Κεφάλαιο 11 Χημεία Μερικών Στοιχείων και Ενώσεων

Κεφάλαιο 11 Χημεία Μερικών Στοιχείων και Ενώσεων Σύνοψη Τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των ανθρώπων, των ζώων και των φυτών διακρίνονται σε μακροστοιχεία και ιχνοστοιχεία, ανάλογα με την ποσότητα με την οποία περιέχονται στους οργανισμούς. Τα μακροστοιχεία υπάρχουν σε μεγάλες ποσότητες στον οργανισμό και είναι στοιχεία όπως ο C, Ca, P, N, Na, K, Cl κ.λπ. Στο κεφάλαιο αυτό περιγράφονται συνοπτικά τα κυριότερα μακροστοιχεία και ιχνοστοιχεία. Προαπαιτούμενη γνώση Περιοδικός Πίνακας (Παράγραφος 1.2), Δεσμός υδρογόνου (Παράγραφος 4.3), Μοριακά Τροχιακά (Παράγραφος 2.4). Στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούν επιγραμματικά πληροφορίες για τα πιο σημαντικά στοιχεία και ενώσεις για την ανάπτυξη των φυτών. Ανάλογα με την ποσότητα που απαιτείται να λαμβάνεται κάθε στοιχείο διακρίνεται σε μακροστοιχείο και μικροστοιχείο ή ιχνοστοιχεία. Τα μακροστοιχεία υπάρχουν σε μεγάλες ποσότητες στον οργανισμό και είναι στοιχεία όπως ο C, Ca, P, N, Na, K, Cl κ.λπ. Οι ποσότητες που πρέπει να προσλαμβάνονται είναι της τάξης των δεκάτων του γραμμαρίου ως μερικά γραμμάρια. Αντίστοιχα τα ιχνοστοιχεία προσλαμβάνονται σε μικρογραμμάρια μέχρι μιλιγραμμάρια (0,001 g). 11.1 Άνθρακας Ο άνθρακας είναι συστατικό όλων των οργανικών ουσιών. Σχηματίζει τεράστιο αριθμό ενώσεων στις οποίες άτομα C ενώνονται μεταξύ τους και σχηματίζουν αλυσίδα (Κεφάλαιο 12). Λόγω του αριθμού και της σπουδαιότητας των ενώσεων του C έχει αναπτυχθεί ειδικός κλάδος της Χημείας, η Οργανική Χημεία. Με την Οργανική Χημεία ασχολείται το δεύτερο μέρος (Κεφάλαια 12-19) του βιβλίου. Εκτός από τις οργανικές ενώσεις υπάρχουν και απλές ανόργανες ενώσεις που περιέχουν C. Οι ενώσεις αυτές είναι το μονοξείδιο και το διοξείδιο του άνθρακα (CO και CO 2 ) και τα ανθρακικά άλατα. Το σύστημα CO 2 ΗCO 3 είναι από τους σημαντικότερους παράγοντες ρύθμισης του pη. 11.2 Υδρογόνο, Οξυγόνο και Νερό Το υδρογόνο με σύμβολο Η, είναι συστατικό όλων των οργανικών ενώσεων και του νερού. Υπάρχει σε σημαντικές ποσότητες σε κάθε οργανισμό ενώ το ιόν του H + είναι ο καθοριστικός παράγοντας επηρεασμού του pη. Το μόριο οξυγόνου με χημικό σύμβολο Ο 2 είναι αέριο μόριο απαραίτητο για τη ζωή. Στις ενώσεις του εμφανίζεται συνήθως με αριθμό οξείδωσης 2. Σε άλλες οξειδωτικές βαθμίδες είναι εξαιρετικά οξειδωτικό. Το μόριο Ο 2 είναι συστατικό του αέρα (περίπου 20%). Επίσης, υπάρχει σε όλα τα διαλύματα, αφού το νερό έχει μοριακό τύπο Η 2 Ο. Τέλος στο έδαφος βρίσκεται ενωμένο με άλλα στοιχεία τα οποία είναι είτε ως οξείδια είτε ως ανθρακικά, θειικά ή φωσφορικά κ.λπ. άλατα. Τα οξείδια που υπάρχουν στο έδαφος είναι μεταλλικά οξείδια τα οποία εμφανίζουν συνήθως βασικό χαρακτήρα. Αντίθετα, οξείδια στην ατμόσφαιρα, δηλαδή αέρια οξείδια είναι ενώσεις αμέταλλου με οξυγόνο και είναι συνήθως όξινα. Στο έδαφος τα οξείδια αλλά και οι οξυγονούχες ενώσεις είναι παράγοντας ρύθμισης του ph. Η σπουδαιότερη ένωση του οξυγόνου είναι το νερό (Η 2 Ο). Είναι απαραίτητη για τη ζωή ένωση, αφού αποτελεί σημαντικό ποσοστό τόσο του ανθρώπινου σώματος όσο και οποιουδήποτε φυτού. Το ποσοστό του σε μερικά φυτά μπορεί να φτάσει ακόμα και το 90%. Εμφανίζει ισχυρές διαλυτικές ικανότητες και μπορεί να διαλύσει τα περισσότερα άλατα δημιουργώντας υδατικά διαλύματα των ιόντων τους. Τα φυτά απορροφώντας αυτά τα διαλύματα προσλαμβάνουν και τις απαραίτητες ποσότητες μεταλλικών και μη ιόντων που χρειάζονται για την ανάπτυξή τους. Το νερό εμφανίζει δεσμούς υδρογόνου ανάμεσα στα μόριά του. Οι δεσμοί αυτοί του προσδίδουν σημαντικές και μοναδικές ιδιότητες, όπως μεγάλη θερμοχωρητικότητα, υψηλή τιμή επιφανειακής τάσης, υψηλή διπολική ροπή κ.λπ. Η μεγάλη τιμή θερμοχωρητικότητας που παρουσιάζει του επιτρέπει να προσλαμβάνει - 187 -

σημαντικές ποσότητες θερμότητας χωρίς να αυξάνεται η θερμοκρασία στην οποία βρίσκεται. Θερμοχωρητικότητα είναι η ποσότητα ενέργειας που πρέπει να προσλάβει ή να αποβάλλει ένα σώμα για να μεταβληθεί η θερμοκρασία του κατά έναν βαθμό Κελσίου. Η ικανότητα του νερού να απορροφά υψηλές ποσότητες ενέργειας χωρίς να ανεβαίνει αισθητά η θερμοκρασία του βοηθά στη ρύθμιση της θερμοκρασίας ενός σώματος εμποδίζοντας φαινόμενα που θα εμφανίζονταν με έντονες αλλαγές θερμοκρασίας. Η υψηλή τιμή επιφανειακής τάσης που εμφανίζει βοηθά στο να παραμένει ένα λεπτό στρώμα υγρασίας στους μικροπόρους του εδάφους, προκειμένου ακόμα και σε περιόδους ξηρασίας να είναι διαθέσιμο στα φυτά. Η υψηλή πολικότητα που έχει το καθιστά ικανό διαλύτη για τα περισσότερα άλατα. Το νερό βρίσκεται σε όλες τις φάσεις, αέρια (υδρατμοί), υγρή (νερό) και στερεή (πάγος) γύρω μας. Η πυκνότητα του πάγου είναι χαμηλότερη από αυτή του νερού και έτσι ο πάγος επιπλέει αποτρέποντας με αυτόν τον τρόπο το να παγώσουν συνολικά οι λίμνες και επομένως προστατεύεται η ζωή σε αυτές κατά τους χειμερινούς μήνες. Όμως, η αυξημένη πυκνότητα του πάγου μπορεί να καταστρέψει τους ιστούς φυτών, για αυτό πρέπει το πότισμα να γίνεται με προσοχή τον χειμώνα, ώστε να μην προκαλεί προβλήματα. Πρέπει να γίνεται τις ώρες που οι θερμοκρασίες είναι πιο υψηλές και το νερό πιο ζεστό. Ο κύκλος του νερού Η ακτινοβολία του ήλιου εξατμίζει το νερό από την επιφάνεια της γης και δημιουργεί τους υδρατμούς. Αυτοί όταν αντιμετωπίσουν ψυχρές αέριες μάζες συμπυκνώνονται και επιστρέφουν στη γη είτε ως βροχή είτε ως χιόνι ή και χαλάζι. Όμως, ταυτόχρονα παρασύρει και διάφορα συστατικά της ατμόσφαιρας που μπορεί να διαλύσει π.χ. CΟ 2. Σε επιβαρυμένες λόγω ρύπανσης περιοχές η βροχή μπορεί να είναι όξινη. Η όξινη βροχή επιφέρει σημαντικά προβλήματα όπως διάβρωση και μείωση του ph υδατικών κλειστών συστημάτων (λίμνες κ.λπ.). Επίσης, οι άνεμοι μίας περιοχής μεταφέρουν τους υδρατμούς, με αποτέλεσμα να έχουμε μεταφορά ρύπων ακόμα και σε σημαντικά απομακρυσμένες περιοχές. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην Ελλάδα έχουν αναλυθεί αέριοι ρύποι που έχουν παραχθεί στη Γερμανία και έχουν μεταφερθεί λόγω ανέμων. Ο κύκλος που περιλαμβάνει τις διεργασίες της εξάτμισης, συμπύκνωσης και επιστροφής είναι γνωστός ως ο κύκλος του νερού. 11.3 Μεταλλικά ιόντα Για την ανάπτυξη των φυτών είναι απαραίτητη μία σειρά μεταλλικών ιόντων. Ανάμεσα σε αυτά σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν τα ιόντα Na, K Ca, Mg, Cu, Zn και Fe. Υπάρχουν και άλλα μεταλλικά ιόντα τα οποία όμως συναντώνται σε πολύ μικρότερες αναλογίες. Νάτριο και Κάλιο Το νάτριο (Na) και το κάλιο (Κ) ανήκουν στην 1Α ομάδα του περιοδικού πίνακα. Έχουν ηλεκτρονική δομή ns 1 και σχηματίζουν μονοσθενή σταθερά ιόντα, Na + και Κ +. Τα άλατά τους είναι ευδιάλυτα και υπάρχουν σε σημαντικές ποσότητες στο θαλάσσιο νερό, κυρίως το Na.Ο βιολογικός τους ρόλος συνίσταται κυρίως στη ρύθμιση της ωσμωτικής πίεσης, ενώ το Κ είναι και θρεπτικό συστατικό, και για αυτό είναι σημαντικό συστατικό των λιπασμάτων. Μαγνήσιο και Ασβέστιο Το μαγνήσιο (Mg) και το ασβέστιο (Ca) ανήκουν στην 2Α ομάδα του περιοδικού πίνακα. Έχουν ηλεκτρονική δομή ns 2 και σχηματίζουν δισθενή σταθερά ιόντα, Mg 2+ και Ca 2+. Αποτελούν θρεπτικά συστατικά για τα φυτά και τα ζώα, ενώ ενεργοποιούν ένζυμα που δρουν στις φωσφορικές ενώσεις οι οποίες είναι σημαντική πηγή ενέργειας. Το Ca συμμετέχει στην κατασκευή των κυτταρικών μεμβρανών, ενώ δημιουργεί δυσδιάλυτες ενώσεις με ανιόντα τα οποία σε υψηλές συγκεντρώσεις είναι τοξικά. Τέτοια ανιόντα είναι τα οξαλικά τα τρυγικά κ.λπ. Χαλκός Ο χαλκός (Cu) ανήκει στην 1Β ομάδα του περιοδικού πίνακα με ηλεκτρονική δομή 3d 10 4s 1 και σχηματίζει τα ιόντα Cu + και Cu 2+. Ανήκει στα ιχνοστοιχεία, δηλαδή σε αυτά τα στοιχεία τα οποία είναι απαραίτητα για τη ζωή σε σχετικά χαμηλές ποσότητες και είναι θρεπτικό συστατικό τόσο των ζώων όσο και των φυτών. Συμμετέχει στη φωτοσύνθεση και στη σύνθεση των χλωροφυλλών. - 188 -

Ψευδάργυρος Ο ψευδάργυρος (Zn) ανήκει στην 2Β ομάδα του περιοδικού πίνακα με ηλεκτρονική δομή 3d 10 4s 2 και σχηματίζει μόνο το ιόν Zn 2+. Ανήκει στα ιχνοστοιχεία και συμμετέχει σε πολλές ενζυμικές αντιδράσεις. Σίδηρος Ο σίδηρος (Fe) έχει ηλεκτρονική δομή 3d 6 4s 2 και σχηματίζει τα ιόντα Fe 2+ και Fe 3+. Είναι ιχνοστοιχείο και θρεπτικό συστατικό φυτών και ζώων. Στους ανθρώπους είναι απαραίτητος για τη μεταφορά του Ο 2 στους ιστούς και στους πνεύμονες. Σε μεγάλες ποσότητες είναι τοξικός. Στα φυτά είναι συστατικό ενζύμων και της φερρεδοξίνης. 11.4 Άζωτο και Φώσφορος Το άζωτο (N) και ο φώσφορος (Ρ) είναι απαραίτητα συστατικά για την ανάπτυξη των φυτών. Ανήκουν στην ομάδα 5Α του περιοδικού πίνακα και είναι μακροστοιχεία. Έχουν ηλεκτρονική δομή ns 2 np 3 και σχηματίζουν οξυγονούχα ανιόντα όπως τα νιτρικά και τα φωσφορικά. Μία σημαντική ένωση του Ν είναι η αμμωνία ΝΗ 3. Η βιομηχανική της παραγωγή μέσω της καταλυτικής σύνθεσής της από Ν 2 και Η 2, ήταν πραγματική επανάσταση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι παρόλη την αφθονία του Ν στη γη το αέριο Ν 2 δεν μπορεί εύκολα να ενεργοποιηθεί, δηλαδή να σχηματίσει ενώσεις. Η ενεργοποίηση του Ν ονομάζεται καθήλωση του Ν και μπορεί να γίνει με τους ακόλουθους τρεις τρόπους: 1. κάτω από πολύ ειδικές συνθήκες όπως με αστραπές στην ατμόσφαιρα ή σε εκρήξεις ηφαιστείων, 2. από ειδικά φυτά όπως τα ψυχανθή, 3. χημικά μέσω της αντίδρασης σύνθεσης της αμμωνίας. Όμως τα νιτρικά άλατα είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των φυτών. Η παραγωγή αμμωνίας έδωσε μία σχετικά φθηνή και άφθονη πρώτη ύλη για παρασκευή νιτρικών αλάτων, αυξάνοντας την παραγωγή τροφίμων. Ορισμένα φυτά όπως τα ψυχανθή, έχουν την ικανότητα να ενεργοποιούν το Ν, αλλά είναι σχετικά περιορισμένα σε αριθμό, αφού η πλειοψηφία των φυτών δεν μπορεί να το ενεργοποιήσει. Ο κύκλος του αζώτου Το άζωτο είναι συστατικό των πρωτεϊνών και όπως φάνηκε και προηγουμένως, συνήθως, δεν μπορεί να ληφθεί από την ατμόσφαιρα. Τα φυτοφάγα ζώα λαμβάνουν το άζωτο από τα φυτά, τα σαρκοβόρα ζώα λαμβάνουν το άζωτο από τα άλλα ζώα. Όταν όμως αυτά τα ζώα πεθαίνουν οι αζωτούχες ενώσεις που περιέχουν είτε ελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα ως Ν 2 από τα βακτήρια είτε επανέρχονται στο έδαφος και είναι διαθέσιμες για πρόσληψη από τα φυτά, τα οποία με τη σειρά τους θα αναπτυχθούν και θα αποτελέσουν πηγή αζώτου για τα ζώα προκειμένου ο κύκλος να συνεχιστεί. Μέρος του καθηλωμένου άζωτου τελικά καταλήγει σε αέριο Ν 2, μέσω της μικροβιακής διάσπασης το οποίο επιστρέφει στον αέρα. Αυτός ο κύκλος ονομάζεται κύκλος αζώτου. Ο φώσφορος (Ρ) είναι απαραίτητος για τη ζωή αφού είναι συστατικό του ΑΤΡ, των φωσφολιπιδίων, των νουκλεϊνικών οξέων. Είναι σημαντικός για την αποθήκευση και μεταφορά ενέργειας, ενώ ειδικά στα φυτά βοηθά στην ανάπτυξη των ριζών και γενικά του φυτού. 11.5 Λιπάσματα Το λίπασμα είναι οποιαδήποτε ουσία βελτιώνει την ανάπτυξη των φυτών. Υπάρχουν φυσικά λιπάσματα τα οποία προέρχονται από την αποσύνθεση φυτικής μάζας ή κοπριάς ζώων. Πιο συνηθισμένα είναι τα συνθετικά λιπάσματα τα οποία παράγονται σε τεράστιες ποσότητες προκειμένου να βελτιώσουν και να αυξήσουν την παραγωγή τροφίμων. Ο τρόπος με τον οποίο δρουν είναι εξαιρετικά απλός αφού ο σκοπός τους είναι να αναπληρώσουν τα απαραίτητα συστατικά του εδάφους για την ανάπτυξη των φυτών τα οποία έχουν απομακρυνθεί από το έδαφος κατά την προηγούμενη καλλιέργεια. Τα πιο σημαντικά συνθετικά λιπάσματα περιέχουν Κ, Ρ και Ν αφού αυτά τα συστατικά είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη των φυτών αλλά και αυτά που απομακρύνονται πιο εύκολα από το χώμα. Τα λιπάσματα συμβολίζονται με τρεις αριθμούς: Ο πρώτος αφορά την περιεκτικότητα σε άζωτο ανεξάρτητα αν είναι αμμωνιακό ή νιτρικό, ο δεύτερος σε φωσφόρο εκφρασμένος ως P 2 O 5 ή πιο σωστά Ρ 4 Ο 10 και ο τρίτος σε κάλιο εκφρασμένος ως Κ 2 O. - 189 -

Παράδειγμα 11.1 Ένα λίπασμα έχει τον συμβολισμό 12-53-10. Εξηγήστε τι σημαίνει. Απάντηση Ο συμβολισμός 12-53-10 σε ένα λίπασμα μας δείχνει ότι το λίπασμα περιέχει 12 μέρη αζώτου, 53 μέρη φωσφόρου και 10 μέρη καλίου. Άρα, σε 100 κιλά λιπάσματος περιέχονται 12 κιλά αζώτου, 53 κιλά Ρ 4 Ο 10 και 10 κιλά Κ 2 O. Τα αζωτούχα λιπάσματα προέρχονται κυρίως από την αμμωνία και το άζωτο σε αυτά είναι είτε αμμωνιακό (με τη μορφή ΝΗ 4+ ) είτε ως νιτρικό (ΝΟ 3 ) από την οξείδωση της αμμωνίας. Μέχρι τη βιομηχανική παρασκευή της αμμωνίας υπήρχαν μόνο φυσικά λιπάσματα, όπως το νίτρο της Χιλής ή το Γκουανό στη Νότια Αμερική. Τα φωσφορούχα λιπάσματα συνήθως είναι φωσφορικά άλατα του αμμωνίου, ενώ τα λιπάσματα καλίου αποτελούνται κυρίως από χλωρίδιο του καλίου και θειικό κάλιο. 11.6 Ευτροφισμός Οι ενώσεις των λιπασμάτων είναι ευδιάλυτες ενώσεις προκειμένου να μπορεί να γίνει η πρόσληψή τους από τα φυτά. Όμως κάθε ένα φυτό έχει συγκεκριμένο ρυθμό πρόσληψης και δεν μπορεί να απορροφήσει αμέσως όλη την ποσότητα του λιπάσματος. Αυτό συχνά οδηγεί στη μη αξιοποίηση του λιπάσματος καθώς αυτό απομακρύνεται και καταλήγει τελικά σε επιφανειακά νερά ή στη θάλασσα. Ειδικά για επιφανειακά κλειστά συστήματα, όπως είναι οι λίμνες, η προηγούμενη διεργασία επιφέρει σημαντικά προβλήματα. Αυξάνονται πολύ οι συγκεντρώσεις των στοιχείων Ν και Ρ, τα οποία είναι θρεπτικά συστατικά. Αυτό με τη σειρά του προκαλεί υπερβολική ανάπτυξη υδρόβιων φυτών, κυρίως άλγης, πλαγκτόν ή/και επιπλεόντων φυτών. Το αποτέλεσμα είναι σκουρόχρωμα και θολά ύδατα. Όμως, τα φυτά κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής τους καταναλώνουν το Ο 2, που είναι απαραίτητο τόσο για τη δική τους ανάπτυξη όσο και γα την επιβίωση των ψαριών και άλλων ζωικών οργανισμών. Ταυτόχρονα, δεν επιτρέπουν στο ηλιακό φως να εισχωρήσει στο νερό μειώνοντας τη φωτοσύνθεση των μη επιφανειακών φυτών και την παροχή Ο 2 στο νερό και καλύπτουν την επιφάνεια των νερών με αποτέλεσμα να μειώνεται επιπλέον η ποσότητα Ο 2 που μπορεί να διαλυθεί από την ατμόσφαιρα. Οι παράγοντες αυτοί είναι καθοριστικοί για την παρατηρούμενη μείωση του διαλυμένου Ο 2. Σε συνθήκες μειωμένου οξυγόνου η διάσπαση των ρύπων αρχίζει να γίνεται από αναερόβια μικρόβια, τα οποία παράγουν τοξικά και επικίνδυνα αέρια όπως PH 3, NH 3, CH 4 και H 2 S, αντί για τα σχετικά λιγότερο επιβλαβή προϊόντα μεταβολισμού από αερόβια μικρόβια PO 4 3, NO 3, H 2 O, CO 2 SO 4 2. Το πρόβλημα που περιγράφηκε έχει καθιερωθεί με την ονομασία ευτροφισμός και εκτός από τα λιπάσματα υπεύθυνα είναι και τα αστικά λύματα που καταλήγουν στους υδροφόρους ορίζοντες. - 190 -

Ασκήσεις Ασκήσεις με τις απαντήσεις τους. Άσκηση 11.1 Αναφέρατε τα προϊόντα διάσπασης των συνήθων ρυπαντών των υδάτων κάτω από αερόβιες συνθήκες. Απάντηση: Τα συνήθη προϊόντα είναι τα προϊόντα οξείδωσης των C, P, N και S, δηλαδή τα CO 2, PO 4 3, NO 3, H 2 O και SO 4 2. Άσκηση 11.2 Η φράση «Το λίπασμα με συμβολισμό 0-53-10 δεν περιέχει κάλιο» είναι σωστή ή λάθος; Απάντηση: Ο πρώτος αριθμός του συμβολισμού αναφέρεται στο Ν και όχι στο Κ. Η φράση είναι λάθος Άσκηση 11.3 Αναφέρατε τους τρεις τρόπους καθήλωσης του Ν. Απάντηση: Οι τρεις τρόποι καθήλωσης του Ν είναι: α) κάτω από πολύ ειδικές συνθήκες όπως με αστραπές στην ατμόσφαιρα ή σε εκρήξεις ηφαιστείων β) από ειδικά φυτά όπως τα ψυχανθή γ) χημικά μέσω της αντίδρασης σύνθεσης της αμμωνίας Άσκηση 11.4 Η φράση «Ανάμεσα στα ιχνοστοιχεία που είναι απαραίτητα για τη ζωή είναι ο σίδηρος, ο χαλκός, το χλώριο και ο ψευδάργυρος» είναι σωστή ή λάθος; Απάντηση: Σωστή. Υπάρχουν περίπου 15 τα οποία είναι Ca, Fe, P, Na, K, Cu, Cl, I, Mg, Se, B, Zn, Mo, Co, F, ενώ μερικές φορές αναφέρονται και άλλα ιχνοστοιχεία. Ερωτήσεις προς επίλυση. Άσκηση 11.5 Ποια είναι η διαφορά μεταξύ ιχνοστοιχείων και μακροστοιχείων; Άσκηση 11.6 Η φράση «Ανάμεσα στα ιχνοστοιχεία που είναι απαραίτητα για τη ζωή είναι ο σίδηρος, ο άνθρακας, το οξυγόνο και ο ψευδάργυρος» είναι σωστή ή λάθος; - 191 -

Βιβλιογραφία Ebbing, D.D. & Gammon, S.D. (απόδοση στα ελληνικά: Κλούρας, Ν.) (2014). Σύγχρονη Γενική Χημεία Αρχές και Εφαρμογές (10 η Διεθνής έκδοση). Αθήνα: Εκδόσεις Τραυλός. Κλούρας, Ν., Περλεπές, Σ.Π., Μάνεση-Ζούπα, Ε., Ζαφειρόπουλος, Θ. (2000). Ανόργανη Χημεία Τόμοι Α-Ε. Πάτρα: Εκδόσεις Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Πνευματικάκης Γ., Μητσοπούλου, Χ., Μεθενίτης, Κ. (2005). Ανόργανη Χημεία Α' Βασικές Αρχές. Αθήνα: Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης. Ταμουτσίδης, Ε.Γ. (2008). Γεωργική Χημεία (2η Έκδοση). Φλώρινα: Εκδόσεις +γράμμα. Zumdahl, S.S. & DeCoste, D.J. (2011). Introductory Chemistry: A Foundation. (7th ed.). Belmont: Brooks/ Cole Cengage learning. - 192 -