ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ

Transcript

1 127 ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΡΓΑΜΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ (ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ) Εἰσαγωγὴ Ἡ δημιουργία τῆς ἑνωμένης Εὐρώπης εἶναι πάνω ἀπ ὅλα γεγονὸς πνευματικῆς σημασίας. Ἡ πολιτικὴ ἡγεσία ἀλλὰ καὶ ἡ κοινὴ γνώμη δίνουν συχνὰ τὴν ἐντύπωση ὅτι παραγνωρίζουν τὸ γεγονὸς αὐτό, τονίζοντας καὶ προβάλλοντας κυρίως τὶς πολιτικὲς καὶ οἰκονομικὲς πλευρὲς τῆς ἕνωσης τῆς Εὐρώπης. Ἀκόμα καὶ οἱ συνθῆκες τοῦ Μάαστριχτ καὶ τῆς Λισσαβώνας δὲν ρίχνουν τὸ βάρος τους παρὰ στὶς διαστάσεις αὐτὲς τοῦ εὐρωπαϊκοῦ οἰκοδομήματος. Ἀλλὰ οἱ λαοὶ ἑνώνονται ἀληθινὰ καὶ γνήσια μόνον ὅταν ἑνωθοῦν πνευματικά. Αὐτὸ ποὺ ὁδήγησε τὶς ἐξελίξεις πρὸς τὴν εὐρωπαϊκὴ ἑνοποίηση δὲν ἦταν ἁπλῶς ἡ ἀδήριτη ἀνάγκη τῆς ἐπιβίωσης ἢ τὸ ὅραμα τῆς εὐημερίας καὶ κάποια δίψα δυνάμεως, ἀλλὰ κυρίως ἡ πίστη σ αὐτὸ ποὺ ὁ ἀείμνηστος Παναγιώτης Κανελλόπουλος ὀνόμασε εὐρωπαϊκὸ πνεῦμα. Ἡ πίστη αὐτὴ εἶναι διττή: Ἀπὸ τὸ ἕνα μέρος εἶναι ἡ πίστη ὅτι ὑπάρχει πράγματι αὐτὸ ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ὀνομαστεῖ εὐρωπαϊκὴ πνευματικὴ ταυτότητα, καὶ ἀπὸ τὸ ἄλλο ἡ πίστη ὅτι τὸ εὐρωπαϊκὸ πνεῦμα ἀξίζει νὰ ὑπάρχει, νὰ προστατευθεῖ καὶ νὰ προβληθεῖ, διότι ἔχει νὰ προσφέρει κάτι σημαντικὸ στὴν ἀνθρωπότητα. Στὸ σημεῖο αὐτὸ ὑπεισέρχεται ὁ παράγων τῆς θρησκείας. Ἡ θρησκεία στὴν εὐρύτερη ἔννοιά της, καὶ ὄχι ἁπλῶς σ αὐτὴν μὲ τὴν ὁποία συνήθως ἐκλαμβάνεται (ὡς ἄλογη δεισιδαιμονία ἢ θρησκοληψία), ὑπάρχει γιὰ νὰ προσανατολίζει τὸν ἄνθρωπο καὶ τοὺς λαοὺς στὰ καίρια καὶ ἔσχατα, διαμορφώνοντας συνείδηση καὶ στάση κοινὴ ἔναντι τοῦ κόσμου καὶ τῶν ἀνθρωπίνων σχέσεων μὲ κριτήρια ποὺ ὑπερβαίνουν τὰ ὅρια τοῦ πραγματικοῦ καὶ ἀνθρωπίνως ἐφικτοῦ. Ἡ θρησκεία ὡς πίστη στὸ ἀνθρωπίνως ἀδύνατον ὡς δυνατὸ ὑπῆρξε πάντοτε ἡ κινητήριος

2 128 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ δύναμη τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς φύσεώς του καὶ τῆς δημιουργίας τοῦ πολιτισμοῦ. Μὲ τὴν ἔννοια αὐτὴ ἡ θρησκεία ὑπόκειται σὲ κάθε πνευματικὴ καὶ πολιτισμικὴ ταυτότητα ὡς ἀποφασιστικὸς παράγων στὴν διαμόρφωσή της. Ἑστιάζοντας τὸ θέμα μας στὴν Εὐρώπη θὰ ἐπιχειρήσουμε στὴν ὁμιλία αὐτὴ νὰ δώσουμε ἀπάντηση σὲ τρία ἐρωτήματα: (α) ποιὸς ὑπῆρξε ὁ ρόλος τῆς θρησκείας στὴν διαμόρφωση τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος (β) ποιὰ εἶναι ἡ θέση τῆς θρησκείας στὴν σημερινὴ εὐρωπαϊκὴ πραγματικότητα, καὶ (γ) ποιὸ μπορεῖ νὰ εἶναι τὸ μέλλον τῆς θρησκείας στὴν Εὐρώπη. Ι. Ἡ θρησκεία στὶς ἱστορικὲς καταβολὲς τῆς Εὐρώπης Καὶ γιὰ τὸν πιὸ ἁπλὸ μελετητὴ τῆς ἱστορίας εἶναι φανερὸ ὅτι ὁ κυριώτερος ἱστορικὸς παράγοντας ποὺ παρεμβάλλεται στὴν ἱστορία τῆς Εὐρώπης ἀνάμεσα στὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ καὶ τὸ ρωμαϊκὸ πνεῦμα εἶναι ὁ Χριστιανισμός. Ἡ γνωστὴ παρατήρηση τοῦ Ostrogorsky γιὰ τὸ Βυζάντιο ἰσχύει γενικὰ καὶ γιὰ τὴν Εὐρώπη. Πρόκειται γιὰ τὴν σύνθεση τοῦ ἑλληνικοῦ, τοῦ ρωμαϊκοῦ καὶ τοῦ χριστιανικοῦ πνεύματος σὲ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ. Ἀλλὰ ποιὰ ἦταν ἡ μοίρα τοῦ ἑλληνικοῦ καὶ τοῦ ρωμαϊκοῦ πνεύματος στὰ χέρια τοῦ Χριστιανισμοῦ στὴν ἱστορία τῆς Εὐρώπης; Μὲ ποιὸν τρόπο οἰκειώθηκε καὶ μετέπλασε τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ καὶ ρωμαϊκὸ πνεῦμα ἡ Εὐρώπη, ὅταν ἀσπάστηκε τὸν Χριστιανισμό; Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι ὁ κρισιμώτερος παράγων στὴν οἰκειοποίηση τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπὸ τὴν Εὐρώπη ὑπῆρξε ἡ συμβολὴ τοῦ Αὐγουστίνου. Δὲν θὰ ἦταν ὑπερβολὴ νὰ λεχθεῖ ὅτι ἂν ἀφαιρέσει κανεὶς τὸν Αὐγουστίνο ἀπὸ τὴν πνευματικὴ ἱστορία τῆς Εὐρώπης ὅλο τὸ οἰκοδόμημά της καταρρέει. Ὁ Αὐγουστίνος δὲν βρίσκεται μόνο στὰ θεμέλια δύο ἀπὸ τὶς κυριώτερες θρησκευτικὲς ὁμολογίες ποὺ σφράγισαν τὴν ἱστορία τῆς Εὐρώπης, τὸν Ρωμαιοκαθολικισμὸ καὶ τὸν Προτεσταντισμό, ἀλλὰ καὶ σὲ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ μέχρι καὶ σήμερα. Ὁ Αὐγουστίνος παραλαμβάνει τὴν Εὐρώπη σὲ μιὰ κρίσιμη στιγμή. Τὸ ρωμαϊκὸ πνεῦμα εἶχε ἐνσταλάξει στὴν Εὐρώπη τὸ πνεῦμα τῆς ὀργάνωσης σὲ τέτοιον βαθμό, ὥστε νὰ ἀναχθεῖ σὲ ὕψιστο πνευματικὸ ἰδεῶδες ἡ ἔννοια τοῦ θεσμοῦ, κρατικοῦ καὶ κοινωνικοῦ. Ἀλλὰ μὲ τὴν ραγδαία κατάρρευση τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους τὸν δ αἰώνα, ἡ πίστη τοῦ

3 ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ 129 Εὐρωπαίου στοὺς θεσμοὺς κλονίζεται. Τότε ὁ Αὐγουστίνος, μὲ μιὰ ρωμαλέα πνευματικὴ κίνηση, στρέφει τὸν καταρρέοντα Εὐρωπαῖο πρὸς τὸν «ἔσω ἄνθρωπο» καὶ τὸν μαθαίνει νὰ ἀνακαλύπτει ἐκεῖ ὁλόκληρους κόσμους πιὸ μεγάλους καὶ θαυμαστοὺς καὶ ἀπὸ τὸν κόσμο ποὺ θάμπωνε τὸν ἀρχαῖο Ἕλληνα. Ἔτσι ὁ Εὐρωπαῖος ἀνακαλύπτει τὸ ὑποκείμενο, αὐτὸν τὸν μυστηριώδη ἐσωτερικὸ κόσμο, τὸν γεμάτο ἀπὸ ἀντιφατικὲς δυνάμεις, ἀκόμα καὶ σκοτεινὰ διαμερίσματα, τὰ ὁποῖα, κατὰ τὴν εὔστοχη παρατήρηση τοῦ Παναγιώτη Κανελλόπουλου, ὁ ἀρχαῖος Ἕλληνας θὰ ἔσπευδε νὰ τὰ ἐκθέσει στὸ φῶς 1. Ἔτσι, μὲ τὸν Αὐγουστίνο ἡ Εὐρώπη μπῆκε ὁριστικὰ στὸν δικό της πνευματικὸ δρόμο. Δὲν ξέχασε ποτὲ τὸν ρωμαϊσμό της, πιστεύοντας πάντοτε στὴν δύναμη τῶν θεσμῶν, ἀλλὰ κάθε φορὰ ποὺ οἱ θεσμοὶ ἀπειλοῦνταν μὲ κατάρρευση, εἶχε τὴν δυνατότητα, χάρη στὸν αὐγουστίνειο Χριστιανισμό της, νὰ στρέφεται στὸν ἐσωτερικὸ κόσμο τοῦ ὑποκειμένου. Ψυχολογία τοῦ βάθους, μυστικισμός, εὐσεβισμός, καρτεσιανὴ φιλοσοφία, Πασκάλ, ρομαντισμός, ἀκόμα καὶ σύγχρονος ὑπαρξισμός, ὅλα αὐτὰ καὶ ἄλλες πολλὲς τυπικὲς καὶ χαρακτηριστικὲς ἐκδηλώσεις τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος εἶναι γεννήματα τῆς ἐκχριστιανισμένης ἀπὸ τὸν Αὐγουστίνο ἑλληνορωμαϊκῆς πνευματικῆς κληρονομιᾶς. Μὲ μία γενίκευση, ἴσως παρακινδυνευμένη, ὅλη ἡ ἱστορία τῆς Εὐρώπης ἀποτελεῖ μιὰ παλινδρόμηση ἀπὸ τοὺς θεσμοὺς στὸ ὑποκείμενο, ἀπὸ τὸ σύνολο στὸ ἄτομο, ἀπὸ τὴν θεοποίηση τοῦ θεσμοῦ στὴν ἐπανάσταση, ἐναντίον του, ἀκόμα καὶ στὸν μηδενισμό. Στὸν χῶρο τῆς θεσμοθετημένης θρησκείας ὁ Αὐγουστίνος γίνεται μ αὐτὸν τὸν τρόπο ὁ πατέρας τόσο τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ, μὲ τὴν ἔμφασή του στοὺς ἐκκλησιαστικοὺς θεσμούς, ὅσο καὶ τοῦ Προτεσταντισμοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι ἕτοιμος νὰ ὑποτάξει τοὺς θεσμοὺς αὐτοὺς στὴν πίστη τοῦ ὑποκειμένου. Ἀλλὰ ἡ Εὐρώπη δὲν διαμορφώθηκε πνευματικὰ μόνο ἀπὸ τὸν Αὐγουστίνο ὡς τυπικὸ ἐκπρόσωπο αὐτῶν τῶν δύο μεγάλων κλάδων τοῦ Χριστιανισμοῦ, τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ καὶ τοῦ Προτεσταντισμοῦ, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὰ θρησκευτικὰ καὶ πνευματικὰ ρεύματα ποὺ προῆλθαν ἀπὸ τὴν Νέα Ρώμη, τὴν Ἀνατολικὴ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία, τὸ λεγόμενο Βυζάντιο. Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Καρλομάγνου, τοῦ διεκδι- 1. Π. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ἱστορία τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Πνεύματος, Μέρος πρῶτο, Τόμος πρῶτος, Ἀθήνα , σ. 20.

4 130 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ κητοῦ τῆς ρωμαϊκῆς κληρονομίας ἀπὸ τὰ χέρια τοῦ Βυζαντινοῦ συνεχιστῆ της, μὲ ἀποκορύφωμα τὸ Σχίσμα τοῦ 11ου αἰώνα μεταξὺ Κωνσταντινουπόλεως καὶ Ρώμης, ἡ Εὐρώπη σχίστηκε στὰ δύο, καὶ τὸ δυτικό της μέρος τείνει ἔκτοτε νὰ μονοπωλήσει τὴν εὐρωπαϊκὴ ταυτότητα. Ἡ Ὀρθοδοξία, διαφοροποιημένη σὲ σημαντικὸ βαθμὸ ἀπὸ τὴν θεολογία τοῦ Αὐγουστίνου, δὲν κατόρθωσε νὰ ἐπηρεάσει ἀποφασιστικὰ τὴν πνευματικὴ ταυτότητα τῆς Εὐρώπης καί, ἀναπτύσσοντας στὰ νεώτερα χρόνια ἕναν ἔντονο ἀντιδυτικισμό 2, τείνει νὰ παραδώσει τὴν Εὐρώπη στὰ χέρια ἐκείνων τοὺς ὁποίους ἀντιμάχεται. Ἀλλὰ ἡ Ὀρθοδοξία, ὅπως καὶ ἡ βυζαντινὴ κληρονομιά της εἶναι Εὐρώπη. Οἱ ἀγῶνες τῶν Βυζαντινῶν βασιλέων διασφάλισαν μὲ τοὺς ἀγῶνες τους τὰ σύνορα τῆς Εὐρώπης στὴν σημερινὴ Βιέννη, ἐνῶ τὸ πνεῦμα τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας τροφοδοτοῦσε ἀνέκαθεν πνευματικὰ τὴν δυτικὴ Χριστιανωσύνη μέχρι καὶ σήμερα. Ἡ Ὀρθοδοξία δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἀντι-εὐρωπαϊκὴ χωρὶς νὰ προδώσει τὸν ἑαυτό της. Τὴν πνευματική της συμβολὴ τὴν ἔχει ἀνάγκη ἡ Εὐρώπη ὡς ἀπαραίτητο ἀντιστάθμισμα στὴν μονομέρεια τῶν ἐπιδράσεων τοῦ Αὐγουστίνου καὶ τῶν πνευματικῶν του διαδόχων. Θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ πεῖ πολλὰ γιὰ τὶς δυνατότητες τῆς πνευματικῆς συμβολῆς τῆς Ὀρθοδοξίας στὴν εὐρωπαϊκὴ ταυτότητα, ἀλλὰ αὐτὸ παραμένει, δυστυχῶς, ἀκόμα ἕνα θέμα πρὸς μελέτη 3. Ἡ Ὀρθοδοξία θὰ εἶχε συνεισφέρει πολλὰ στὴν ὑπέρβαση τῶν ἀντιθέσεων μεταξὺ θεσμοῦ καὶ προσώπου, κληρικαλισμοῦ καὶ ἀντικληρικαλισμοῦ κλπ. ἀντιθέσεων ποὺ ἀποφεύχθηκαν στὸν χῶρο της χάρη στὴν ἀρχὴ τῆς «οἰκονομίας», στὴν ὁποία ὁ νόμος ὑποτάσσεται στὸ πρόσωπο («τὸ Σάββατον διὰ τὸν ἄνθρωπον ἐγένετο, καὶ οὐχ ὁ ἄνθρωπος διὰ τὸ Σάββατον», κατὰ τὴν γνωστὴ φράση τοῦ Χριστοῦ 4 ) ἢ μεταξὺ ἀτομισμοῦ 2. Ὁ ἀντιδυτικισμὸς αὐτὸς ξεκινάει ἀπὸ τὴν Ρωσσία μὲ τὸ θεολογικὸ ρεῦμα τῶν Σλαβοφίλων (Χομιακὸφ κ.ἄ.) στὰ μέσα τοῦ 19ου αἰώνα, καὶ φθάνει στὴν Ἑλλάδα στὰ μέσα τοῦ 20οῦ αἰώνα μὲ κύριο ἐκφραστὴ ἀρχικὰ τὸν Φώτη Κόντογλου. Σήμερα ἔχει περάσει στὰ χέρια ἀκραίων ζηλωτικῶν κύκλων, οἱ ὁποῖοι ἀντιμάχονται μὲ φανατισμὸ κάθε προσέγγιση μεταξὺ Ὀρθοδοξίας καὶ δυτικοῦ Χριστιανισμοῦ. 3. Βλ. Ι. Δ. ΖΗΖΙΟΥΛΑ, Εὐρωπαϊκὸ πνεῦμα καὶ ἑλληνικὴ Ὀρθοδοξία, Εὐθύνη, 1985, σ καὶ Κατὰ Μάρκον, 2, 27.

5 ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ 131 καὶ κολεκτιβισμοῦ, ἀνθρώπου καὶ φύσεως, ἰδιαίτερα σὲ μιὰ ἐποχὴ ἀδιεξόδων, ὅπως ἡ οἰκολογικὴ κρίση, γιὰ τὴν ὁποία εὐθύνεται, κατὰ γενικὴ ὁμολογία, σὲ μεγάλο βαθμό, ὁ δυτικὸς πολιτισμός 5. ΙΙ. Εὐρώπη καὶ θρησκεία σήμερα Ἐνῶ ὁ Χριστιανισμὸς βρίσκεται, ὅπως εἴδαμε, στὶς ἱστορικὲς καταβολὲς τῆς Εὐρώπης, ἡ θέση του στὴν σημερινὴ Εὐρώπη εἶναι κάθε ἄλλο παρὰ προφανής. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι, παρὰ τὶς εἰσηγήσεις ἀπὸ θρησκευτικοὺς καὶ ἄλλους παράγοντες νὰ περιληφθεῖ κάποια ἀναφορὰ στὶς χριστιανικὲς καταβολὲς τῆς Εὐρώπης στὸ σχέδιο Εὐρωπαϊκοῦ Συντάγματος ποὺ ἐκπονήθηκε πρὸ ἐτῶν, κάθε τέτοια ἀναφορὰ ἀπορρίφθηκε. Οἱ λόγοι τῆς στάσεως αὐτῆς τῆς σημερινῆς Εὐρώπης πρέπει νὰ ἀναζητηθοῦν κυρίως στὰ ἑξῆς: α) Ἡ σημερινὴ Εὐρώπη διέπεται ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ εὐρωπαϊκοῦ διαφωτισμοῦ ὁ ὁποῖος, προβάλλοντας τὸν ἀνθρώπινο λόγο ὡς τὸν ὕψιστο καὶ μοναδικὸ ρυθμιστὴ τοῦ ἀνθρωπίνου βίου, ἀμφισβήτησε ἢ καὶ ἀπέρριψε τὴν αὐθεντία τῆς θρησκείας, ἐμπιστευόμενος στὸν ἄνθρωπο ἐξ ὁλοκλήρου τὴν ὀργάνωση τῆς ζωῆς του βάσει ἠθικῶν ἀρχῶν ποὺ τοῦ ὑπαγορεύει ὁ ὀρθὸς λόγος. β) Στὴν ἀπορριπτικὴ αὐτὴ στάση ἔναντι τῆς θρησκείας συνετέλεσαν δύο ἱστορικοὶ παράγοντες. Ὁ πρῶτος εἶναι ὅτι ἡ ἱστορικὴ ἐμπειρία τῆς Εὐρώπης κατὰ τὸν Μεσαίωνα καὶ τοὺς νεωτέρους χρόνους κατέδειξαν ὅτι ἡ θρησκεία μπορεῖ νὰ ἀποτελέσει παράγοντα συγκρούσεων, ἀκόμα καὶ αἱματηρῶν, πράγμα ποὺ ἡ Εὐρώπη ἐπιθυμεῖ νὰ ἀποφύγει μὲ κάθε τρόπο. Δεύτερον, διότι ὁ δογματικὸς (ἐξ ὁρισμοῦ) χαρακτήρας τῆς θρησκείας προσκρούει τόσο σὲ θεμελιώδεις ἀρχὲς τῆς ἐλευθερίας καὶ τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀτόμου, ὅσο καὶ στὴν πρόοδο τῆς ἐπιστήμης. γ) Ἴσως τὸ σπουδαιότερο, ἡ Εὐρώπη μεταβάλλεται ταχέως σὲ πολυπολιτισμικὴ κοινότητα, καὶ ὑπάρχει φόβος ὅτι κάθε ἀναφορὰ σὲ συγκεκριμένη θρησκεία, ὅπως ὁ Χριστιανισμός, θὰ δυσχεράνει τὴν εἰρη- 5. Βλ. Jr. L. White, the historical roots of Our ecological Crisis, Science 155, 1967, σ Πρβλ. ΙΩΑΝΝΟΥ Δ. ΖΗΖΙΟΥΛΑ, ΜΗΤΡ. ΠΕΡΓΑΜΟΥ, Ἡ Κτίση ὡς Εὐχαριστία, Ἀθήνα 1992.

6 132 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ νικὴ συμβίωση τῶν κατοίκων τῆς Εὐρώπης. Ἔτσι, ἐνῶ κάθε θρησκεία προστατεύεται ἐξ ἴσου ἀπὸ τὸν νόμο, καμιὰ θρησκεία δὲν μπορεῖ νὰ ἔχει προνόμια διακριτικὰ στὸν δημόσιο βίο (εἰκόνες στὰ σχολεῖα ἢ τὰ δικαστήρια, ὑποχρεωτικὸ μάθημα θρησκευτικῶν στὰ δημοτικὰ σχολεῖα κλπ.), ἢ ἀκόμα ὁποιαδήποτε ἐμφανὴ καὶ δεσπόζουσα παρουσία (μιναρέδες κλπ.). Ὅλα αὐτὰ ὁδηγοῦν σὲ μιὰ ἀποχριστιανοποίηση ἢ ἀποθρησκειοποίηση τῆς Εὐρώπης, τὰ ἀποτελέσματα τῆς ὁποίας δὲν εἶναι ἀκόμη σαφῆ ἢ καὶ ὁρατά. Τί θὰ κάνει ἡ Εὐρώπη τελικὰ μὲ τὸ φαινόμενο «θρησκεία»; ΙΙΙ. Ἡ θρησκεία στὴν αὐριανὴ Εὐρώπη Τὸ θρησκευτικὸ φαινόμενο δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐξαλειφθεῖ, οὔτε ἄλλωστε φαίνεται νὰ εἶναι αὐτὸ στὶς προθέσεις τῆς σημερινῆς Εὐρώπης. Αὐτὸ ποὺ ἡ Εὐρώπη φαίνεται νὰ ἐπιδιώκει εἶναι ἡ εἰρηνικὴ συνύπαρξη ὅλων τῶν θρησκειῶν στὴν βάση τῶν ἴσων δικαιωμάτων ὅλων τῶν πολιτῶν της. Ὁ Χριστιανισμὸς δὲν θὰ ἔχει, συνεπῶς, καμία προνομιακὴ μεταχείριση στὴν αὐριανὴ Εὐρώπη, γι αὐτὸ καὶ καλοῦνται ἤδη ὅλες οἱ χριστιανικὲς ὁμολογίες νὰ προβοῦν στὶς ἀνάλογες προσαρμογές, οἱ ὁποῖες θὰ περιλαμβάνουν τὰ ἀκόλουθα: α) Ἀποφυγὴ κάθε προσπάθειας ἐπιβολῆς τῶν δογματικῶν ἢ ἠθικῶν ἀρχῶν τῆς πίστεώς τους στὴν εὐρωπαϊκὴ ἔννομη τάξη. Κάθε θρησκεία θὰ περιορίζει στὰ μέλη της τὴν ἐφαρμογὴ τῶν πιστευμάτων καὶ ἀρχῶν τους, καὶ τοῦτο μόνον διὰ τῆς ἐλευθέρας ἀποδοχῆς, διότι τὰ ἀτομικὰ δικαιώματα ἀποτελοῦν ὕψιστη ἀρχὴ δικαίου τῆς Εὐρώπης, ὑπεισερχόμενα καὶ σ αὐτὸ τὸ ἐσωτερικὸ δίκαιο τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων. β) Ἡ δημιουργία μιᾶς συγκρητιστικῆς θρησκείας ἀποκλείεται ἐντελῶς. Στὸ πλαίσιο, ὅμως, τῆς πολυπολιτισμικότητας θὰ ὑπάρξει ἀναπόφευκτα ὤσμωση προερχόμενη ἀπὸ ἀλληλεπίδραση ἰδεῶν. Ἂν ὁ Χριστιανισμὸς θέλει νὰ ξαναβρεῖ τὴν κυρίαρχη θέση του στὴν Εὐρώπη, πρέπει νὰ εἶναι ἕτοιμος νὰ ἑρμηνεύσει τὴν διδασκαλία του ἀπαντώντας στὰ ὑπαρξιακὰ προβλήματα τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἐπιδρώντας ἔτσι στὸν εὐρωπαϊκὸ πολιτισμό. γ) Τέλος, σὲ ἕνα τέτοιο πλαίσιο ὁ διάλογος μεταξὺ τῶν θρησκευτικῶν δογμάτων ἀποκτᾶ ἰδιαίτερη σημασία. Ὁ Χριστιανισμὸς ἰδιαίτερα, γιὰ νὰ ἐπιδράσει πνευματικὰ στὸν χῶρο τῆς Εὐρώπης, πρέπει νὰ ξαναβρεῖ τὴν ἑνότητα ποὺ εἶχε πρὶν ἀπὸ τὴν διάσπασή του.

7 ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ: ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ 133 Ἔτσι διαγράφεται σὲ γενικὲς γραμμὲς ἡ θέση τῆς θρησκείας στὴν αὐριανὴ Εὐρώπη. Προσωπικὰ φρονῶ ὅτι ὁ Χριστιανισμὸς δὲν ἔχει τίποτε νὰ φοβηθεῖ ἀπὸ τὴν προοπτικὴ αὐτή. Ἀντιθέτως, ἀποβάλλοντας τὸν ἐφησυχασμό, ποὺ ἐνθαρρύνεται ἀπὸ κάθε προνομιακὴ κρατικὴ μεταχείριση, θὰ ξαναβρεῖ τὶς ἐσωτερικὲς δυνάμεις του ποὺ τὸν κατέστησαν πνευματικὰ ἰσχυρὸ ἀκόμα καὶ σὲ καιροὺς διωγμοῦ. Αὐτὸ ἰσχύει καὶ γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία, ἡ ὁποία ἄλλωστε συνήθισε νὰ ζεῖ καὶ νὰ δημιουργεῖ σὲ πολυπολιτισμικὰ περιβάλλοντα 6 καὶ ἡ ὁποία, μὲ τὴν εἴσοδο Ὀρθοδόξων, κατὰ παράδοση, λαῶν στὴν ἑνωμένη Εὐρώπη (Ἑλλάδα, Ρουμανία, Βουλγαρία, Κύπρος, πιθανὸν ἀργότερα καὶ Σερβία), θὰ μπορέσει, ἀντλώντας ἀπὸ τοὺς πνευματικούς της θησαυρούς, νὰ τὴν τροφοδοτήσει πνευματικά. Κυρίες καὶ Κύριοι, Ἡ Εὐρώπη θὰ ἀποτελέσει γιὰ τὸν Χριστιανισμὸ ἱστορικοῦ μεγέθους πρόκληση. Ὁ σπόρος ποὺ ἔπεσε στὸ ἔδαφός της ὅταν τὸ ἑλληνικὸ καὶ τὸ ρωμαϊκὸ πνεῦμα συναντήθηκαν μαζί του, καλεῖται τώρα νὰ καρποφορήσει σὲ ἕνα νέο περιβάλλον. Μπροστὰ στὴν πρόκληση αὐτή, ἡ εὐθύνη καὶ τὸ χρέος τῶν ἐκπροσώπων του εἶναι σήμερα σημαντικά. 6. Ἐπὶ αἰῶνες ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία συμβίωσε ἁρμονικὰ μὲ ἑτεροδόξους καὶ ἀλλοθρήσκους (Ἰουδαίους, Μωαμεθανοὺς κ.ἄ.), ὅπως συμβαίνει καὶ σήμερα στὴν Ὀρθόδοξη Διασπορά. Ἡ μισαλλοδοξία εἶναι ἀσύμβατη μὲ τὴν ἱστορία τῆς Ὀρθοδοξίας.