Τι είναι ο πολιτισμός της εικόνας; Η παραγωγή εικόνων ξεκίνησε με τη ζωγραφική (σπήλαια, αγγεία, τοιχογραφίες, καμβάδες). Η βιομηχανική επανάσταση και η ανακάλυψη της τυπογραφίας και των έντυπων ( σε αντίθεση με τα χειρόγραφα) βιβλίων δημιούργησε την ανάγκη της μαζικής παραγωγής εικόνων, και αυτό το ρόλο τον έπαιξε η χαρακτική (κυρίως το etching). Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία της εικόνας σαν μέσο επικοινωνίας. Με την ανακάλυψη της φωτογραφίας και λίγο αργότερα του κινηματογράφου η εικόνα όχι μόνο γίνεται πιο εύκολα αναπαράξιμη αλλά αποκτά και μια χροιά αληθοφάνειας στη συνείδηση των ανθρώπων. Το δεύτερο μέρος του 20ου αιώνα μέχρι και τις μέρες μας, με την ανακάλυψη του ηλεκτρονικών μέσων παραγωγής και διάθεσης εικόνων (βίντεο, τηλεόραση, ψηφιακές κάμερες, διαδίκτυο, σύγχρονη τυπογραφία, κλπ.) η εικόνα παίρνει πρωταγωνιστικό ρόλο σαν μέσο επικοινωνίας. Kοινωνικές σφαίρες όπως το εμπόριο (διαφήμιση) η πολιτική, η εκπαίδευση, η βιομηχανία της διασκέδασης εκμεταλλεύτηκαν τη διαθεσιμότητα της. Κανένα προϊόν δεν μπορεί να ελπίζει να πουλήσει, κανένας πολιτικός δεν μπορεί να ψηφισθεί, τίποτε δεν γίνεται κατανοητό χωρίς εικόνες. "The Harvest of Death": Union dead on the battlefield at Gettysburg, Pennsylvania, July 5 6, 1863 by Timothy H. O'Sullivvan Πόσο αυθεντική και πόσο στημένη είναι αυτή η φωτογραφία;
Ακόμα και οι ειδήσεις γίνονται πιο πραγματικές άμα συνοδεύονται από εικόνες. Αυτή η εικόνα άλλαξε το κλίμα ολόκληρης της Ευρώπης το Σεπτέμβρη του 2015. Κι όμως πρόσφυγες- άντρες γυναίκες και παιδιά - πνίγονταν για χρόνια πριν σε βάρκες της Μεσογείου Η τέχνη στον 20ο αιώνα κατανόησε δύναμη της εικόνας και την κάποτε απλοϊκή επίδραση της, και έκανε τις πρώτες κριτικές παρεμβάσεις, με πρώτα σημάδια στην πρωτοπορία των κονστρακτιβιστών, ντανταϊστών και σουρεαλιστών: El Lissitsky, The Constructor Raoul Hausmann, The Art Critic 1919 20 Man Ray, Woman with long hair Max Ernst, Untitled (Murdering Airplane) 1920
POP ART Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και την έκρηξη των μέσων και της διαφήμισης η χρήση της βιομηχανικής εικόνας στις καλές τέχνες ενσωματόθηκε για καλά. Τα τυπικά σύμβολα και κλισέ έγιναν μέρος του λεξιλογίου καλλιτεχνών όπως οι Robert Rauschenberg και Jasper-, Johns... O Roy Lichtenstein εδώ δεν απεικονίζει μια αερομαχία αλλά μια σελίδα από ένα κομικς (το οποίο κόμικς εξιστορεί/απεικονίζει μια αερομαχία)....ενώ ο Andy Warhol επικυρώνει με τα έργα του την κυριαρχία της διαφήμισης και του εμπορεύματος, με πρόσωπα σύμβολα όπως o Έλβις, η Μέριλιν, η Μόνα Λίζα ή καθαρά εμπρορεύματα: Οι παρεμβάσεις αυτών των καλλιτεχνών γίνονται ταυτόχρονα προς τις «βιομηχανικές» εικόνες αλλά και προς την καταναλωτική κοινωνία και τα εμπορεύματα καταναλωτικά αγαθά. Αυτή η τάση της Ποπ θα ακολουθήσει μια δική της πορεία μέχρι τις μέρες μας.
Στην Ευρώπη ο Ρολαντ Μπαρτ διακρίνει πως παρόλη την επέκταση της εικόνας, σπάνια στην σύγχρονη κουλτούρα οι εικονες είναι αυτόνομες σχεδόν πάντα συνοδεύονται από κείμενο: λεζάντες, σλόγκαν, διαφημιστικά φυλάδια, μπροσούρες, κόμικς κλπ. Είναι, όπως λέει και ο ίδιος στην «Ρητορική της εικόνας», λες και τρομάζομε (ο δικός του όρος) στην ιδέα ότι το μήνυμα μιας εικόνας θα αιωρείται αόριστα, χωρίς μια προκαθορισμένη έννοια. Γι αυτό μάλιστα λέει πως ο δικός μας δεν είναι ο πολιτισμός της εικόνας αλλλά ο πολιτισμός της λέξης. Διακρίνει λοιπόν τρία επίπεδα μηνύματος: το λεκτικό (Probably the best beer in the world) το προφανές - denotation, αυτό που απεικονίζει η διαφήμιση (Δύο πώματα της μπύρας σαν κουτί κοσμήματος και μια σταγόνα μπύρας που μοιάζει με χρυσό) και το κωδικοποιημένο - connotation αυτό που υπαινίσσεται (Το πράσινο χρώμα που συνάδει με αυτό της μπουκάλας στο φόντο, ο φωτισμός σαν σε βιτρίνα πολυτελούς καταστήματος, το χρυσαφί στη σταγόνα που παραπέμπει σε μεγάλη αξία κλπ) Συμβατικά υπάρχει μια αρμονία αναμεσα στο κείμενο και την εικόνα όπως στη συνηθισμένη διαφήμιση, πολιτική αφίσα κλπ.
Στον χώρο της τέχνης, σε μια προσπάθεια αποδόμησης αυτής της ολοκληρωτικά μονοδιάστατης έκφρασης διακρίνομε διαφορετικές προσεγγίσεις: Α. Το νόημα μιας δοσμένης εικόνας, με συμβατικούς κώδικες επικοινωνίας εκτροχιάζεται με το λεκτικό όπως στη περίπτωση του Victor Burgin. Β Το νόημα μιας συγκεκριμένης δήλωσης έρχεται σε αντίθεση με την εικόνα, όπως o John Heartfield εδώ, που διακωμωδεί μια δήλωση του Goering πως η παραγωγή ατσαλιού είναι πιο σημαντική από το βούτηρο που κάνει τους ανθρώπους χοντρούς. Ο καλλιτέχνης, σε αυτό το έργο που αναρτήθηκε με 500 αφίσες στους δρόμους του Νιούκασολ το 1976, παίζει με τη διπλή έννοια της λέξης possession που σημαίνει ιδιοκτησία/ κατοχή αλλά μπορεί να σημαίνει επίσης και ερωτική ζήλεια ανατρέποντας το στυλ ενός φανταστικού καταναλωτικού προϊόντος (πιθανον άρωμα, αποσμητικό, ποτό ή οτιδήποτε). Αυτή η προσεγγιση θυμίζει λίγο τον γνωστό πίνακα του Ρενέ Μαγκρίτ
Εικόνες από τα περιοδικά των Sitiuationist International Asgern John Γ. Τέλος, με επιρροές από τους Dada, οι Σιτιουασιονιστές, οι Co.Br.A και αργότερα η γραφιστική τέχνη των punk δημιουργούν αναρχικές συνθέσεις που αποκλείουν οποιοδήποτε συμβατικό μήνυμα. Jamie Reid
ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ 1980 ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Ο Willie Doherty αποκαλύπτει με το συνδυασμό έρημων τοπίων και μικρών κειμένων τη καλυμένη βιαιότητα του σεχταριστικού Derry/Londonderry, όπου μεγάλωσε στη Β. Ιρλανδία. Ο Banksy δουλεύει με το γκράφιτι και επάνω ένα φωτομοντάζ από τη δεκαετία του 80 για τον πυρηνικό αφοπλισμό από του Peter Kennard, πάνω στο γνωστό πινακα του Constable. Ο Richard Prince (αριστερά) φωτογραφίζει φωτογραφίες από γνωστές διαφημίσεις ενώ η Barbara Kruger χρησιμοποιώντας γιγαντοαφίσες βγαίνει έξω από τα πλαίσια της πινακοθήκης.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Η πιο πάνω περιληπτική αναφορά στον Πολιτισμό της Εικόνας συγκεντρώνεται κυρίως στην εικόνα και τη φωτογραφία. Όμως ανάλογη πορεία έχει και η κινούμενη εικόνα (απο την αρχή του κινηματογράφου στο πειραματικό σινεμά, τον σουρεαλισμό, την τηλεόραση, το animation, την τέχνη του βίντεο), και ο ήχος (ραδιόφωνο, δίσκοι, CD, sound installations) και το διαδίκτυο και όλες οι νέες τεχνολογίες όπως το projection mappping που ακόμα θα αναπτυχθούν. 2. Απο όλες τις θεματικές περιοχές ο Πολιτισμός της Εικόνας διαχέεται περισσότερο στις υπόλοιπες γιατί στηρίζεται πολύ στη χρήση της νέας τεχνολογίας, κάτι που είναι παρόν και στις υπόλοιπες. Για παράδειγμα η χρήση της αυτο-φωτογραφίας (selfie) μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στην ΘΠ της ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ή η χρήση ενός βίντεο για το περιβάλλον που μπορεί να ανήκει και στο ΧΩΡΟΣ-ΧΡΟΝΟΣ. Αυτό δεν είναι πρόβλημα, και ούτε σημαίνει ότι η χρήση παραδοσιακών υλικών όπως οι μπογιές ή η χαρακτική δεν μπορούν να συνάδουν με τη αυτή η θεματική. Αυτό που παιζει περισσότερο ρόλο είναι η προσέγγιση και ο πειραματισμός με της εικόνας στον πολιτισμό μας.