ΦΟΔΕΛΕ, Ένας Τόπος μια Ιστορία Λέλεκα Δέσποινα 1, Χατζηδάκη Μαρία 2, Χατζηδάκη -Γιαννακουδάκη Μαρία 3, Φουντουλάκης Αντώνιος 4 1. Υποδιευθύντρια 8 Ο Γυμνάσιο ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ dleleka@gmail.com 2. Υποδιευθύντρια 8 Ο Γυμνάσιο ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ marihatzi2@gmail.com 3. Καθηγήτρια 8 Ο Γυμνάσιο ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ mairigainnak@gmail.com 4. Διευθυντής 8 Ο Γυμνάσιο ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ antonisf@sch.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία αυτή κάνουμε μια συνοπτική παρουσίαση του χωριού ΦΟΔΕΛΕ, του δήμου ΜΑΛΕΒΙΖΙΟΥ. Επιλέξαμε την συγκεκριμένη περιοχή γιατί αρκετοί μαθητές μας διαμένουν εκεί αλλά και για την ιδιαίτερη γεωφυσική μορφή και πολιτιστική του κληρονομία. Εξετάζουμε την δυνατότητα Τουριστικής αξιοποίησης του, της περαιτέρω ανάπτυξής του με σεβασμό στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Ερευνούμε πώς η ανάπτυξη αυτή μπορεί να συνδεθεί με την ιστορική και πολιτιστική του κληρονομιά. Επικεντρωνόμαστε στις απόψεις των κατοίκων της περιοχής οι οποίες αποτυπώνονται με την συμπλήρωση από αυτούς σχετικού ερωτηματολογίου. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Βιώσιμη διαχείριση περιοχών σε θέματα αειφόρου τουρισμού (ανάδειξη φυσικού, πολιτιστικού και κοινωνικού περιβάλλοντος της περιοχής) ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Εθνικό δίκτυο Π.Ε, Τουρισμός και αειφόρος ανάπτυξη, Θεματικός Τουρισμός, Βιώσιμη ανάπτυξη, Βιοποικιλότητα, Δομίνικος Θεοτοκόπουλος. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο οικισμός ΦΟΔΕΛΕ ανήκει στο Δήμο Μαλεβιζίου και βρίσκεται, δυτικά του Ηρακλείου. Τόπος πανέμορφος, με ιστορία, γεμάτος θρύλους, μύθους και παραδόσεις. Τόπος, που κατά παράδοση, χάρισε το φως της μέρας στο μεγαλύτερο «σγουράφο», τον El Greco. Κάτοικοι του απλοί, ζεστοί, φιλόπονοι, ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Οι καλλιέργειες ακολουθούν τα χνάρια μιας μακραίωνης παράδοσης καθιστώντας το Φόδελε ένα είδος φυσικού μνημείου. Το πάντρεμα όλων των παραπάνω μπορεί να γίνει το έναυσμα για να γίνει η περιοχή πρότυπο Αειφόρου Τουριστικής Ανάπτυξης. Τις απόψεις των κατοίκων αυτών για τον τόπο τους, το φυσικό περιβάλλον και τις προοπτικές τουριστικής ανάπτυξης του παρουσιάζουμε παρακάτω.
ΣΚΟΠΟΣ Η ανάδειξη και προβολή της περιοχής με έμφαση στις ιδιαίτερες φυσικές ομορφιές και στην ιστορική μνήμη ώστε να συντελέσουν στην δυνατότατα τουριστικής δραστηριοποίησης καθόλη την διάρκεια του έτους χωρίς όμως η δραστηριοποίηση αυτή να επιφέρει αλλοιώσεις στην αισθητική του περιβάλλοντος. Η επιλογή ενασχόλησης με της συγκεκριμένη περιοχή δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να αντιληφθούν τις προοπτικές αξιοποίησής της, να τους δραστηριοποιήσει συμβάλλοντας στην οικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής, στην καλυτέρευση ποιότητας ζωής των κατοίκων, του τουριστικού εξαγόμενου προϊόντος διατηρώντας όμως την αυθεντικότητα και ταυτότητα της περιοχής ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ Για την υλοποίηση της εργασίας, οι ομάδες που συγκροτήθηκαν ανέτρεξαν για συλλογή υλικού σε πρωτογενείς πηγές, στο διαδίκτυο, σε συνεντεύξεις φωτογραφίσεις, σε στοιχεία που προέκυψαν από την αποδελτίωση ερωτηματολογίου που συντάχθηκε και διανεμήθηκε σε κατοίκους της περιοχής. Η εργασία αυτή βασίζεται στα συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα αυτή. Το πρόγραμμα είναι σε εξέλιξη. ΦΟΔΕΛΕ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ Το ΦΟΔΕΛΕ είναι οικισμός του Δήμου Μαλεβιζίου, και αποτελείται από το χωριό του Φόδελε, την παραλία Φόδελε και την μονή του Αγίου Παντελεήμονα. Βρίσκεται σε διακλάδωση προς τα δεξιά στο 2 ο χιλ. της εθνικής ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ- ΧΑΝΙΩΝ. Κατά την απογραφή του 211 αριθμούσε 26 κατοίκους. Ο χώρος χαρακτηρίζεται ειδυλλιακός, όαση πρασίνου, λουλουδιών, χρωμάτων, αρωμάτων και νερών αναπτύσσεται στη στενή κατάφυτη με πορτοκαλιές και λεμονιές ομώνυμη κοιλάδα, που διασχίζεται από το ποταμό Παντομάντρη και περιβάλλεται από ψηλά, γεμάτο αγριόδενδρα, νερά και σπηλιές βουνά. Το «πολύρρητο» Φόδελε από την εποχή των Ενετών, ήταν γνωστό για την αφθονία των τρεχούμενων νερών του. Εκτός του Παντομάντρη- ποταμό του χωριούκυρίως κατά τους βροχερούς μήνες πολλά ρυάκια αναβλύζουν από τα γύρω βουνά. Δημιουργούνται καταρράκτες και πανέμορφες λιμνούλες και γύρω - γύρω υπάρχουν βράχοι στολισμένοι με αρωματικούς θάμνους και κυκλάμινα. H ευρύτερη περιοχή του Φόδελε είναι μεγάλου γεωλογικού ενδιαφέροντος καθώς στη περιοχή μελετήθηκαν προαλπικά τεκτονικά φαινόμενα, τα αρχαιότερα στη Κρήτη. Λόγω των φαινομένων αυτών παρατηρούνται πλήθος καλοδιατηρημένων απολιθωμάτων στην ευρύτερη περιοχή. Ονομασία Ιστορικά & Αρχαιολογικά στοιχεία Το τοπωνύμιο Φόδελε αναφέρεται το 48 σε έγγραφο του Κατάστιχου των Μοναστηρίων του Κοινού, ως περιοχή που η ανήκει στην αυτοκρατορική μονή Σφάκας. και αποδίδεται στους πρώτους οικιστές Fodele (Fodelle), επώνυμο που μαρτυρείται σε κείμενα του 13ου και 14ου αιώνα. Αργότερα στα μέσα του 14ου αιώνα, σύμφωνα με νοταριακές πράξεις το Φόδελε συνιστά φέουδο της ρεθυμνιώτικης οικογένειας αρχόντων των Μελισσηνώνν. Στη παλαιότερη, γνωστή έως σήμερα, απογραφή του 1 από το γενικό προβλεπτή Giacomo Foscarini ο οικισμός αναφέρεται ως Fodhele της επαρχίας Μυλοποτάμου. Το 189 υπάγεται στο δήμο Δαμάστας, στο 191 με τις διοικητικές ανακατατάξεις προσαρτήθηκε στο δήμο
Τυλίσου επαρχίας Μαλεβιζίου, από το 192-1998 συνιστά αυτόνομη κοινότητα, ενώ με το «Καποδιστρία» μέρος του δήμου Γαζίου και τον «Καλλικράτη» μέρος του Δήμου Μαλεβιζίου. Τυχαία ευρήματα και αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αναφέρονται στις περιοχές Γιαλισκάρι, Λενικά, Ανεμοκερατιά κ.α. Στη περιοχή των Πέρα Γαλήνων έχει βρεθεί, εντυπωσιακός μινωικός οικισμός ο οποίος εντάσσεται στο δίκτυο μινωικών λιμανιών σταθμών της βόρειας ακτής από τα παλαιοανακτορικά χρόνια (19-1 π.χ). Η περιοχή είναι κατοικήσιμη σύμφωνα με αναφορές τόσο στα ρωμαϊκά αλλά και τα βυζαντινά χρόνια αφού στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν αρκετά μνημεία από τις εποχές αυτές όπως η παλαιοχριστιανική βασιλική του Φόδελε, η εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, η Παναγιά στο Πλατάνι του Βασιλικού, ο Αγ. Παντελεήμονας στο Παπούρι. Ιδιαίτερη αναφοράς χρήζει η μονή του Αγ. Παντελεήμονα, η ανέγερση των κτισμάτων της μονής πραγματοποιήθηκε μάλλον σε διαφορετικές εποχές. Η μονή λειτουργούσε και δεχόταν δωρεές από το 16 ενώ ιστορικές μαρτυρίες αναφέρουν ότι η μονή ήταν μια από τις μεγαλύτερες της Κρήτης με αξιοσημείωτη προσφορά στον απελευθερωτικό αγώνα του 1866. Υπάρχουν ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας φορητές εικόνες 1 ου, 18 ου και 19 ου αιώνα. Σήμερα η μονή αριθμεί 2 μοναχούς. Αυτό όμως που έχει κάνει παγκοσμίως γνωστό το Φόδελε είναι ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος. Ο μεγάλος ζωγράφος, λένε, γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Φόδελε, το δε Βυζαντινό εκκλησάκι της Παναγιάς του έδωσε το ερέθισμα να ασχοληθεί με την αγιογραφία. Εικόνα 1 : Από πάνω αριστερά, χάρτης της περιοχής, άποψη του χωριού και του όρμου, καταρράκτης, El Greco, Πορτοκαλεώνας, Κάστρο, Εκδήλωση στο Χωριό
ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤYΞΗ Για να αποτυπώσουμε τις απόψεις των κατοίκων της περιοχής για το φυσικό περιβάλλον αλλά και για την περαιτέρω αειφόρο τουριστική ανάπτυξη της περιοχής, συντάξαμε ερωτηματολόγιο το οποίο διανεμήθηκε από τους μαθητές σε κατοίκους της περιοχής. Το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου αναφέρεται σε προσωπικά στοιχεία των ερωτηθέντων. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται σε περιγραφή του «αστικού» και φυσικού περιβάλλον της περιοχής. Το τρίτο μέρος αναφέρεται στην σχέση που έχουν οι κάτοικοι με το φυσικό περιβάλλον, και σε τυχόν περιβαλλοντικά προβλήματα της περιοχής. Το τελευταίο μέρος του ερωτηματολογίου διερευνά την περαιτέρω τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. Ταυτότητα της Έρευνας Συμπληρώθηκαν και αποδελτιώθηκαν συνολικά φύλλα ερωτηματολογίου από κατοίκους περίπου δηλαδή το % του πληθυσμού της περιοχής. Σ' ότι αφορά το φύλο των ερωτηθέντων, οι μισοί σχεδόν είναι άνδρες (4%) και οι μισές γυναίκες (3 %). Όσον αφορά την ηλικία τους είναι 2-, έχουμε όμως δείγμα για τις απόψεις και άλλων ηλικιών. Το επίπεδο μόρφωσής τους είναι περισσότερο βασικής εκπαίδευσης. Η κύρια απασχόληση των ατόμων που πήραν μέρος στην έρευνα είναι γεωργία ή κτηνοτροφία ενώ ένα σημαντικό ποσοστό ασχολείται με τον τουρισμό. Τα αποτελέσματα αυτά εμφανίζονται στο Σχήμα 1. Φυσικό Περιβάλλον Στο κομμάτι αυτό περιγράφεται από τους κατοίκους το Φυσικό Περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής. Τα κτίρια της περιοχής είναι συνδυασμός παραδοσιακών και σύγχρονων κτισμάτων. Κατά την άποψη των κατοίκων υπάρχουν χώροι πολιτισμού, οι οποίοι ικανοποιούν εν μέρει τους κατοίκους, δεν υπάρχουν όμως χώροι για άθληση. Οι χώροι πρασίνου μέσα στο χωρίο γενικά ικανοποιούν τους κατοίκους αν και θα χρειάζονταν περισσότερους. Το περιαστικό πράσινο αποτελείται βασικά από καλλιεργημένες περιοχές όπου ξεχωρίζει η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών, ακόμα αναφέρεται και η ύπαρξη δασικών εκτάσεων. Τα αποτελέσματα αυτά φαίνονται στα διαγράμματα στο Σχήμα 2. Σχέση των κατοίκων με το Φυσικό Περιβάλλον Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση που έχουν οι κάτοικοι της περιοχής με το φυσικό περιβάλλον. Εξετάζουμε το κατά πόσο έχουν οικολογική συνείδηση και ποιά προβλήματα θεωρούν ως τα πιο σημαντικά για την περιοχή τους. Για να γίνει αυτό ερωτήθηκαν αν γνωρίζουν την χλωρίδα και πανίδα της περιοχής Οι περισσότεροι κάτοικοι γνωρίζουν τα περισσότερα φυτά και ζώα της περιοχής. Κάτι που είναι λογικό αφού η κύρια απασχόληση των κατοίκων είναι στην φύση Η βιολογική γεωργία δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη. Ένα σημαντικό ποσοστό των κατοίκων θα χρησιμοποιούσε ανακυκλωμένο νερό από βιολογικό καθαρισμό αν και αρκετοί όχι για πόσιμο. Οι περισσότεροι κάτοικοι γνώριζαν ότι τα απορρίμματα της περιοχής διατίθενται σε χωματερή. Τα αποτελέσματα αυτά φαίνονται στο Σχήμα3. Θα ήταν χρήσιμο, να παρουσιάσουμε τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα της περιοχής κατά την άποψη των κατοίκων. Μεγαλύτερα εμπόδια για την ανάπτυξη οικολογικής συνείδησης είναι η έλλειψη παιδείας και ενημέρωσης σε θέματα οικολογίας. Σημαντικότερα προβλήματα της περιοχής αναφέρονται η
ηχορύπανση και οι ανεπαρκείς χώροι στάθμευσης, ενώ η κυριότερη αιτία υποβάθμισης του περιβάλλοντος αναδεικνύεται η υπερβόσκηση. Τα παραπάνω φαίνονται στο Σχήμα 4 % 11% (β) 18% 24% 3% 4% 4% <2 21-3 36-1-6 >6 Άνδρας Γυναίκα 2% 9% 26% 4% Μέχρι Δημοτικό Απόφοιτος Γυμνασίου 2 22 18 4 Απόφοιτος Λυκείου Απόφοιτος ΑΕΙ ΤΕΙ Αγροτικά Κτηνοτροφικά Υπάλληλοι Εργάτης/τρια Οικιακά Σχήμα 1:Ταυτότητα της έρευνας κατανομή ανά Ηλικία, Φύλο (β) Επίπεδο Μόρφωσης και Απασχόληση, για την απασχόληση. Άλλο Τουρισμό 6 4 3 2 16 16 Παραδοσιακά κτίρια Σύγχρονα Κτίρια Συνδυασμός Παρ/κών & Σύγχρονων κτιρίων 49 18 Κακοσυντηρημένα Παλιά Κτίρια 4 4 3 3 2 2 1 38 Καλαίσθητοι 2 Μη Επαρκή Συντήρηση Αταίριαστοι με το Περιβάλλον 29 Χρειάζονται Περισσότεροι 4 3 3 2 2 1 18 19 19 13 2 4 4 3 3 2 2 38 2 33 Δάση Χορτολιβαδικές Εκτάσεις 3 Ελαιώνες Αμπελώνες Πορτοκαλεώνες Άλλο 1 2 Πολιτισμού Αθλητισμού Δεν υπάρχουν Και τα δύο
Σχήμα 2: Αποτύπωση του Φυσικού Περιβάλλοντος από τους κατοίκους της Περιοχής Το είδος των κτιρίων, οι Χώροι πρασίνου μέσα στο χωρίο (β), το φυσικό περιβάλλον και οι καλλιέργειες στην γύρω περιοχή, Η ύπαρξη ή όχι χώρων Πολιτισμού ή Αθλητισμού (β) 6 4 3 2 6 4 3 Όλα Eλάχιστα Καθόλου Αρκετά Αλλά Όχι Όλα 4 1 8 4 3 2 2 31 Ναι Όχι Ναι με Επιφυλάξεις Ναι, όχι Πόση 3 1 33 3 2 6 2 18 4 Αρκετά Eλάχιστα Καθόλου Δεν γνωρίζω 9 Σχήμα 3: Αποτύπωση της σχέσης που έχουν οι κάτοικοι τις περιοχής με το Φυσικό περιβάλλον. Πόσα φυτά και ζώα της περιοχής γνωρίζουν, αν υδρεύονταν ή όχι από νερό που προέρχεται από βιολογικό καθαρισμό (β), την διάδοση της βιολογικής γεωργίας στην περιοχή, που γίνεται η διάθεση των απορριμμάτων της περιοχής. 2 Βιολογικό Καθαρισμό 2 Χωματερές ΧΥΤΑ Δεν Γνωρίζω 4 38 33 (β) 6 1 42 3 4 2 1 1 3 2 4 4 Ελλειψη Παιδείας Έλλειψη Ενημέρωσης Φιλαργυρία Τίποτα Aπόλυτα Ικανοποιητικά Μερικώς Καθόλου 8 4 4 38 6 8 3 2 14 4 3 1 Παλαιά Κτίσματα Έλλειψη Πρασίνου Ηχορύπανση ΑνεπάρκειαΧώρων Στάθμευσης Κανένα Σχήμα 4 : Τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα της περιοχής. Εμπόδια για την ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης στους κατοίκους, κατά πόσο οι υποδομές 2 Πυρκαγιές Υπερβόσκηση Οικοπεδοποίηση Παράνομες Ξυλεύσεις 6 1 9 Εντατική Καλλιέργεια
καλύπτουν τις ανάγκες του πολίτη (β), τα ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά της περιοχής, τις αιτίες υποβάθμισης του φυσικού περιβάλλοντος. ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Το κυριότερο μέρος της έρευνάς μας είναι μελετήσουμε την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. Στην παραλία ΦΟΔΕΛΕ υπάρχει υπερπολυτελής τουριστική μονάδα που προσφέρεται για αρκετές μορφές τουρισμού αλλά μόνο για την θερινή περίοδο. Η ομορφιά του τοπίου και η ιδιαίτερη πολιτιστική του κληρονομιά μπορούν να συντελέσουν στην περαιτέρω αειφόρο τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. Διερευνήσαμε το είδος του τουρισμού που πιστεύουν οι κάτοικοι ότι ταιριάζει και πρέπει να αναπτυχθεί στην περιοχή. Όπως φαίνεται και στο Σχήμα η ανάπτυξη του αγροτουρισμού συγκεντρώνει περίπου το 3% των προτιμήσεων των κατοίκων. Ο αγροτουρισμός είναι μια από της πλέον "αειφόρες" μορφές τουρισμού αφού αναδεικνύει το τοπικό φυσικό Περιβάλλον αλλά και παραδοσιακό τρόπο ζωής της περιοχής. Τέλος οι κάτοικοι σημειώνουν τί θεωρούν Δυνατά, τί Αδύνατα σημεία της περιοχής, καθώς και τι Ευκαιρίες και Απειλές μπορούν να παρουσιαστούν για την αειφόρο τουριστική ανάπτυξή της. Με άλλα λόγια με την βοήθεια των κατοίκων ξεκινούμε να κάνουμε μια SWΟT ανάλυση, για την ανάπτυξη αειφόρου τουρισμού στο ΦΟΔΕΛΕ. Τα ευρήματα της έρευνάς μας είναι ότι η γεωγραφική θέση και η πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής μπορούν να προσδώσουν καλή φήμη και να παρακινήσουν τους τουρίστες να το επισκέπτονται συχνότερα. Αντίθετα η έλλειψη δημόσιων υποδομών, η εποχικότητα στην τουριστική εκμετάλλευση της περιοχής καθώς και η χαμηλή ανταγωνιστικότητα είναι οι μεγαλύτερες αδυναμίες του. Ως μεγαλύτερες ευκαιρίες θεωρούν τη βελτίωση της θετικής εικόνας του κρητικού τουρισμού μη την ανάδειξη της κρητικής διατροφής συνδυάζοντάς την ενδεχομένως με τον αγροτουρισμό. Στους καιρούς που ζούμε δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μεγαλύτερη απειλή για τον τουρισμό γενικότερα παρά μόνο η διεθνής και ειδικότερα η εθνική οικονομική κρίση. Τα αποτελέσματα αυτά φαίνονται στο Σχήμα 6. 29 1 2 9 Συνεδριακός Υγείας Θαλάσσιος Αθλητικός 8 11 14 8 Περιπέτειας Σχολικός Θρησκευτικός Πολιτιστικός Τρίτης Ηλικίας Αγροτουρισμός Σχήμα : Ποιές μορφές τουρισμού μπορούν να αναπτυχθούν καλύτερα στην περιοχή.
4 3 (β) 2 21 3 2 2 1 Κλίμα 16 Γεωγραφική Θέση Φυσικοί Πόροι 14 Πολιτισμός Τουριστικές Υποδομές Δημοσίες Υποδομές 2 1 Υψηλή φήμη Συχνές Επισκέψεις 2 1 1 6 1 4 4 3 2 28 32 4 3 39 6 9 8 2 8 13 11 3 4 Θεματικός Τουρισμός. Κρητική Διατροφή Νέες Τεχνολογίες Βασική Τεχνική Υποδομή Τάσεις αύξησης Εγχώριος Τουρισμός. Νέες Τουριστικές Αγορές. Θετική Εικόνα του Κρητικού Τουρισμού Σχήμα 6 : Απόψεις των κατοίκων για την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη της περιοχής. Δυνατά σημεία, Αδυναμίες (β), Ευκαιρίες, Απειλές. Διεθνής Ανταγωνισμός Επίπεδο Προβολής Μέσα Μεταφοράς Οικιστική Ταυτότητα. Υποβάθμιση του Φυσ. Περιβ. Επίπεδο παροχής υπηρεσιώ Οικονομική Κρίση. Τουριστική Συνείδηση ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στην εργασία αυτή παρουσιάσαμε πάρα πολύ σύντομα την περιοχή του Φόδελε και προσπαθήσαμε να αποτυπώσουμε την εικόνα των κατοίκων για την περιοχή αλλά και την περαιτέρω αειφόρο τουριστική της ανάπτυξη. Από τα ευρήματα φαίνεται ότι ο πληθυσμός της σε γενικές γραμμές περιοχής είναι πρόθυμος να αναπτύξει ακόμα περισσότερο οικολογική συνείδηση, να ασχοληθεί με αειφόρες μορφές τουρισμού όπως ο αγροτουρισμός, να τις συνδυάσει με τις ευκαιρίες που προσφέρει η πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής και η κρητική διατροφή, να ενδυναμώσει την ανταγωνιστικότητά του για να έχει όλο το χρόνο τουρισμό χωρίς να αλλοιώνεται το Περιβάλλον παρά την οικονομική κρίση. ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ Το δήμο Μαλεβιζίου, τον Πολιτιστικό Σύλλογο ΦΟΔΕΛΕ, και Φυσικά τους Μαθητές μας για την προσπάθειά τους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κ. Αθανασάκη, (21) Μνημεία και Ιστορικές Αναφορές στο Δήμο Γαζίου, Πολιτιστικός Συλλόγου Φόδελε. Χ.Φασουλα, Κ. Παραγκαμιαν και Μ. Μυλωνα, (1998), Φυσικό Περιβάλλον του Μαλεβιζίου, στο Μαλεβυζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα, ΟΡ.Α.ΜΑ Κ. Μυλοποταμιτάκη, (1998) Βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της επαρχίας Μαλεβιζιου, στο Μαλεβυζι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα,. ΟΡ.Α.ΜΑ Χ.Γ.Φασουλάς, (2) Οδηγός υπαίθρου για τη γεωλογία της Κρήτης, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης. Τζωρτζάκης, Κώστας, (2).Το μάνατζμεντ της νέας εποχής,rosili http://www.psfodele.gr/ http://el.wikipedia.org/wiki/φόδελε Ηρακλείου