲ τόπο, στὸ ἄνοιγμα τῶν ἀγορῶν ἀλλὰ καὶ στὴ διακίνηση ἰδεῶν, φιλοσοφιῶν καὶ πολιτιστικῶν ἀγαθῶν. Ὡς ἀντίβαρο στὰ πλεονεκτήματα αὐτὰ ἔχουμε τὴν «καταστροφὴ» τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῶν παραδόσεων, τῆς θρησκείας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ μίας χώρας μὲ τὴν κυριαρχία τῆς μαζοποίησης ἢ τοῦ συγκρητισμοῦ. Ὁ καθηγητὴς Ἡρακλῆς Ρεράκης σημειώνει ὅτι «ὁ Διαφωτισμὸς καὶ ἡ Παγκοσμιοποίηση ἐγκρίνουν ὡς ἐπιτυχημένο τὸν ἄνθρωπο «ἄτομο» ποὺ πιστεύει ὅτι ὁλοκληρώνεται ὡς ὕπαρξη, ἐὰν συνδέσει τὴ ζωή του μὲ ὅ,τι σημαίνει τὸ «ἐγώ»: τὴν ἰδιοτέλεια, τὴν ἄρνησή του νὰ κοινωνήσει μὲ τὸ συνάνθρωπο μέσω ἀγάπης, θυσίας καὶ αὐτοπροσφορᾶς. Ὁ Χριστιανισμός, ἀντίθετα, υἱοθετεῖ τὸν ἄνθρωπο «πρόσωπο» ποὺ πιστεύει ὅτι ὁλοκληρώνεται μέσα ἀπὸ τὴν προσφορὰ καὶ τὴ θυσία γιὰ τοὺς ἄλλους, τὴν ἐπιθυμία του νὰ ζεῖ μὲ ἀγάπη συλλογικὰ καὶ ἑνωτικά, ὡς ὀργανικὸ μέλος τοῦ ἑνιαίου σώματος τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Ἡ προσπάθεια πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνση εἶναι δύσκολη, ὅταν τὴν κάνει κανεὶς μόνος του. Γὶ αὐτὸ πραγματοποιεῖται μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους, στὸ πλαίσιο μίας διαπροσωπικῆς ἀλληλοδράσης, ἀλλὰ καὶ σὲ διαρκῆ ἀναφορὰ πρὸς τὸν Θεὸ» 41. Ὁ κίνδυνος τῆς μαζοποίησης εἶναι μεγάλος ὄχι μόνο γιὰ τὴ θρησκεία ἑνὸς λαοῦ ἀλλὰ καὶ κυρίως γιὰ τὴν ἴδια τὴν ὕπαρξή του. Ὁ ἱστορικὸς Θουκυδίδης ἐπεσήμανε ὅτι ὅταν ἕνας λαὸς ξεχάσει τὴν ἱστορία του ἢ σήμερα τὴν ἀπαρνηθεῖ τότε τὸ σίγουρο εἶναι ὅτι στὸ μέλλον θὰ χαθεῖ ἀπὸ τὸ προσκήνιο τῆς ἱστορίας καὶ θὰ ἐξαφανιστεῖ. Εὔκολα κάποιος θὰ μποροῦσε νὰ ἀποδείξει τὴν ὀρθότητα τῶν λόγων τοῦ Θουκυδίδη κάνοντας μία ἁπλὴ ἔρευνα μέσα στὶς σελίδες τῆς Παγκόσμιας Ἱστορίας. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πολὺς λόγος γίνεται γιὰ τὸν Οἰκουμενισμὸ καὶ τοὺς κινδύνους ἢ μὴ ποὺ ἐλλοχεύει. Ὁ Οἰκουμενισμὸς θεωρεῖται ἀπὸ πολλοὺς ἡ παγκοσμιοποίηση τῆς θρησκείας. Μέσα στὰ πλαίσια τοῦ Οἰκουμενισμοῦ πολλοὶ θεωροῦν ὅτι ὅλες οἱ θρησκεῖες, οἱ «Ἐκκλησίες» καὶ τὰ διάφορα δόγματα κατέχουν ψήγματα τῆς ἀλήθειας καὶ προσπαθοῦν νὰ βροῦν κοινοὺς κώδικες ἐπικοινωνίας μεταξύ τους καὶ ἀποδοχῆς τῶν διδασκαλιῶν τῆς μίας μὲ τὴν ἄλλη. Οἱ 39 «Ἡ ἔννοια παγκοσμιοποίηση globalization, mondialisation χρησιμοποιεῖται σήμερα εὐρύτατα γιά νά περιγράψει μία παγκόσμια, ἀρχικά περισσότερο ἤ κυρίως οἰκονομική διαδικασία σέ πλήρη ἐξέλιξη, ἡ ὁποία μετεξελίχθηκε ταχύτατα σέ ἕνα πλανητικό δυναμικό πολυδιάστατο φαινόμενο, σέ «ἕνα πολύπλοκο σύνολο διεργασιών» οἰκονομικῶν, πολιτισμικῶν, κοινωνικῶν, πολιτικῶν, τεχνολογικῶν, θρησκευτικῶν κ.ἄ. Ἡ παγκοσμιοποίηση ἀγγίζει ὅλες τίς διαστάσεις καί τίς πτυχές τῆς ζωῆς μας, ἀπό τήν προσωπική ζωή καί τήν καθημερινότητά μας μέχρι τίς παγκόσμιες ἐξελίξεις. Ἔτσι «ἀναμορφώνει βαθύτατα τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ζοῦμε». Ὁ Giddens εἶναι σαφέστατος: «Ζοῦμε σ ἕναν κόσμο καθημερινῶν μετασχηματισμῶν πού ἐπηρεάζουν ὅλες σχεδόν τίς πτυχές τῆς δράσης μας. Εἴτε γιά καλό εἴτε γιά κακό, ἔχουμε ριχτεῖ μέσα σέ μιά παγκόσμια τάξη πού κανένας δέν κατανοεῖ πλήρως, ἡ ὁποία ὅμως μᾶς ἐπηρεάζει ὅλους»», Κ. Δεληκωσταντῆ, «Ἡ Εκκλησία καί ἡ Παγκοσμιοποίηση», http://www.ec patr.org/youth/delikonstandis.htm, 12 Ιουνίου 2007. Πρβλ. Α. Γκίντενς, Ὁ κόσμος τῶν ραγδαίων ἀλλαγῶν. Πῶς ἐπιδρᾶ ἡ παγκοσμιοποίηση στή ζωή μας, μτφρ. Κ.Δ. Γεώργα, ἐκδ. Μεταίχμιο, Ἀθήνα 2001, σ. 36. 40 Ἡ. Ρεράκη, «Παγκοσμιοποίηση Πολυπολιτισμικότητα Διαφωτισμός Χριστιανικός λόγος», http://thriskeftika.blogspot.gr/2012/02/blog post_5656.html 2012 41 Αὐτόθι. 55
σκληροπυρηνικοὶ ὑποστηρικτὲς τῆς Οἰκουμενικῆς κινήσεως τονίζουν ὅτι «ὁ χριστιανισμὸς σὲ ὅλες τὶς ἱστορικὲς παραλλαγὲς τού1, στὸ πλαίσιο μίας πλουραλιστικῆς, δημοκρατικῆς κοινωνίας πολιτῶν, ὀφείλει νὰ συμβάλει θετικὰ στὸν πολιτισμό. Γιὰ νὰ τὸ ἐπιτύχει θὰ πρέπει νὰ ἀμφισβητήσει κριτικὰ τὶς διάφορες μορφὲς τοῦ αὐταρχισμοῦ, τοῦ γνωστικισμοῦ καὶ τοῦ φετιχισμοῦ, ποὺ εἶναι φορεῖς τῶν σχέσεων ἀνὰ παραγωγῆς τῆς κυριαρχίας καὶ τῆς ἰδεολογίας καὶ μέσα στὶς ἐκκλησίες, ἀλλὰ καὶ τὴν κουλτούρα τῆς ἐπιτρεπτικότητας τοῦ θεάματος καὶ τοῦ ἡδονισμοῦ ἐργαλειοποίηση τῆς ζωῆς, ἀπόρριψη τῆς λειτουργίας τοῦ πατέρα, ἀπάρνηση τοῦ ἠθικοῦ Νόμου καὶ τῆς Ἀγάπης» 42. Στὸν ἀντίποδα τῆς παραπάνω ἀπόψεως θὰ παραθέσουμε τὴν ἄποψη τῶν ἐπικριτῶν τοῦ Οἰκουμενισμοῦ ὅτι στὴν Ὀρθοδοξία ὑπάρχει μόνο ἡ ἀλήθεια τοὺς Ἑνὸς καὶ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Κατὰ τὸν ἀείμνηστον Ἀρχιμ. Σπυρίδωνα Μπιλάλη: «Ὁ Οἰκουμενισμός, ἡ μεγαλύτερη αἵρεση τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνος, κηρύττουσα τὸν δογματικὸ καὶ θρησκευτικὸ συγκρητισμὸ καὶ τείνουσα εἰς ἐν εἶδος πανθρησκείας διὰ τῆς ἐξισώσεως τῶν χριστιανικῶν ὁμολογιῶν καὶ θρησκειῶν, ἀποτελεῖ τὴν πλέον θανάσιμο ἀπειλὴ διὰ τὴν Ὀρθοδοξία» 43. Συνεπῶς θὰ ἀναρωτηθεῖ κάποιος, πρέπει ἀντιπρόσωποι τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας νὰ συμμετέχουν στὶς διάφορες Οἰκουμενικὲς διοργανώσεις, ὅπως συνέδρια καὶ διαλόγους ἢ πρέπει νὰ ἀποφεύγουν κάθε συζήτηση μὲ ὁποιονδήποτε αἱρετικό, σχισματικὸ ἢ ἀλλόθρησκο; Ἡ Ὀρθοδοξία κατέχει τὴν ἀλήθεια καὶ πρέπει νὰ τὴν παρουσιάζει ὅποτε οἱ συνθῆκες τὸ ἐπιτρέπουν. Ἄλλωστε σκοπὸς τῆς Ἐκκλησίας εἶναι νὰ γνωρίσει τὴν ἀλήθεια σὲ ὅλο τὸν κόσμο, «μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη» καὶ νὰ προσπαθήσει νὰ ἐπισημάνει τὰ λάθη στὰ ὁποῖα ἔχουν ὑποπέσει οἱ διάφορες χριστιανικὲς ὁμολογίες ἢ νὰ ἀντικρούσει τὰ ἐπιχειρήματα τῶν ἄλλων θρησκειῶν γιὰ τὸ ποιὸς εἶναι ὁ ἀληθινὸς Θεός. Ὅλα αὐτὰ πρέπει νὰ γίνουν μέσα σὲ κλίμα ἀγάπης καὶ ὄχι μισαλλοδοξίας, διαφυλάσσοντας τὴν ἀκεραιότητα τῆς οὐσίας τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἡ συμμετοχὴ τῶν Ὀρθοδόξων στὸ Παγκόσμιο Συμβούλιο τῶν Ἐκκλησιῶν πρέπει νὰ εἶναι προσεκτικὴ ὅσον ἀφορᾶ στὰ δόγματα καὶ τὴν προσπάθεια ἀλλοιώσεως τῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησιολογίας καὶ Θεολογίας ἀλλὰ νὰ δίνει ὁλόκληρο τὸ εἶναι της σὲ θέματα πρακτικοῦ ἐνδιαφέροντος ὅπως ἡ συνεργασία τῶν διαφόρων χριστιανικῶν κοινοτήτων γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση πανανθρώπινων κοινωνικῶν, ἠθικῶν καὶ ἄλλης ὑφῆς προβλημάτων ἐκπαιδεύσεως, διεθνῶν σχέσεων, οἰκονομίας, ἐκβιομηχανισμοῦ κ.ο.κ. 44. Κατὰ συνέπεια οὔτε ἡ Παγκοσμιοποίηση οὔτε ὁ Οἰκουμενισμὸς ἀποτελοῦν ἀπὸ μόνα τους ἀπειλὴ γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία. Οἱ τρόποι χειρισμῶν τῶν Ὀρθοδόξων ἀπέναντι σὲ αὐτὰ βάζουν σὲ κίνδυνο τὴν Ἐκκλησία ἀπέναντι σὲ αὐτὲς τὶς παγκόσμιες τάσεις ἢ καταφέρνουν νὰ ἀνοίξουν τὴν Ἐκκλησία πρὸς τοὺς ἄλλους χωρίς, ὅμως νὰ προκαλέσουν τριγμοὺς στὸ οἰκοδόμημά της. Ἐξάλλου, ἀφοῦ κεφαλὴ τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας εἶναι ὁ Χριστὸς τίποτα δὲν μπορεῖ νὰ τὴν ἀπειλήσει καὶ «Πύλες Ἅδου οὐ κατισχύσουσιν». 5. Ὀρθοδοξία, νεωτερικότητα καὶ οἰκουμενισμὸς Ἂν καὶ ὀρθοδοξία πρεσβεύει ἕναν νέο κόσμο μέσα ἀπὸ τὴ διδασκαλία τοῦ Θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὡστόσο πολλοὶ θὰ ποῦν ὅτι μέλη τῆς ἀντιδροῦν σθεναρὰ στὴ σύνδεσή της μὲ τὴ νεωτερικότητα καὶ τὸν Οἰκουμενισμό. 42 Θ. Λίποβατς, B. Γεωργιάδου, «Θρησκεία, νεωτερικότητα, παγκοσμιοποίηση», http://www.imerisia.gr/article.asp?catid 26533&subid 2&pubid 17209 2012. 43 Σπ. Μπιλάλη, ἀρχιμ., Ὀρθοδοξία και Παπισμός, Α', Ἀθῆναι 1969, σ. 377. 44 «Τί εἶναι ὁ Οἰκουμενισμός;», http://www.impantokratoros.gr/ti_einai_oikounmenismos.el.aspx 2012 56