Σπόγγοι Κείμενο: Πυρομάλλης Νικόλαος, Αλεβίζος Ευάγγελος, Καραμπαστέλλας Δημήτριος. Φωτό & Βίντεο: Κώστας Λαδάς, Φοίβος Ιακωβίδης,Γιώργος Αλεξόπουλος. Όλα τα ζώα, ακόμα και οι άνθρωποι, σε αυτόν το πλανήτη μοιράζονται ένα κοινό πρόγονο. Μία ομάδα οργανισμών από την οποία προήλθαν όλες οι υπόλοιπες και το αρχαιότερο φύλο ζώων γνωστό στον άνθρωπο. Αυτό το φύλο ζώων είναι τα Ποροφόρα (Porifera) γνωστά στους περισσότερους ως σφουγγάρια η σπόγγοι. Τα σφουγγάρια αποτελούν μέλη της ευρύτερης ομάδας των θαλάσσιων Ασπόνδυλων. Είναι πολυκύτταροι οργανισμοί οι οποίοι απαντούν σε σχετικά θερμά νερά με έντονα ρεύματα και φέρουν κυρίως ασβεστολιθικό σκελετό. Το κάθε κύτταρο επιτελεί τις διάφορες ζωτικές λειτουργίες αυτοτελώς, χωρίς δηλαδή να υπάρχουν γενικευμένες δομές (ιστοί, όργανα) όπως συμβαίνει με τους ανώτερους οργανισμούς. Το σχήμα τους χαρακτηρίζεται από ασυμμετρία, με κύριο γνώρισμα την πορώδη δομή του σκελετού τους. Οι σπόγγοι χρειάζονται σκληρό υπόστρωμα (βραχώδη βυθό) για να προσκολληθούν ενώ φιλτράρουν νερό προκειμένου να τραφούν. Σε αυτό το σημείο μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν άριστα προσαρμοσμένα ζωντανά φίλτρα τοποθετημένα πάνω στις διαδρομές των μεταφερόμενων μαζών νερού. Αναπαραγωγή Οι Σπόγγοι αναπαράγονται τόσο εγγενώς δηλαδή με τη διασπορά αρσενικών και θηλυκών σπορίων, όσο και αγενώς με απλή αποκοπή τμημάτων του οργανισμού τα οποία μεταφέρονται από το νερό μέχρι να ενωθούν με κάποιο άλλο σπόγγο. Η εγγενής αναπαραγωγή βασίζεται στην ταυτόχρονη απελευθέρωση γενετικού υλικού από τους πόρους των σφουγγαριών. Μετά τη γονιμοποίηση οι προνύμφες μεταφέρονται από τα ρεύματα μέχρι να μπορέσουν να προσκολληθούν σε κάποιο βράχο. Συντονιστικό ρόλο στην επίτευξη ταυτόχρονης απελευθέρωσης σπερμάτων παίζει ο κύκλος του φεγγαριού και η θερμοκρασία του νερού. Ως εκ τούτου, οι καλοκαιρινοί μήνες είναι η περίοδος για την έναρξη της αναπαραγωγής των σφουγγαριών.
Σημασία για τη βιοποικιλότητα και την οικολογία Όπως γίνεται κατανοητό, τα σφουγγάρια είναι εξαιρετικά αποτελεσματικά στο φιλτράρισμα του νερού και καθένα από αυτά μπορεί να φιλτράρει τόνους νερού και να απορροφήσει όλα τα βακτήρια και τα ελεύθερα σωματίδια που βρίσκονται σε αυτό. Με τις συσπάσεις και τις διαστολές που πραγματοποιεί μπορεί μέχρι και να διπλασιάσει την συνολική του περιεκτικότητα σε νερό ανάλογα τα κλιματολογικά και χημικά χαρακτηριστικά του νερού που το περιβάλει. Ο εσωτερικός του σχεδιασμός εντείνει την κυκλοφορία νερού διαμέσου των εσωτερικών του διαδρόμων σε τέτοιο βαθμό που το σφουγγάρι χρειάζεται να διαθέσει σχεδόν μηδαμινή ενέργεια για να την διατηρήσει. Όπως είναι αναμενόμενο η ικανότητα των σπόγγων να φιλτράρουν το νερό τόσο αποτελεσματικά ευνοώντας ταυτόχρονα την κυκλοφορία του νερού διαμέσου των σωμάτων τους αποτελεί αντικείμενο μελέτης πολλών ομάδων επιστημόνων για εφαρμογές σε σύγχρονα υλικά και τεχνολογίες. Τα σφουγγάρια κατέχουν μία σημαντική θέση στο υδάτινο οικοσύστημα, κυρίως λόγω της τεράστιας σημασίας της απολύμανσης του νερού αλλά και της παροχής καταφυγίου και υποστρώματος για πληθώρα οργανισμών. Πέρα από την οικολογική σημασία των σφουγγαριών και την λειτουργία τους σαν δείκτη καλής υγείας του οικοσυστήματος, έχουν και αναρίθμητες εφαρμογές στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Λόγω της ανθεκτικότητας των σκελετών τους επιστήμονες ερευνούν της εφαρμογές τους σε τεχνολογίες απορρύπανσης αγωγών αποχέτευσης, σε ιχθυοτροφία και στη διαχείριση πετρελαιοκηλίδων. Υπάρχουν αναφορές για χρήση των σφουγγαριών στην καθημερινή ζωή από την αρχαιότητα στη γραφή, τη ζωγραφική, τη φαρμακευτική αλλά και σε οικιακές εργασίες. Υπάρχουν αναφορές της χρησιμότητας των σφουγγαριών ακόμα και στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου. Στη σύγχρονη εποχή ωστόσο τα σφουγγάρια φαίνεται να διαδραματίζουν κι ένα ακόμα σπουδαίο ρόλο. Μαζί με τα κοράλλια, τα οποία διαθέτουν ασβεστολιθικό σκελετό, αποτελούν σημαντικούς καταναλωτές διοξειδίου του άνθρακα (αέριο του θερμοκηπίου) από το θαλασσινό νερό για τη δημιουργία του σκελετού τους. Το υπερβολικό διοξείδιο του άνθρακα που βρίσκεται διαλυμένο στη θάλασσα έχει την τάση να μειώνει το ph του νερού και να το κάνει πιο όξινο. Όταν οι ρυθμοί απορρόφησης του διοξειδίου από τα σφουγγάρια είναι μικρότεροι από το ρυθμό οξίνισης του
θαλασσινού νερού τότε αυτά κινδυνεύουν με οικολογική καταστροφή λόγω φθοράς του ασβεστολιθικού σκελετού τους. Το φαινόμενο αυτό παρακολουθείται κι εξετάζεται σήμερα σε παγκόσμια κλίμακα καθώς αποτελεί πεδίο έρευνας πρώτης τάξης για την κλιματική αλλαγή. Απειλές Το 1986 μία άγνωστης προέλευσης ασθένεια κατέστρεψε ολοσχερώς όλα τα αλιευτικά πεδία της Μεσογείου. Ο πανικός των σφουγγαράδων ήταν μεγάλος. Από τη μια οι αρχές μιλούσαν για ρύπανση, από την άλλη οι ψαράδες για ραδιενέργεια από το ατύχημα του Τσερνομπίλ. Το μόνο σίγουρο ήταν η καταστροφή των αλιευτικών πόρων.στα άρρωστα σφουγγάρια παρατηρήθηκε ασυνέχεια στη δομή των ινών σπογγίνης, καταστροφή των κυτταρικών μεμβρανών και λύση των κυττάρων. Μέσα σε λίγες ημέρες είχε ολοκληρωθεί η ολοσχερής καταστροφή των σπόγγων, ενώ μια έντονη μυρωδιά υδρόθειου αναδυόταν από την εγγύς περιοχή. Η μεγάλη ταχύτητα με την οποία εξαπλώθηκε η ασθένεια κατά την περίοδο της έξαρσης, μπορεί να χαρακτηριστεί ως εκρηκτικού τύπου επιδημική, ενώ όλο το υπόλοιπο χρονικό διάστημα εμφανίζεται υπό ενδημική μορφή. Η καταστροφή των αλιευτικών πεδίων ακολούθησε την πορεία των θαλασσίων ρευμάτων και πιο συγκεκριμένα αυτών που προέρχονται από τη θάλασσα της Λεβαντίνης (δυτικά της Κύπρου).
Το είδος Ηondrosida reniformis Το παραπάνω είδος ανήκει στην ομάδα Δημόσπογγοι, που είναι αρκετά διαδεδομένη στα ελληνικά νερά σε βάθη από 1-500 μέτρα. Γενικά έχει στενόμακρο σχήμα και σκουρόχρωμη εμφάνιση με κάποιες κηλίδες ενώ η προσκολλημένη του επιφάνεια είναι πιο ανοιχτή. Στο βίντεο που παρακολουθείτε, καταγράφεται για πρώτη φορά με μεγάλη λεπτομέρεια η αναπαραγωγική φάση του είδους στην περιοχή Σούνιο Αττικής και βάθος12μέτρων. Τα σφουγγάρια αυτά (αγγλ: kidney sponge) προτιμούν να προσκολλώνται σε σκιερά μέρη όπως κοιλότητες βράχων σε νερά με παρουσία ρευμάτων. Οι περισσότεροι από εμάς ίσως τα έχουμε παρατηρήσει σε κάποια εξερεύνηση με τη μάσκα και τον αναπνευστήρα. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτού του είδους είναι συν τοις άλλοις το υλικό του σκελετού του ο οποίος εξολοκλήρου αποτελείται από κολλαγόνο και χόνδρο (εξού και η επιστημονική λατινική του ονομασία) χωρίς να φέρει ασβεστολιθική στρώση. Σύμφωνα με επιστημονικές παρατηρήσεις κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής τους φάσης, τα παραπάνω σφουγγάρια παρουσιάζουν μαζική και συντονισμένη απελευθέρωση των σπερμάτων τους ιδιαίτερα το πρώτο δεκαπενθήμερο κάθε Αυγούστου αμέσως μετά από μια πανσέληνο. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι το βίντεο έχει τραβηχτεί μόλις 2 ημέρες μετά την πανσέληνο της 2 Αυγούστου 2012.
Σε φάση αναπαραγωγής σπόγγων- K.Ladas from costas ladas on Vimeo. Σε φάση αναπαραγωγής σπόγγων 3 from costas ladas on Vimeo. Βιβλιογραφία: 1. 2. 3. Huber M.E., Castro P., 1999, Marine Biology, University Studio Press, edition 1999, ISBN: 960-12-0769 4. Boury-Esnault N., Systema Porifera: A Guide to the Classification of Sponges, Edited by John N.A. Hooper and Rob W.M. Van Soest Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York, 2002. Levi C. & Levi P.,1976, Embryogénèse de Chondrosia reniformis (Nardo), demosponge ovipare, et transmission des bactieres symbiotiques. Ann. Sci. Nat. (Zool.) vol18, pp.367-380.