Ενότητα Γ. Ερευνητικές Μέθοδοι και Τεχνικές Συλλογής και Παραγωγής Δεδομένων Υποενότητα Γ.α Ερωτηματολόγιο (είδη, σχεδιασμός). Ανάλυση και καλές πρακτικές Κώστας Ρόντος Σκοπός Σκοποί της υποενότητας αυτής είναι οι εξής: 1. Η οργανική ένταξη της κατάρτισης του δομημένου ερωτηματολογίου στη συνολική μεθοδολογία σχεδιασμού και διενέργειας της κοινωνικής έρευνας και η κατανόηση της σημασίας του. 2. Η παρουσίαση βασικών μορφών ερωτηματολογίου που ανταποκρίνονται σε εναλλακτικούς τρόπους συλλογής και επεξεργασίας των ποσοτικών δεδομένων. 3. Η παρουσίαση του τρόπου σχεδιασμού ενός δομημένου ερωτηματολογίου, 4. Ο εντοπισμός των βασικών χαρακτηριστικών που θα πρέπει να συγκεντρώνει ένα καλό ερωτηματολόγιο 5. Η παρουσίαση καλών πρακτικών ερωτηματολογίων από έρευνες που έχουν διενεργηθεί. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Με βάση τους παραπάνω στόχους, αναμένεται ο εκπαιδευόμενος να αποκτήσει: 1. Καλή γνώση για τη σημασία του ερωτηματολογίου στην επιτυχία μιας ερευνητικής διαδικασίας, 1
2. την ικανότητα να επιλέγει το κατάλληλο ερωτηματολόγιο από πλευράς μεγέθους, δομής και περιεχομένου, ανάλογα με το στόχο της έρευνας και τις υπόλοιπες επιλογές που έχει κάνει στο σχεδιασμό της, 3. τη γνώση να δομεί με τον κατάλληλο τρόπο το ερωτηματολόγιό του από πλευράς περιεχομένου και να δίνει τη δυνατότητα ηλεκτρονικής επεξεργασίας 4. την γνώση να διατυπώνει με τον κατάλληλο τρόπο τις ερωτήσεις και τις απαντήσεις που περιλαμβάνει στο ερωτηματολόγιό του, και γενικότερα να είναι σε θέση να καταρτίζει κατάλληλα ερωτηματολόγια που να καλύπτουν τις ανάγκες της έρευνας που διεξάγει ή στην οποία συμμετέχει. Έννοιες-κλειδιά 1 Κοινωνική έρευνα, 2 μέτρηση κοινωνικών φαινομένων, 3 Δομημένο ερωτηματολόγιο, 4 έντυπο και ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο, 5 χαρακτηριστικά καλού ερωτηματολογίου Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η κατάρτιση ενός δομημένου ερωτηματολογίου είναι ιδιαίτερα σημαντική εργασία στα πλαίσια της ερευνητικής διαδικασίας και για το λόγο αυτό θα δοθεί ιδιαίτερη σημασία στο τρόπο σχεδιασμού του στο παρόν πρόγραμμα επικαιροποίησης, δεδομένου επιπλέον του γεγονότος ότι η συστηματική εκμάθησή του στις σχολές κοινωνικών επιστημών αποτελεί περιορισμένο και σχετικά πρόσφατο αντικείμενο. Σύγχρονοι επίσης τρόποι συλλογής δεδομένων και τα αντίστοιχα ερωτηματολόγια που θα πρέπει να καταρτιστούν (βλέπε ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο) διδάσκονταν σπάνια στους φοιτητές των κοινωνικών επιστημών στο παρελθόν και επομένως οι εκπαιδευόμενοι θα αποκτήσουν γνώσεις που παρέχει η σύγχρονη τεχνολογία των Η/Υ. 2
Συνοπτική παρουσίαση υποενότητας Στη συνέχεια της παρούσας περιγραφής θα παρουσιαστεί το εκπαιδευτικό υλικό της υποενότητας, θα δοθεί περαιτέρω βιβλιογραφία κατά θέμα και θα προταθεί ο τρόπος με τον οποίο αυτό θα πρέπει να μελετηθεί. Παρουσίαση εκπαιδευτικού υλικού-βιβλιογραφία και τρόπος μελέτης Το υλικό αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο αποτελείται από βασικές σημειώσεις σχετικές με την κατάρτιση του ερωτηματολογίου και το δεύτερο από μια σειρά δόκιμων ερωτηματολογίων που χρησιμοποιούνται από τα επίσημα στατιστικά συστήματα διαφόρων χωρών αλλά και από επιτυχή παραδείγματα άλλων ερευνητικών προγραμμάτων. Σημειώσεις για την κατάρτιση ερωτηματολογίου Στο υλικό αυτό θα αποσαφηνιστεί η έννοια και η σημασία του ερωτηματολογίου και θα αναλυθούν οι εργασίες που θα πρέπει να προηγηθούν της κατάρτισής του, ο τρόπος δόμησης αυτού σε ενότητες, τα χαρακτηριστικά ενός καλού ερωτηματολογίου, το κατάλληλο μέγεθος των ερωτηματολογίων, τα είδη ερωτήσεων, ο τρόπος διατύπωσης των ερωτήσεων ανάλογα με τον μελετώμενο πληθυσμό, τι πρέπει να χρησιμοποιείται και τι να αποφεύγεται στη διατύπωση των ερωτήσεων ο βαθμός ανάλυσης των ερωτήσεων (αριθμός απαντήσεων) ανάλογα με τις δυνατότητες του μεγέθους του δείγματος και η ανάγκη κατάρτισης οδηγιών για τη συμπλήρωσή του. Το παραπάνω υλικό θα παρουσιαστεί και με παραδείγματα, οι δε εκπαιδευόμενοι θα κληθούν να αναφερθούν και σε όποια εμπειρία διαθέτουν σχετικά με τη συλλογή δεδομένων και τα δομημένα ερωτηματολόγια που χρησιμοποίησαν ώστε να εντοπιστούν προβλήματα που έχουν συναντήσει και να γίνει συζήτηση επί πραγματικών περιπτώσεων έρευνας. Πηγή Σημειώσεις που θα διανεμηθούν 3
Βασική βιβλιογραφία Ρόντος Κ. και Παπάνης Ε., 2006, Στατιστική Έρευνα, Εκδόσεις Ι. Σιδέρη, Αθήνα. Ρόντος Κ. και Πολυχρονόπουλος Γ., 2005, Εργαλεία και Τεχνικές Λήψης Επιχειρηματικών Αποφάσεων, Εκδόσεις Interbooks, Αθήνα. Luck D and Rubin R., 1987, Marketing research, 7 th edition, Prentice-Hall International Editions. Moser C. and Kalton G., 1977, Survey Methods in Social Investigation, second edition, Heonemann Books, London. Καλές πρακτικές ερωτηματολογίων 1. Ερωτηματολόγιο Απογραφής πληθυσμού Ελλάδας 1991 Οι απογραφές πληθυσμού αποτελούν τις μεγαλύτερες στατιστικές εργασίες που διενεργούνται κάθε 5-10 χρόνια στα πλαίσια των επίσημων στατιστικών των διαφόρων χωρών. Το ερωτηματολόγιο επομένως που χρησιμοποιείται για την καταγραφή του πληθυσμού και των χαρακτηριστικών του τυγχάνει μεγάλης προσοχής προκειμένου να εξασφαλίζεται η αρτιότητά του, δεδομένης της σημασίας της επιχείρησης αυτής, του κόστους και του χρόνου που απαιτεί η οργάνωση, διενέργεια και η επεξεργασία των αποτελεσμάτων που προκύπτουν. Στην κατάρτισή του λαμβάνονται υπόψη οι συστάσεις του ΟΗΕ και άλλων οργανισμών (EUROSTAT, ΟΟΣΑ), τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες στατιστικά χώρες, προκειμένου να διασφαλίζεται η διεθνής συγκρισιμότητα των αποτελεσμάτων που προκύπτουν από τις απογραφές. Στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική περίοδο η απογραφή πληθυσμού διενεργείται ανά δεκαετία με πρώτο έτος το 1951 και τελευταίο το 2011. Περιλαμβάνουν στοιχεία για την κατοικία, τα άτομα του κάθε νοικοκυριού και τη σχέση τους ως και για ένα ad hoc θέμα που αποτελεί σημαντικό ζήτημα της κοινωνίας ή του Κράτους την περίοδο που διενεργείται η απογραφή. Το ερωτηματολόγιο της εν λόγω απογραφής αποτελεί τόσο σχεδιαστικά όσο και από πλευράς περιεχομένου σημαντικό σταθμό στις απογραφές πληθυσμού στην Ελλάδα και αξίζει να εξεταστεί στα πλαίσια του παρόντος σεμιναρίου. 4
Πηγή Ερωτηματολόγιο που θα διατεθεί 2. Ερωτηματολόγιο Απογραφής πληθυσμού Ελλάδας 2001 Το ερωτηματολόγιο της απογραφής αυτής δεν διαφέρει σημαντικά από αυτό της προηγούμενης του έτους 1991 από πλευράς περιεχομένου, αλλά θα παρουσιαστεί επειδή έχει σχεδιαστεί με τρόπο ώστε η εισαγωγή των δεδομένων στον Η/Υ να γίνει με το σύστημα του OCR και όχι με τον κλασσικό της πληκτρολόγησης των κωδικών και των χαρακτήρων του ερωτηματολογίου. Πηγή ΕΛ. ΣΤΑΤ, www.statistics.gr 3. Ερωτηματολόγιο Απογραφής Πληθυσμού Καναδά 1981 Το ερωτηματολόγιο αυτό θα παρουσιαστεί επειδή απεικονίζει μια καλή πρακτική αντιμετώπισης της δίγλωσσης κοινωνίας της χώρας αυτής και επιπλέον έχει ένα άρτιο και πολύ πρακτικό σχεδιασμό το οποίο διευκολύνει σημαντικά τόσο τη συμπλήρωσή του όσο και την επεξεργασία του. Μέσα από την ανάλυση του ερωτηματολογίου αυτού θα γίνει εμφανές στους εκπαιδευόμενους η μέριμνα που θα πρέπει να ληφθεί στον τρόπο σχεδιασμού του στην περίπτωση που η συμπλήρωσή του γίνει από τον ίδιο τον απογραφόμενο και όχι κατά τη διάρκεια συνέντευξης μέσω απογραφέα. 4. Ερωτηματολόγιο Έρευνας Εργατικού δυναμικού Ελλάδας 2013 Η Έρευνα εργατικού Δυναμικού διενεργείται ετησίως σε όλες τις χώρες της Ε.Ε με κοινή μεθοδολογία και παράγει λεπτομερή δεδομένα για την κατάσταση απασχόλησης του πληθυσμού. Η παρουσίαση το ερωτηματολόγιου αυτής θα αποτελέσει καλό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο συλλέγουμε τις πληροφορίες σχετικά με τον ενεργό και τον μη ενεργό πληθυσμό, την ανεργία και τα χαρακτηριστικά της σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. 5
5. Ερωτηματολόγιο Έρευνας Συνήγορου του Πολίτη 2013 Η έρευνα αυτή ανατέθηκε από τη Βουλή των Ελλήνων και τον Συνήγορο του Πολίτη και διενεργήθηκε από επιστημονική ομάδα που είχε υπεύθυνους ορισμένα μέλη του παρόντος προγράμματος. Επομένως είναι σκόπιμο να παρουσιαστεί η εμπειρία που συγκεντρώθηκε από το σχεδιασμό της έρευνας αυτής και του ερωτηματολογίου που σχεδιάστηκε ειδικότερα, μιας και τα δεδομένα συλλέχθηκαν ηλεκτρονικά, δηλαδή το ερωτηματολόγιο ήταν ηλεκτρονικό σε περιβάλλον του πακέτου Lime Survey. 6. Ερωτηματολόγιο Έρευνας EU-SILC 2012 Η έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης είναι επίσης μια εθνική έρευνα που γίνεται όμως σε όλες τις χώρες της Ε.Ε, επίσης με κοινή μεθοδολογία. Η έρευνα περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό οικονομικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού της Ελλάδας και από αυτή προκύπτουν πολύ σημαντική δείκτες φτώχειας και κοινωνικών ανισοτήτων, οπότε ο τρόπος συλλογής των σχετικών δεδομένων μέσω της διατύπωσης των σχετικών ερωτημάτων έχουν ιδιαίτερη σημασία στην ερευνητική διαδικασία. 7. Ερωτηματολόγιο Έρευνας Λασιθίου 2008-09 Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν μέλη του παρόντος προγράμματος επικαιροποίησης και επομένως αναμένεται να αναφερθεί σε διάφορες ενότητες αυτού, επειδή αποτέλεσε μια καλή πρακτική αποτύπωσης των δημογραφικών και κοινωνικο-οικονομικών εξελίξεων σε περιφερειακό επίπεδο μέσω ενός επιτυχούς ερευνητικού σχεδιασμού. Το ερωτηματολόγιο της έρευνας αυτής έχει ενδιαφέρον επειδή είχε ως στατιστική μονάδα την επιχείρηση και όχι το νοικοκυριό/άτομο, όπως όλες οι παραπάνω αναφορές και επομένως θα αποτελέσει ένα καλό παράδειγμα του τρόπου διατύπωσης των ερωτημάτων και στην περίπτωση αυτή. ΠΗΓΗ Μελέτη Νομαρχιακής αυτοδιοίκησης Ν. Λασιθίου «Έρευνα για τις προοπτικές απασχόλησης στο Νομό Λασιθίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, 2009. 6
Τρόπος εξέτασης Οι εκπαιδευόμενοι θα κληθούν να καταρτίσουν σχέδιο ερωτηματολογίου και σχετικές οδηγίες συμπλήρωσής του βασιζόμενοι στις αρχές που παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν κατά τη διάρκεια της υποενότητας αυτής ως και στα ερωτηματολόγια που αναπτύχθηκαν ως καλές πρακτικές. Θα αξιολογηθεί ακριβώς η επιτυχής εφαρμογή των παραπάνω αρχών και καλών πρακτικών ώστε να εξακριβωθεί ο βαθμός ουσιαστικής αφομοίωσης της ύλης, αλλά και ο βαθμός ευρηματικότητας που θα χαρακτηρίζει τις εργασίες, δεδομένου ότι η έρευνα αποτελεί επιστημονική μέθοδο αλλά και «τέχνη(art)» 7