1

!"#!!$%&'( &+8-! *+$"!,-""#-"#./-". %+*5"#5#.0/!9/":!"#!."$%&'61ω"-"0ω!2342 "$%&'01!2342 "")!""#! <)6.!,60=!9/"-"ω")6(. > #ω-"91#5ω"!.>-ω"9/"-"!$%&' ; $ω."!#0! *+&1."!?#0! %+?."!?#0! &+F) <+%"(" *+<)6(. %+E1( IATO D 1"/ ".5(, -".5! > AH ω">ω"(1ωg5# D #9( &+8.N#/;O"ω"<P56 %"(6"9:ω" *+I6.(;J.(: %+?>"6.0!*# >"0!<"1)0!K-"!L?*<KM # <+%"5 &+<Q8R).0!52342 AI *+$.P1P#0"ω""9:ω" %+866"0!"9:! 8+9ω! F?+8"9:! K+ 8"9:!#.560.19#!!$%&')ω( >- <+%"5 AIII H AII *+&#0!#( A+%"5 B+&9!.ω.! %+O/-!/!6! 2

&+&#6. 8+I$<#5 F?+ K+890!95)!9061 +?1 66!95)! 0)!".ω. <+' *+J5"1)5.5##1>!81ωG!"ω >"#(!$")!*/!LI opra o A RIPAM! #9:"1.> %+&1"( "889P(1!9/"!>!9#:!1".!6ω""1)-".##5ω" #ω:!."#:! #9:"( H X D DD H XII D II H ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι. ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΟΥ ΡΑΣΤΗΡΙΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΓ Μ 3

Η ΠΓ Μ απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1991. Το 1992 απέκτησε τη νοµισµατική της ανεξαρτησία µε την εισαγωγή του νέου εθνικού της νοµίσµατος, του ηναρίου, και έγινε µέλος του ιεθνούς Νοµισµατικού Ταµείου. Το 1993 κατέστη µέλος του ΟΗΕ, της Παγκόσµιας Τράπεζας και το 2003 του Παγκόσµιου Οργανισµού Εµπορίου. Το πολίτευµα της χώρας είναι προεδρευόµενη κοινοβουλευτική δηµοκρατία. Τον Απρίλιο του 2001, η χώρα υπέγραψε Συµφωνία Σταθεροποίησης και Σύνδεσης µε την Ε.Ε. ενώ το 2005 κατέστη υποψήφια προς ένταξη στην Ε.Ε. Η χώρα είναι επίσης υποψήφια προς ένταξη στο ΝΑΤΟ. Τον Αύγουστο του 2001 υπεγράφη η Συνθήκη της Αχρίδας µε την οποία έληξε η εθνοτική κρίση µεταξύ Αλβανών και Σλαβοµακεδόνων που ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους. Με τη Συνθήκη της Αχρίδας εισήχθη η "αρχή Μπαντεντέρ" (Badinter) σύµφωνα µε την οποία για να υιοθετηθούν νόµοι για ορισµένα πολιτικώς ευαίσθητα ζητήµατα απαιτείται "διπλή πλειοψηφία", δηλαδή η έγκρισή τους από την πλειοψηφία των µελών του νοµοθετικού σώµατος αλλά και από την πλειοψηφία των βουλευτών από τις µειονοτικές κοινότητες. Η ΠΓ Μ αποτελείται από 8 διοικητικές περιφέρειες: Pelagonija, Vardar, Northeast, Southwest, Skopje, Southeast, Polog και East. Πρωτεύουσα της χώρας είναι τα Σκόπια (περίπου 700.000 κάτοικοι), ενώ σηµαντικές πόλεις είναι το Μοναστήρι (Μπίτολα), το Τέτοβο, µε πλειοψηφία του αλβανικού στοιχείου, το Βέλες, το Κουµάνοβο, το Πρίλεπ, η Στρούµιτσα, η Γευγελή, το Στιπ κλπ. Σύµφωνα µε νεώτερα, κατ εκτίµηση στοιχεία που στηρίζονται στην τελευταία επίσηµη απογραφή πληθυσµού η οποία έλαβε χώρα το 2002, ο πληθυσµός ανέρχεται σε 2.061.952 κάτοικους 1. Οι δύο µεγαλύτερες πληθυσµιακές οµάδες της χώρας είναι οι Σλαβοµακεδόνες (64%) και οι Αλβανοί (25%). Σηµειώνουµε σχετικά ότι πιθανολογείται ότι έκτοτε το αλβανικό στοιχείο έχει αυξήσει το ποσοστό του περίπου στο 30%. Ακολουθούν, µε µικρότερα ποσοστά, οι Τούρκοι (4%), οι Ροµά (3%), Σέρβοι, Βόσνιοι, Βλάχοι κ.α. Όσον αφορά στη θρησκεία, το 64,7% του πληθυσµού είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι, το 33,3% Μουσουλµάνοι και το υπόλοιπο 2% ασπάζεται άλλα χριστιανικά και λοιπά δόγµατα. Η εκπαίδευση στη χώρα χωρίζεται σε προσχολική, πρωτοβάθµια, δευτεροβάθµια και τριτοβάθµια. Η πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση είναι υποχρεωτική. Πανεπιστηµιακή τριτοβάθµια εκπαίδευση παρέχεται στα τέσσερα δηµόσια πανεπιστήµια της χώρας, ήτοι: Sts. Cyril and Methodius University of Skopje, St. Clement of Ohrid University of Bitola, State University of Tetovo και Goce Delchev University of Shtip. Λειτουργούν επίσης ιδιωτικά πανεπιστήµια. Γεωγραφικά, η ΠΓ Μ είναι µια περίκλειστη χώρα βορείως της Ελλάδος, µικρή σε έκταση (25.713 τ.χλµ., περίπου όσο η Πελοπόννησος, πέντε φορές µικρότερη από την Ελλάδα) και συγκροτείται από την κεντρική κοιλάδα του Αξιού (Vardar) ποταµού και τους ορεινούς όγκους που την πλαισιώνουν. Στα νότια σύνορά της υπάρχουν τρεις µεγάλες λίµνες (Αχρίδα, Πρέσπα και οϊράνη). Το κλίµα της χώρας είναι µεταβατικό από µεσογειακό σε ηπειρωτικό. Ουσιαστικά υπάρχουν τρεις κλιµατικές ζώνες ήτοι, ήπια 1 Σηµειώνεται ακόµη ότι κατά το 2011 έγινε προσπάθεια νέας απογραφής του πληθυσµού, η οποία όµως δεν κατέστη δυνατόν να ολοκληρωθεί. 4

µεσογειακή, ορεινή και ήπια ηπειρωτική. Η ετήσια βροχόπτωση κυµαίνεται από 500 χιλιοστά στην ανατολική ζώνη έως 1.700 χιλιοστά στις δυτικές ορεινές περιοχές. 5

Α. Ιστορική πορεία της οικονοµίας της ΠΓ Μ από την ανεξαρτησία της Η οικονοµική πορεία που η ΠΓ Μ διέγραψε από την περίοδο της ανεξαρτησίας της (1991) έως τώρα, έχει συνοπτικά ως εξής: H οικονοµία της χώρας συνεχίζει να χαρακτηρίζεται ως υπό µετάβαση, όσο και αν η περίοδος της ανεξαρτησία της και η αποσύνδεσή της από το µοντέλο του κρατικού σχεδιασµού, αριθµούν πλέον 20 έτη. Το γεγονός ότι η ΠΓ Μ ήταν η λιγότερο αναπτυγµένη οµόσπονδη δηµοκρατία της Γιουγκοσλαβίας, καθώς και ότι, εκτός από την αρχική σµίκρυνση της οικονοµικής δραστηριότητας και τον υπερπληθωρισµό που κληρονόµησε, αντιµετώπισε, επιπροσθέτως, ως νέα χώρα, την εθνοτική κρίση του 2001, εξηγεί καθαρά τους λόγους που συνέτειναν στη οικονοµική της οπισθοδρόµηση. Κατά τα πρώτα πέντε χρόνια από την ανεξαρτησία της ΠΓ Μ, το ΑΕΠ της χώρας βρισκόταν σε πτωτική πορεία, ενώ για πρώτη φορά σηµείωσε αύξηση (1,2%) το 1996. Η τάση αυτή διατηρήθηκε µέχρι το 2000, όταν ο ρυθµός ανάπτυξης ανήλθε στο 4,5%. Η εθνοτική σύγκρουση του 2001 ωστόσο έφερε την οικονοµία της χώρας «στο κόκκινο». Το 2002 η οικονοµία άρχισε να σηµειώνει ανάκαµψη και αυτή η θετική τάση συνεχίστηκε έως το 2008, όταν ξέσπασε η παγκόσµια οικονοµική κρίση. Το 2010 η οικονοµία «ορθοπόδησε» και πάλι, ενώ εν τω µεταξύ είχε επιτευχθεί σταθεροποίηση του εµπορίου µε αύξηση τόσο των εξαγωγών όσο και των εισαγωγών. H ανοδική πορεία συνεχίσθηκε και κατά το 2011. Το 2012 έκλεισε µε αρνητικό ρυθµό ανάπτυξης του ΑΕΠ (-0,3%). Σύµφωνα µε τα διαθέσιµα στατιστικά στοιχεία, κατά τα έτη που πέρασαν από την εποχή της ανεξαρτησίας της χώρας, το ποσοστό ανεργίας γνώρισε µεγάλη αύξηση: το 1997 ανήλθε στο 36%, ενώ σταδιακά µειώθηκε, έως το 2012, στο 30,6%. Οι µισθοί επίσης σηµείωσαν σταδιακή αύξηση καθώς το 1993 ο µέσος καθαρός µισθός ήταν 3.783 δηνάρια και το 2012 ανήλθε στα 20.903 δηνάρια (περίπου 340 ευρώ) ποσό που όµως συνιστά µείωση κατά 2,9% σε σύγκριση µε το 2011. Το ποσοστό φτώχειας 2 διαµορφώθηκε στο 30,4%. Οι φτωχοί βρίσκονται κυρίως στις αγροτικές περιοχές ενώ οι πλουσιότεροι εκ του πληθυσµού ζουν στην πρωτεύουσα, όπου το ποσοστό φτώχειας είναι 9%. Ο αριθµός των πολιτών µε πανεπιστηµιακή µόρφωση σηµείωσε άνοδο, από περίπου 34.000 το 1991 σε άνω των 100.000 σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα. Παράλληλα, αύξηση παρουσιάζει ο αριθµός των κατόχων µεταπτυχιακού και διδακτορικού διπλώµατος. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας Eurostat, τα οποία δηµοσιεύθηκαν εντός του 2013, η ΠΓ Μ κατατάσσεται µεταξύ των φτωχότερων χωρών της Ευρώπης, καθώς µόνον η Αλβανία και η Βοσνία Ερζεγοβίνη έπονται αυτής στη σχετική κατάταξη. Βάσει της ίδιας πηγής, το µέσο επίπεδο διαβίωσης στη χώρα (υπολογιζόµενο από το κατά κεφαλήν ΑΕΠ) ανέρχεται στο 65% του µέσου ευρωπαϊκού και ισοδυναµεί µε αυτό της Σερβίας. Επιπλέον, η ΠΓ Μ κατατάσσεται µεταξύ των φτωχότερων χωρών της Ευρώπης και σε σχέση µε την ατοµική κατανάλωση, το επίπεδο της οποίας είναι κατά 60% χαµηλότερο από το µέσο ευρωπαϊκό. Κατά τη διάρκεια της πλέον των 20 ετών πορείας της, οι κυβερνήσεις της χώρας, µε τη συνεργασία και του διεθνούς παράγοντα, κατέβαλαν επίµονες προσπάθειες να επιτύχουν και να διατηρήσουν µακροοικονοµική σταθερότητα µε συνετή δηµοσιονοµική πολιτική, χαµηλό πληθωρισµό, ευνοϊκό φορολογικό περιβάλλον και ανταγωνιστικά εργασιακά κόστη. 2 διαθέσιµα στοιχεία για το 2011 6

Μολαταύτα, και ιδίως παρά το γεγονός της σηµαντικής αναπτυξιακής βοήθειας που εισέρευσε όλα αυτά I τα έτη στην ΠΓ Μ από διάφορες χώρες, ύψους 2 δισ. δολαρίων, χωρίς να συνυπολογισθούν τα χρήµατα από την ΕΕ και τους διεθνείς οργανισµούς (οπότε το εν λόγω ποσό, µε την µορφή µη ανακλητής αναπτυξιακής βοήθειας καθώς και πιστώσεων, εκτιµάται στα 3 δισ. ευρώ), καθώς και παρά τη στενή παρακολούθηση και καθοδήγηση από πλευράς Ε.Ε., δεν έχει καταστεί εφικτός ο έλεγχος του δοµικού ελλείµµατος στο εµπορικό ισοζύγιο της χώρας, η τιθάσευση της υψηλής ανεργίας, ο περιορισµός της παραοικονοµίας, η εξάλειψη της διαφθοράς, η ενίσχυση της ανεξαρτησίας της δικαστικής +? 8$ 8E '<?O OJ'<F? N$%&'). εξουσίας, ούτε η ανατροπή του αντίξοου επιχειρηµατικού κλίµατος (βλ. επίσης Οι εν λόγω αρνητικοί παράγοντες συνεχίζουν έτσι να αποτελούν την κύρια αιτία για τη χαµηλή προσέλκυση νέων (greenfield) επενδύσεων που εξ ορισµού αποτελούν το σοβαρότερο µοχλό οικονοµικής ανάπτυξης για κάθε χώρα. Ενδεχόµενη πολιτική αστάθεια στο µέλλον αποτελεί, επίσης, έναν εξ ίσου σοβαρό αρνητικό παράγοντα που απωθεί τους δυνητικούς επενδυτές. Β. Πίνακας βασικών οικονοµικών µεγεθών για την ΠΓ Μ έτους 2012 ΑΕΠ (σε δισ. δηνάρια) 462,8 ΑΕΠ (σε δισ. ευρώ) 7,5 Κατά κεφαλήν ΑΕΠ*(σε ευρώ) 3.648 Ρυθµός αύξησης ΑΕΠ -0,3% είκτης Βιοµηχανικής παραγωγής Ρυθµός αύξησης της βιοµηχανικής παραγωγής -7,4 % Πληθωρισµός (µέσος) 3,3 Ποσοστό ανεργίας 31% Αριθµός απασχολουµένων 657.849 Αριθµός ανέργων 290.276 Συνολικά έσοδα του προϋπολογισµού (σε δισ. δηνάρια) Συνολικά έσοδα του προϋπολογισµού (σε δισ. ευρώ) Συνολικές δαπάνες του προϋπολογισµού (σε δισ. δηνάρια) 138 2,24 155,8 Συνολικές δαπάνες του προϋπολογισµού (σε δισ. ευρώ) 2,5 Έλλειµµα του προϋπολογισµού (σε δισ. δηνάρια) 17,8 Έλλειµµα του προϋπολογισµού (σε δισ. ευρώ) 289 Έλλειµµα του προϋπολογισµού ως ποσοστό του ΑΕΠ 3,8% ηµόσιο χρέος (σε δισ. ευρώ) 2,5 ηµόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ 33,8% Ακαθάριστο εξωτερικό χρέος (σε δισ. ευρώ) 5,16 Ακαθάριστο εξωτερικό χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ 68,64% 7

Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (σε εκατ. ευρώ) -291 Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (ως ποσοστό του -3,9% ΑΕΠ) Εξαγωγές (σε δισ. ευρώ) 3.,1 Εισαγωγές (σε δισ. ευρώ) 4,9 Ισοζύγιο εµπορικών συναλλαγών (σε δισ. ευρώ) -1,8 Ισοζύγιο εµπορικών συναλλαγών (ως ποσοστό του -24% ΑΕΠ) Άµεσες Ξένες Επενδύσεις (σε εκατ. ευρώ) 105 Άµεσες Ξένες Επενδύσεις (ως ποσοστό του ΑΕΠ) 1,4% Μέσος µηνιαίος µεικτός µισθός (σε ευρώ) 498 Μέσος µηνιαίος καθαρός µισθός (σε ευρώ) 340 Πραγµατική µείωση µέσου καθαρού µισθού -2,9 Ποσοστό ανεργίας 31% Μέση τιµή συναλλαγµατικής ισοτιµίας δηναρίου/ευρώ 61,53 Μέση τιµή συναλλαγµατικής ισοτιµίας δηναρίου/δολαρίου 47,89 Τραπεζικές καταθέσεις (σε δισ. 244,3 δηνάρια) Ξένα συναλλαγµατικά 2,2 αποθέµατα (σε δισ. ευρώ) '())!## $ * +!, - ω Πτώση χρηµατιστηρίου σε 58,99%. $! " # # $%#&! σύγκριση µε το 2010 Ετήσιος κύκλος εργασιών χρηµατιστηρίου (σε εκατ. 91 ευρώ)** 8

Γ. Βασικά οικονοµικά µεγέθη για την ΠΓ Μ τελευταίων ετών έως και το 2012 Είναι γεγονός ότι µέχρι το 2008, η ΠΓ Μ κατέγραφε ρυθµούς ανάπτυξης της τάξης του 5%, αν και, πάλι, παρέµενε ουραγός της περιοχής (Αλβανία 6,8%, Βουλγαρία 6%, Σερβία 5,4% για το ίδιο έτος). Το 2009 έγινε αισθητή η επίδραση της διεθνούς οικονοµικής κρίσης, µε συνέπεια την εµφάνιση ύφεσης (-0,9%). Κάποια ανάκαµψη παρουσιάσθηκε το 2010, όταν ο ρυθµός αύξησης του ΑΕΠ ήταν 2,9% και, περαιτέρω, το 2011, όταν το ΑΕΠ είχε ρυθµό αύξησης 2,8%. Το 2012 το ΑΕΠ της ΠΓ Μ σηµείωσε µείωση (-0,3%) ανερχόµενο, σε απόλυτες τιµές, στα 462.783 εκατ. δηνάρια (περίπου 7,52 δισ. ευρώ). Περαιτέρω, οι κλάδοι που παρουσίασαν την µεγαλύτερη αύξηση κατά το 2012, ήσαν των κατασκευών (ρυθµός αύξησης 10,6% το τέταρτο τρίµηνο του έτους) και των ξενοδοχείων και εστιατορίων (5,2%). Η οικονοµική κρίση που εκδηλώθηκε το 2009, καταδεικνύεται και από την πτώση, τη χρονιά εκείνη, του πλέον αντιπροσωπευτικού οικονοµικού δείκτη, της βιοµηχανικής παραγωγής (-8,7%). Η πτωτική αυτή τάση αναχαιτίσθηκε έως έναν βαθµό, καθώς η µείωση της βιοµηχανικής παραγωγής κατά το 2010 ήταν της τάξης του 4,8%. Το 2011, η βιοµηχανική παραγωγή παρουσίασε συνολικό ρυθµό αύξησης 3,3%. Ωστόσο, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι από το Σεπτέµβριο του έτους, άρχισε να παρουσιάζεται ξανά πτώση της βιοµηχανικής παραγωγής, η οποία συνεχίσθηκε κατά τους υπόλοιπους µήνες του 2011 αλλά και ολόκληρο το 2012. Έτσι, την περίοδο Ιανουαρίου εκεµβρίου 2012 και σε σύγκριση µε την αντίστοιχη περίοδο του 2011, ο δείκτης βιοµηχανικής παραγωγής ήταν 93,4, το δε έτος έκλεισε µε πτώση κατά το µήνα εκέµβριο 8% και σε σύγκριση µε τον αντίστοιχο µήνα του 2011. Η πτωτική αυτή πορεία αφορά κυρίως στις βιοµηχανίες κλωστοϋφαντουργικών και δερµάτινων ειδών. Χαρακτηριστικά, το Νοέµβριο του 2012 και σε σύγκριση µε το Νοέµβριο του 2011 η παραγωγή «φασόν» στη χώρα σηµείωσε πτώση κατά 25,4%. Σηµαντική ήταν επίσης η πτώση στον τοµέα της ενέργειας (πτώση 14,3% τον εκέµβριο του 2012 σε σύγκριση µε τον εκέµβριο του 2011), της παραγωγής κεφαλαιακών αγαθών (10,8%), των διαρκών καταναλωτικών αγαθών (23,4%) και των αναλώσιµων καταναλωτικών αγαθών (12%). Η εξέλιξη αυτή αύξησε, κατά το 2012, τους φόβους στη χώρα ότι η κλιµάκωση της ευρωπαϊκής κρίσης χρέους ενδέχεται να πλήξει τον τοµέα της πραγµατικής οικονοµίας, ο οποίος είχε πληγεί σκληρά από την προαναφερθείσα κρίση του 2009, όταν η βιοµηχανική παραγωγή αντιµετώπισε ύφεση για 11 µήνες. Ενδεχόµενη νέα οικονοµική κρίση εκτιµάται ότι θα θέσει σε κίνδυνο κυρίως τις εξαγωγικές εταιρείες, καθώς πάνω από το ήµισυ των συνολικών εξαγωγών της ΠΓ Μ κατευθύνονται προς τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εν τούτοις, κάποια αισιοδοξία έχει δηµιουργηθεί το τρέχον διάστηµα, καθώς από το Φεβρουαρίου 2013 και για τρεις µήνες ο δείκτης βιοµηχανικής παραγωγής άρχισε να σηµειώνει ανοδική πορεία, φθάνοντας τον Απρίλιο να παρουσιάσει αύξηση 4% σε σύγκριση µε τον Απρίλιο του 2012. Το 2012 ο πληθωρισµός σηµείωσε µικρή µείωση, φτάνοντας στο 3,3% από 3,9% το 2011. Το ίδιο έτος, η ανεργία στην ΠΓ Μ ανήλθε στο 30,6%, µειωµένη κατά 0,8 ποσοστιαίες µονάδες σε σύγκριση µε το έτος 2011 (όταν ανήλθε στο 31,4%). Τα αντιπολιτευόµενα ΜΜΕ καταγγέλλουν ότι η εν λόγω µείωση της ανεργίας είναι πλασµατική και οφείλεται στο νέο νόµο, σύµφωνα µε τον οποίο οι άνεργοι δεν έχουν υποχρέωση να εγγραφούν στον Οργανισµό Απασχόλησης προκειµένου να δικαιούνται κάρτα υγείας. Ας σηµειωθεί, πάντως, ότι οι επίσηµες στατιστικές δεν καταγράφουν την πραγµατική εικόνα της οικονοµίας της ΠΓ Μ, δεδοµένου ότι δεν συνυπολογίζονται οι δραστηριότητες στο πλαίσιο της έντονης παραοικονοµίας (άνω του 20% της συνολικής 9

δραστηριότητας στη χώρα) που την χαρακτηρίζει. Τα επίσηµα στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας για την ανεργία στη χώρα θεωρούνται ανακριβή καθώς η πραγµατική ανεργία θεωρεί ότι είναι χαµηλότερη σε σύγκριση µε ό,τι εµφανίζουν τα στοιχεία αυτά - κυµαίνεται δηλαδή στο 25% - εφ όσον πολλοί εργαζόµενοι εγγράφονται επισήµως ως άνεργοι είτε διότι απασχολούνται στην παραοικονοµία, είτε προκειµένου να αποφύγουν, µαζί µε τους εργοδότες τους, την καταβολή των ασφαλιστικών εισφορών, είτε τέλος για να επωφεληθούν από το προσφερόµενο επίδοµα ανεργίας. Κατά την εκτέλεση του προϋπολογισµού του 2012 δεν κατέστη δυνατόν, για µία ακόµη χρονιά, να συγκρατηθεί το δηµοσιονοµικό έλλειµµα. Ο κρατικός προϋπολογισµός το 2007 ήταν πλεονασµατικός (0,6% του ΑΕΠ), το 2008 όµως παρουσίασε έλλειµµα της τάξης του 0,9% του ΑΕΠ (3,9 δισ. δηνάρια), το οποίο το 2009 αυξήθηκε στο 2,7% του ΑΕΠ (10,9 δισ. δηνάρια). Το 2010 το έλλειµµα σηµείωσε ελαφρά µείωση στο 2,5% του ΑΕΠ (10,5 δισ. δηνάρια), το 2011 ανήλθε στο 2,6% του ΑΕΠ (11,5 δισ. δηνάρια) και, τέλος, το 2012 κορυφώθηκε στο 3,9% του ΑΕΠ, φθάνοντας στα 17,8 δισ. δηνάρια. Το δηµόσιο χρέος της Π ΓΜ βαίνει σταθερά αυξανόµενο ως ποσοστό του ΑΕΠ (27,8% του ΑΕΠ το 2011 σε σύγκριση µε 24,2% το 2010, 23,9% το 2009 και 20,6% το 2008). Το 2012 ανήλθε στο 33,8% του ΑΕΠ, υπερβαίνοντας το κρίσιµο - για το συγκεκριµένο µέγεθος της χώρας (,6+06!("!P61 όριο του 30% του ΑΕΠ. Σε απόλυτους αριθµούς, το δηµόσιο χρέος φθάνει στα 2,5 δισ. ευρώ παρουσιάζοντας αύξηση κατά περίπου 22% σε σύγκριση µε το 2011 (όταν ήταν 2,08 δισ. ευρώ). Σύµφωνα µε την άποψη που εκφράζουν οι οικονοµικοί αναλυτές, το δηµόσιο χρέος της ΠΓ Μ βρίσκεται µεν σε χαµηλά επίπεδα συγκριτικά µε άλλες χώρες, ωστόσο η σύγκριση θα πρέπει να γίνεται µε βάση την αύξηση του ΑΕΠ της χώρας, η οποία υπολείπεται της σηµειωθείσας αύξησης του ("!P61 (,6+06! δηµόσιου χρέους. Κατά τους ίδιους, µε τους τρέχοντες ρυθµούς οικονοµικής µεγέθυνσης και προκειµένου το ποσοστό του χρέους να είναι ασφαλές, +&). δεν θα πρέπει να ξεπερνά το 10-20% του ΑΕΠ Πρόκειται για το υψηλότερο ποσοστό δηµοσίου χρέους για την ΠΓ Μ κατά το διάστηµα των τελευταίων επτά ετών. Ιδιαιτέρως αυξηµένο επίσης παρουσιάζεται και το ακαθάριστο εξωτερικό χρέος της χώρας που ανέρχεται, ως ποσοστό, στο 68,64% του ΑΕΠ (5,16 δισ. ευρώ), παρουσιάζοντας αύξηση +&). κατά 6,5% σε σύγκριση µε το 2011 (4,84 δισ. ευρώ) Αρνητικό επίσης ήταν κατά το 2012 και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, το έλλειµµα του οποίου ανήλθε στο 3,9% του ΑΕΠ (291 εκατ. ευρώ) σε σύγκριση µε 3% του ΑΕΠ (224 εκατ. ευρώ) το 2011. Το 2009, τα συναλλαγµατικά διαθέσιµα αυξήθηκαν, φθάνοντας τα 1.597,5 εκατ. έναντι 1.494,9 εκατ. το 2008, ως αποτέλεσµα της προσπάθειας της Κεντρικής Τράπεζας να εξασφαλίσει τη στήριξη του ηναρίου, µέσω έκδοσης οµολόγων µε ρήτρα σε ευρώ, ενώ το 2010 τα συναλλαγµατικά αποθέµατα αυξήθηκαν περαιτέρω, φθάνοντας στα 1.714,5 εκατ. ευρώ. Η αυξητική τάση συνεχίστηκε και εντός του 2011, όταν τα συναλλαγµατικά αποθέµατα ανήλθαν στα 2.068,9 εκατ. ενώ το 2012 ανήλθαν στα 2.193,3 εκατ. ευρώ. Το 2012 η εµπορική δραστηριότητα της ΠΓ Μ µε το εξωτερικό παρουσιάσθηκε µειωµένη σε σύγκριση µε το 2011: η αξία του συνόλου των εµπορικών ανταλλαγών, ήτοι 7.970 εκατ. ευρώ, µειώθηκε κατά 0,8%, σε σύγκριση µε το 2011 (όταν έφθασε στα 8.040 εκατ. ευρώ). Οι εξαγωγές (3.093 εκατ. ευρώ σε σύγκριση µε 3.179 εκατ. ευρώ το 2011) µειώθηκαν κατά 2,70% ενώ οι εισαγωγές (4.877 εκατ. ευρώ σε σύγκριση µε 4.861 εκατ. ευρώ) αυξήθηκαν κατά 0,32%. Το εµπορικό ισοζύγιο παρέµεινε ελλειµµατικό (- 1,784) και αυξηµένο κατά 6% σε σύγκριση µε το 2011. 10

Οι ΑΞΕ παρουσίασαν σηµαντική µείωση (περίπου κατά 69%), το 2012 σε σύγκριση µε το προηγούµενο έτος. Οι ξένες επενδύσεις στην ΠΓ Μ το 2012 ανήλθαν στα 105 εκατ. ευρώ, σε σύγκριση µε 337 εκατ. ευρώ το 2011. Σύµφωνα µε την Κρατική Στατιστική Υπηρεσία της ΠΓ Μ, ο µέσος µηνιαίος καθαρός µισθός στη χώρα το 2012 ανήλθε σε 20.903 δηνάρια (περίπου 340 ευρώ), ενώ ο µέσος µηνιαίος µεικτός µισθός ανήλθε σε 30.670 δηνάρια (498 ευρώ). To επίπεδο φτώχειας στην ΠΓ Μ ανέρχεται στο 30,4%, βάσει των έως στιγµής διαθέσιµων στοιχείων που αφορούν στο έτος 2011. Σύµφωνα µε τους αναλυτές, οι οικονοµικοί µετανάστες της χώρας στο εξωτερικό στηρίζουν σε µεγάλο βαθµό, µέσω των εµβασµάτων που στέλνουν, πολλά από τα νοικοκυριά στην ΠΓ Μ, προκειµένου να αντεπεξέλθουν στις δαπάνες τους. Ακόµη, σύµφωνα µε την δήλωση του ιοικητή της Κεντρικής Τράπεζας της ΠΓ Μ, οι τραπεζικές καταθέσεις στη χώρα ανέρχονται σε αξία στα 244,25 δισ. δηνάρια (περίπου 3,96 δισ. ευρώ), εκ των οποίων περίπου το 55% είναι δε δηνάρια και το 45% σε ξένο νόµισµα. Επίσης, το 71,9% αποτελεί καταθέσεις νοικοκυριών και το 21,9% καταθέσεις επιχειρήσεων. Τέλος, κατά το 2012 το Χρηµατιστήριο της ΠΓ Μ κατέγραψε σηµαντική ετήσια πτώση της τάξεως του 58,99% σε σύγκριση µε το 2011, πραγµατοποιώντας κύκλο εργασιών αξίας περίπου 91 εκατ. ευρώ.. Επιπτώσεις της διεθνούς οικονοµικής κρίσης στην οικονοµία της ΠΓ Μ Αξιολογήσεις και προβλέψεις διεθνών οίκων αξιολόγησης και εγχώριων και διεθνών χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων Η ΠΓ Μ αντιµετώπισε αρκετά ικανοποιητικά την προηγούµενη κρίση των ετών 2008-2009, διότι η οικονοµία της, σε σύγκριση µε τις οικονοµίες των λοιπών χωρών της ΝΑ Ευρώπης, της Βαλτικής και της Κεντρικής Ευρώπης, προχωρούσε µε πολύ βραδύτερους ρυθµούς, χωρίς να γνωρίσει υπερθέρµανση που θα έκανε πιο έντονα αισθητό το σοκ της οικονοµικής κρίσης. Η χώρα λοιπόν κατάφερε να διατηρήσει τη µακροοικονοµική σταθερότητα για διάστηµα άνω της δεκαετίας, ακόµη και κατά την κρίση των ετών 2008-2009, στηριζόµενη σε ελεγχόµενα ελλείµµατα και χαµηλό δηµόσιο χρέος, στα µεγάλα ξένα συναλλαγµατικά αποθέµατα και στη χρήση διορθωτικών πολιτικών όταν προέκυπτε ανάγκη. Ωστόσο, σύµφωνα µε τους διεθνείς οικονοµικούς φορείς και τα διεθνή χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα, η ΠΓ Μ δεν πρόκειται να µείνει ανεπηρέαστη από την οικονοµική κρίση που έχει ήδη εκδηλωθεί στην Ευρώπη, και η οποία θα διοχετευθεί στην ΠΓ Μ µέσω των εξαγωγών, του χρηµατοπιστωτικού τοµέα και των εµβασµάτων από το εξωτερικό που θα συρρικνωθούν. Όσον αφορά στις διεθνείς κατατάξεις, τις αξιολογήσεις και τις προβλέψεις για την οικονοµία και την επιχειρηµατικότητα στην Π ΓΜ από διεθνείς οίκους αξιολόγησης καθώς και από εγχώρια και διεθνή χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα, ισχύουν τα εξής: Ο διεθνής οίκος αξιολόγησης επιβεβαίωσε τη δηµοσιονοµική σταθερότητα της ΠΓ Μ, κατατάσσοντας τη µακροπρόθεσµη πιστοληπτική ικανότητα της χώρας στο ΒΒ+ µε προοπτική (Outlook) σταθερή. Επίσης, ο διεθνής οίκος αξιολόγησης PooS&P), κατά τη διάρκεια του 2012, κατέταξε την πιστοληπτική ικανότητα της ΠΓ Μ στο ΒΒ, µε προοπτική σταθερή. Ωστόσο, τον Μάιο του 2013 ανακοίνωσε ότι µείωσε κατά µία 11

βαθµίδα τη µακροπρόθεσµη πιστοληπτική ικανότητα της ΠΓ Μ, από BB σε BB ενώ επανεπιβεβαίωσε τη βραχυπρόθεσµη αξιολόγηση της χώρας στη βαθµίδα Β, µε σταθερή προοπτική. Όπως εξηγεί η S&P, η υποβάθµιση αυτή οφείλεται στις προβλέψεις για χαµηλότερη οικονοµική ανάπτυξη και για µειωµένες αποδόσεις της φορολογικής πολιτικής, εξ αιτίας κυρίως των ακόλουθων παραγόντων: Τις περιφερειακές πιέσεις που ασκούνται στην οικονοµία της ΠΓ Μ Τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν ξένες µητρικές τράπεζες που έχουν θυγατρικές στην ΠΓ Μ Τις δυσκολίες αναφορικά µε την εξυπηρέτηση του δηµόσιου χρέους Την αύξηση των δηµοσίων δαπανών για µη παραγωγικούς σκοπούς. Συγκεκριµένα, κατά τον εν λόγω οίκο αξιολόγησης, η ανάπτυξη της οικονοµίας της χώρας την περίοδο 2013-2015 θα ανέλθει στο 2%, δηλαδή στο ήµισυ του ποσοστού ανάπτυξης της οικονοµίας την περίοδο 2008-2009. Για δε το έτος 2013 εκτιµά την ανάπτυξη στο 1%, έπειτα από τη µείωση (της τάξεως του -0,3%) που σηµείωσε ο ρυθµός αύξησης του ΑΕΠ της χώρας το 2012. Σύµφωνα δε µε την S&P, µε την πενιχρή αυτή ανάπτυξη της οικονοµίας, είναι σχεδόν αδύνατο να δηµιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας και να µειωθεί το ποσοστό ανεργίας το οποίο ανέρχεται στο 31%. Κατά την ίδια πηγή, η µειωµένη εξωτερική ζήτηση θα πλήξει τις εξαγωγές της χώρας, δεδοµένου µάλιστα ότι το 60% αυτών έχουν ως προορισµό τις χώρες της ΕΕ. Περαιτέρω, κατά την εν λόγω αξιολόγηση, οι περιοριστικές συνθήκες όσον αφορά στην εγχώρια χορήγηση πιστώσεων θα επηρεάσουν αρνητικά τις ιδιωτικές επενδύσεις. Κατά τον εν λόγω οίκο αξιολόγησης, το έλλειµµα τρεχουσών συναλλαγών αναµένεται να φτάσει στο 5% του ΑΕΠ το 2013 και να διευρυνθεί πλέον του 6% του ΑΕΠ το 2014, ενώ το δηµόσιο χρέος της ΠΓ Μ αναµένεται έως το 2016 να φθάσει στο 37% του ΑΕΠ, από 34% που είναι σήµερα. Η S&P εκτιµά επίσης ότι οι δηµόσιες επενδύσεις για µη παραγωγικούς σκοπούς θα βαρύνουν αρνητικά ως προς τις προοπτικές ανάπτυξης της ΠΓ Μ, ενώ επισηµαίνει ότι από τον Σεπτέµβριο του 2012 και µέχρι το Φεβρουάριο του 2013 η κυβέρνηση δανείστηκε από τις αγορές για να αποπληρώσει συσσωρευµένες εκπρόθεσµες οφειλές της καθώς και την επιστροφή του ΦΠΑ προς τις επιχειρήσεις. Ο διεθνής οίκος διαβλέπει T τον κίνδυνο H µείωσης o o των εσόδων του προϋπολογισµού και αύξησης του ελλείµµατος στη διάρκεια του 2013, µε συνέπεια τη συσσώρευση των χρεών του δηµοσίου, ειδικά εάν συνεχιστεί η αύξηση των δαπανών. Εκτιµά επίσης T ότι οι H κρατικές o o, εγγυήσεις θα αυξηθούν σε επίπεδο άνω του τρέχοντος 4,7% του ΑΕΠ. Τέλος, η S&P σηµειώνει ότι ο ρυθµός αύξησης της τραπεζικής χρηµατοδότησης στην ΠΓ Μ υποχώρησε στο 5%, έναντι 31% που ήταν την περίοδο 2005-2008. Σύµφωνα µε την πιο πρόσφατη κατάταξη ως προς το δείκτη οικονοµικής ελευθερίας (Index of Economic Freedom) για το 2013 του η οικονοµία της ΠΓ Μ, µε συνολική βαθµολόγηση 68,2 µονάδες, καταλαµβάνει την 43 η θέση µεταξύ 185 χωρών παγκοσµίως, καθώς και την 21 η θέση µεταξύ των 43 ευρωπαϊκών χωρών. Η συνολική της βαθµολόγηση µειώθηκε κατά 0,3 εκατοστιαίες µονάδες από το προηγούµενο έτος, καθώς η µικρή πτώση στη βαθµολόγηση ως προς τη νοµισµατική ελευθερία, την απαλλαγή από τη διαφθορά, και την εργασιακή ελευθερία υπερίσχυσε των µικρών βελτιώσεων που σηµειώθηκαν ως προς τον έλεγχο των δηµοσίων δαπανών και την ελευθερία του εµπορίου. 12

o B o B Στην πρόσφατη έκθεση της EB µε την, προβλέπει τον EB Παγκόσµιας Τράπεζας που αφορά σε παγκόσµια κατάταξη των χωρών βάσει των συνθηκών που εξασφαλίζουν για την άσκηση επιχειρηµατικής δραστηριότητας, η ΠΓ Μ κατατάσσεται στην 23 η θέση σε σύνολο 185 χωρών. Η ΠΓ Μ υποχώρησε κατά µία θέση στην εν λόγω κατάταξη σε σύγκριση µε την έκθεση Doing Business 2012. Σύµφωνα το 2012 η ΠΓ Μ επλήγη σηµαντικά από την κρίση στην Ευρωζώνη, η οποία είχε ως αποτέλεσµα τη µείωση της ζήτησης για τις εξαγωγές της χώρας, καθώς και τη µείωση των επενδύσεων και των εµβασµάτων από το εξωτερικό. Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν σε αναθεώρηση του τιθέµενου στόχου ως προς το δηµοσιονοµικό έλλειµµα της χώρας από 2,5% του ΑΕΠ σε 3,5% του ΑΕΠ. Εξ άλλου, ο αντίκτυπος της κρίσης φάνηκε από την παρατηρούµενη ύφεση στη χώρα το πρώτο εξάµηνο του 2012, ακολουθούµενη από µία ασήµαντη ανάκαµψη το υπόλοιπο διάστηµα του έτους, κατά το ανωτέρω χρηµατοπιστωτικό ίδρυµα, το 2013 είναι πιθανόν να υπάρξει µία µέτρια ανάκαµψη του επιπέδου 1,8%. Η ότι το 2013 θα είναι δύσκολο έτος για το σύνολο των οικονοµιών των υτικών Βαλκανίων και, στο πλαίσιο αυτό, αναθεώρησε τις αρχικές προβλέψεις της για την ανάπτυξη της οικονοµίας των χωρών της περιοχής. Έτσι, ενώ για την ΠΓ Μ προέβλεπε αρχικά ρυθµό ανάπτυξης ύψους 2%, τώρα πλέον εκτιµά "#"51) ότι ο ρυθµός αύξησης θα είναι 1%. οδηγήθηκε όµως στην αναθεώρηση αυτή λόγω των αυξηµένων κινδύνων για τη µείωση των εξαγωγών της ΠΓ Μ ως συνέπεια της εµβάθυνσης της οικονοµικής κρίσης στην Ευρώπη, αλλά και εξ αιτίας της αναβολής αρκετών από τις ανακοινωθείσες ξένες επενδύσεις. :.>1-"1"66.-" Το εκέµβριο του 2012 προέβη στις ακόλουθες εκτιµήσεις και προβλέψεις: Για το 2013 προβλέπεται ανάπτυξη έως και 2%, λόγω: -της συµβολής νέων, δροµολογούµενων ΑΞΕ -των δηµοσίων επενδύσεων σε έργα υποδοµών -της µερικής ανάκαµψης της ιδιωτικής κατανάλωσης. &#"#(!#0! Παρουσιάζεται σταθερό (µε διατήρηση του ελλείµµατος για το σύνολο του 2012 σε επίπεδο #ω(!#0! κάτω του 3% και µε µεσοπρόθεσµη αύξηση του ελλείµµατος στο 5%). Στον δηµοσιονοµικό τοµέα παρατηρούνται τα εξής: Μείωση των εσόδων και υπεραισιόδοξη κατάρτιση του προϋπολογισµού Σηµαντικό πρόβληµα µε τις καθυστερούµενες πληρωµές και επιστροφές ΦΠΑ, το οποίο ωστόσο η Κυβέρνηση άρχισε ήδη να αντιµετωπίζει ηµοσιονοµικός δανεισµός για το 2013 κυρίως από την Παγκόσµια Τράπεζα και µέσω συντηρητικής, εγχώριας έκδοσης κρατικών οµολόγων. 13

Η κεφαλαιοποίηση και η ρευστότητα των τραπεζών της ΠΓ Μ παραµένουν σε καλά επίπεδα: -τα µη εξυπηρετούµενα δάνεια συνεχίζουν να σηµειώνουν µέτρια αύξηση N##5/0# -η πιστωτική αύξηση αναµένεται να παραµείνει επίσης σε µέτρια επίπεδα, γεγονός όµως που δεν θέτει σοβαρούς περιορισµούς για µια βραχυπρόθεση οικονοµική µεγέθυνση, ως αποτέλεσµα των ΑΞΕ και των δηµοσίων επενδύσεων -η διευθέτηση του θέµατος των καθυστερούµενων πληρωµών θα µπορούσε να βοηθήσει την εταιρική αξιοπιστία Η κατάσταση ως προς τη χρηµατοπιστωτική σταθερότητα παρακολουθείται στενά από την Επιτροπή Χρηµατοπιστωτικής Σταθερότητας και µέσω της 8"9>(#""91" τακτικής διενέργειας ελέγχων αντοχής (stress tests) του τραπεζικού συστήµατος. Η Κεντρική Τράπεζα της ΠΓ Μ ασκεί σταθερή νοµισµατική πολιτική, ωστόσο παρατηρούνται: -πληθωρισµός από τις απότοµες ανόδους των τιµών των αγαθών -κίνδυνοι από πλευράς των εισροών ξένου συναλλάγµατος Η Κεντρική τράπεζα µετρίασε τις απαιτήσεις ως προς τα υποχρεωτικά αποθεµατικά των τραπεζών. Κίνδυνοι για την οικονοµική κατάσταση στην ΠΓ Μ µπορεί να προέλθουν από: Τις πιθανές εξελίξεις στην Ευρωζώνη µε: -επιδείνωση ή συνέχιση της ύφεσης -ένταση της γενικότερης οικονοµικής κρίσης Πιέσεις στον χρηµατοπιστωτικό τοµέα Επανεµφάνιση του προβλήµατος των καθυστερούµενων πληρωµών κατά το δεύτερο εξάµηνο του 2013, και έπειτα από την αναµενόµενη διευθέτησή τους εντός του πρώτου τριµήνου του νέου έτους. Η της χώρας αναθεώρησε επί το χείρον την πρόβλεψή της για την οικονοµική µεγέθυνση της ΠΓ Μ για το τρέχον έτος, από 2,6% σε 2,2%, και, αντιστοίχως, την πρόβλεψή της για το επόµενο έτος από 3,4% σε 3%. Η αναθεώρηση αυτή είναι αποτέλεσµα των εκτιµήσεων για πτώση της οικονοµικής δραστηριότητας στην Ευρωζώνη και για µειωµένη ζήτηση από το εξωτερικό. Σύµφωνα µε την Κεντρική Τράπεζα, κινητήριος δύναµη για την εγχώρια οικονοµία κατά το τρέχον έτος θα είναι οι εξαγωγές, των οποίων η δοµή έχει µεταβληθεί προς θετική κατεύθυνση, καθώς και η εγχώρια ζήτηση. Επίσης, η Κεντρική Τράπεζα αναθεώρησε τις προβλέψεις της για τον πληθωρισµό, από 3,5% για το τρέχον έτος σε 3,2%, και από 2,6% για το 2014 σε 2,3%. Ακόµη, σύµφωνα µε τον διοικητή του ανωτέρω χρηµατοπιστωτικού ιδρύµατος, τα κεφαλαιακά έσοδα κατά το τρέχον, όσο και κατά το επόµενο, έτος αναµένεται ότι θα επαρκέσουν για την κάλυψη του ελλείµµατος των τρεχουσών συναλλαγών και την πρόσθετη συσσώρευση των αποθεµάτων σε ξένο συνάλλαγµα. Κατά τον ίδιο, το παρελθόν έτος οι τράπεζες της χώρας δεν χορήγησαν τα αναµενόµενα ποσά δανείων. Για το τρέχον έτος όµως, όπως και για το επόµενο, αναµένεται µέτρια επιτάχυνση της πιστωτικής αύξησης, καθώς εκτιµάται ότι θα υπάρξει αύξηση των καταθέσεων και των ξένων πηγών χρηµατοδότησης. Από την άλλη πλευρά ωστόσο, πιθανόν οι τράπεζες να εφαρµόσουν αυστηρότερα κριτήρια στη χορήγηση δανείων. 14

(,6+!"ω0ω+%+.919#11)ω: Τέλος, ως σηµαντικό πρόβληµα για τη χώρα άρχισε να διαγράφεται η συνεχώς αυξανόµενη ανάγκη δανεισµού της και η αύξηση του δηµοσίου και του εξωτερικού της >01!). χρέους Επ αυτού, το ΝΤ προειδοποίησε εντός του 2012 ότι η ΠΓ Μ δεν θα πρέπει να αυξήσει περαιτέρω το δηµόσιο χρέος της. Όπως ακόµη εκτιµά το εν λόγω διεθνές χρηµατοπιστωτικό ίδρυµα, το εξωτερικό χρέος της ΠΓ Μ (συντιθέµενο από το χρέος της κυβέρνησης, των κρατικών φορέων και του ιδιωτικού τοµέα) κατά τη διάρκεια των επόµενων τριών ετών, θα υπερβεί τα 6 δισ. ευρώ, τείνοντας να εξισωθεί σχεδόν µε το ΑΕΠ της χώρας. Το γεγονός αυτό σηµαίνει ότι η χώρα θα ενταχθεί στην κατηγορία των υπερχρεωµένων χωρών και, συνεπώς, δεν θα πληροί τα κριτήρια για ένταξη στην ΕΕ. Σύµφωνα µε εγχώρια δηµοσιεύµατα που σχολιάζουν τις ανωτέρω πληροφορίες, το 2014 2015 η ΠΓ Μ θα πρέπει να επιστρέψει οφειλόµενα από εξωτερικό δανεισµό κεφάλαια ύψους 500 εκατ. ευρώ, αντίστοιχο περίπου ποσό θα πρέπει να αποπληρώσει το 2016, ενώ το 2017 θα πρέπει να αποδώσει στους εξωτερικούς δανειστές της 700 εκατ. ευρώ. 15

Η οικονοµία της ΠΓ Μ χαρακτηρίζεται από διογκωµένο τοµέα υπηρεσιών (συµµετοχή στο ΑΕΠ περίπου 70% το 2012, σύµφωνα µε τα κατ εκτίµηση στοιχεία της Κρατικής Στατιστικής Υπηρεσίας της χώρας), µεσαίου µεγέθους βιοµηχανικό τοµέα (19% του ΑΕΠ) και µικρό αγροτικό τοµέα (11% του ΑΕΠ). Σηµειώνεται επίσης ότι το 1992, δηλαδή κατά την αµέσως µετα-γιουγκοσλαβική περίοδο, στον βιοµηχανικό τοµέα αντιστοιχούσε άνω του ενός τρίτου του συνολικού ΑΕΠ. Ο εν λόγω τοµέας κυριαρχείται από τη µεταλλοβιοµηχανία (σιδήρου και χάλυβα), την κλωστοϋφαντουργία και την εξόρυξη ορυκτών και µετάλλων. Τέλος, σε αντίθεση µε τους δύο άλλους τοµείς, οι υπηρεσίες (συµπεριλαµβανοµένου και του σηµαντικού, κατασκευαστικού τοµέα), οι οποίες το 1992 αντιστοιχούσαν στο 44% του ΑΕΠ, σηµείωσαν άνοδο. Τη ραχοκοκαλιά της εθνικής οικονοµίας αποτελούν οι µικρές και µεσαίες επιχειρήσεις, οι οποίες δραστηριοποιούνται σε όλους τους τοµείς της εθνικής οικονοµίας, ανέρχονται στις 61.000 και απασχολούν το 80% του συνολικού εργατικού δυναµικού. Αναπτύσσονται δε µε αρκετά ικανοποιητικούς ρυθµούς, αν και απαιτούνται αρκετές νέες επενδύσεις προς την κατεύθυνση της αύξησης της ανταγωνιστικότητας και της καταστολής της παραοικονοµίας. Α. Πρωτογενής τοµέας Από τα σηµαντικότερα αγροτικά προϊόντα της ΠΓ Μ είναι ο οίνος, ο καπνός, το ρύζι, τα φρούτα και τα λαχανικά. Συνεπώς, για την προστασία και την ενίσχυση των εν λόγω προϊόντων υπάρχει συνήθως αυξηµένη κρατική µέριµνα που εκδηλώνεται µέσω επιδοτήσεων ή άλλων µέτρων (λ.χ. χρήση προστατευτικών µέτρων, όπως οι δασµοί και οι ποσοστώσεις, µε σκοπό τον περιορισµό των εισαγωγών και την προστασία της εγχώριας παραγωγής). Αµπελουργία! Η + 8$8N& (,6+ καλλιέργεια σταφυλιών στην ΠΓ Μ παράγει εισόδηµα για 30.000-40.000 οικογένειες. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ως προς την οινοποιία στην ΠΓ Μ, ότι η εισαγωγή φελλών για τις φιάλες οίνου γίνεται κυρίως από την Ελλάδα, η εισαγωγή φιαλών από την Κροατία και τη Βουλγαρία και βαρελιών από τη Γαλλία, την Ουγγαρία και τις ΗΠΑ. Ακόµη, ξένες εταιρείες και χρηµατοπιστωτικοί φορείς συµµετέχουν ως εταίροι στη διανοµή του εγχώριου οίνου στις διεθνείς αγορές, αλλά και στην ίδια την παραγωγή του οίνου. Συγκεκριµένα, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα της Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD) διαθέτει F8FF? E< A+%"5). το 25% του γνωστού οινοποιείου της χώρας Tikves Η χώρα προσπαθεί να προωθήσει τα κρασιά της στο εξωτερικό χρησιµοποιώντας την επωνυµία «Μακεδονία» ή «Μακεδονικός», η οποία αναγράφεται στις ετικέτες των φιαλών. Στην προσπάθειά της αυτή προσκρούει, όπως είναι φυσικό, στις ελληνικές αντιδράσεις αλλά και στην ευρωπαϊκή νοµοθεσία. Σύµφωνα µε την τελευταία, η πλευρά της ΠΓ Μ δεν µπορεί να προωθήσει στην αγορά τα κρασιά της µε την ανωτέρω επωνυµία, καθώς αυτή αποτελεί Προστατευόµενη Γεωγραφική Ένδειξη (ΠΓΕ) κατοχυρωµένη από την Ελλάδα. Η ΠΓ Μ λοιπόν προσπαθεί εναλλακτικά, αλλά και για οικονοµικούς λόγους, να προωθήσει το κρασί της σε χύδην µορφή. Παρ όλα αυτά, όσον αφορά στην ευρωπαϊκή αγορά, υπάρχουν κάποιες ποσοστώσεις για µειωµένους εισαγωγικούς δασµούς, η δε αύξηση των ποσοστώσεων αυτών για την 16

ΠΓ Μ εξαρτάται από την υπογραφή πρωτοκόλλου για τον οίνο µεταξύ της χώρας και της ΕΕ. Η ολοκλήρωση όµως του πρωτοκόλλου έως αυτή τη στιγµή εκκρεµεί, καθώς συναρτάται µε τη διευθέτηση του θέµατος της επωνυµίας. Σύµφωνα µε το Υπουργείο Γεωργίας της ΠΓ Μ, οι εξαγωγές οίνου της χώρας παρουσιάζουν κατά τα τελευταία χρόνια αυξητική τάση. Έτσι, το 2011 εξήχθησαν 968.000 εκατόλιτρα οίνου, αξίας 44,7 εκατ. ευρώ, ενώ το 2012 εξήχθησαν 1,15 εκατ. εκατόλιτρα. Επίσης, κατά το πρώτο µόνον τρίµηνο του 2013 καλύφθηκε από τη χώρα η ετήσια ποσόστωση για τις εξαγωγές χύδην οίνου προς τις χώρες της ΕΕ, ύψους 31.400.000 λίτρων. Στο πλαίσιο του ιδιαίτερου ενδιαφέροντος που παρουσιάζει η παραγωγή οίνου για την ΠΓ Μ, βρίσκεται σε εξέλιξη πρόγραµµα κατασκευής εκατό µικρών οινοποιείων, για τα οποία το κράτος προσφέρει τα οικόπεδα και οι δήµοι τα κατασκευαστικά σχέδια, ενώ αναµένονται οι επενδύσεις σε αυτά από πλευράς επιχειρηµατιών. Καπνοκαλλιέργεια Κρατικές επιδοτήσεις προσφέρονται κάθε έτος και στους περίπου 22.300 καπνοπαραγωγούς (σύµφωνα µε την πιο πρόσφατη σχετική ενηµέρωσή µας, τον Μάρτιο του 2013 κατεβλήθησαν 26 εκατ. ευρώ στους καπνοπαραγωγούς της ΠΓ Μ από την Κυβέρνηση της χώρας. Σηµειώνεται ακόµη ότι τον ίδιο µήνα, η Κυβέρνηση κατέβαλε επιδοτήσεις ύψους 7,4 εκατ. ευρώ, στους κτηνοτρόφους της χώρας και 3,5 εκατ. ευρώ στους γαλακτοπαραγωγούς). Κυρίως καλλιεργείται καπνός ανατολικού τύπου, ο οποίος παράγεται στο 90% της συνολικής καλλιεργηµένης επιφάνειας καπνού, ενώ η χώρα συµµετέχει µε ποσοστό 3% στην παγκόσµια παραγωγή του συγκεκριµένου τύπου. Στον τοµέα επεξεργασίας καπνού δραστηριοποιείται, κατέχοντας σηµαντικό µερίδιο του συνόλου της παραγωγής, η ελληνικών συµφερόντων εταιρεία Strumica Tabak. Καλλιέργεια ρυζιού κ.ά. Σηµαντική είναι ακόµη και η καλλιέργεια του ρυζιού, η οποία συµµετέχει στο σύνολο της αγροτικής παραγωγής της χώρας κατά περίπου 3%. Ένας άλλος τοµέας ενδιαφέροντος είναι αυτός των βιολογικών καλλιεργειών, τον οποίο η Κυβέρνηση ενισχύει µε επιδοτήσεις. Έτσι το 2012 διατέθηκαν στους παραγωγούς βιολογικών προϊόντων επιδοτήσεις ύψους 110 εκατ. δηναρίων (1.793.000 ευρώ), ενώ για το 2013 θα δοθούν για το ίδιο σκοπό 130 εκατ. δηνάρια (2.119.000 ευρώ). Επίσης, σηµαντικός είναι ο τοµέας των µεταποιηµένων φρούτων και λαχανικών, όπου όµως λείπουν οι εγχώριας παραγωγής κατάλληλες συσκευασίες για τα εν λόγω µεταποιηµένα προϊόντα. Γάλα γαλακτοκοµικά προϊόντα Τα τελευταία έτη σηµειώνεται έλλειψη φρέσκου γάλακτος στην ΠΓ Μ. Οι γαλακτοκοµικές εταιρείες, βασιζόµενες στις ποσότητες που προσφέρει η εγχώρια παραγωγή γάλακτος, αδυνατούν να εργαστούν εξαντλώντας την πλήρη δυναµικότητά τους. Η ζήτηση γάλακτος λοιπόν εµφανίζεται πολύ υψηλότερη από την προσφερόµενη εγχώρια ποσότητα, το δε 2010 δαπανήθηκαν 30 εκατ. ευρώ για εισαγωγές γάλακτος και γαλακτοκοµικών προϊόντων. Οι τιµές γάλακτος που προσφέρονται στους παραγωγούς στη χώρα δεν είναι δελεαστικές έτσι ώστε να τους οδηγήσει στην αύξηση του παραγόµενου γάλακτος, εφ 17

όσον το ένα λίτρο γάλακτος αντιστοιχεί σε 18-20 δηνάρια, ανάλογα µε την ποιότητά του, µε την παράλληλη επιδότηση ύψους 3,5 δηνάρια ανά λίτρο. Η σταδιακή µείωση στην παραγωγή γάλακτος στη χώρα οφείλεται και στο αυξανόµενο, υψηλό κόστος ζωοτροφών. Η µείωση στην παραγωγή γάλακτος που σηµειώνεται κατά τα τελευταία τρία έτη, ανέρχεται στο 20%, σύµφωνα µε τα στατιστικά στοιχεία της χώρας. Το γεγονός ότι κατά το 2012 η παραγωγή γάλακτος ανήλθε στα 100 εκατ. λίτρα σε σύγκριση µε 116 εκατ. λίτρα το 2009, αποδεικνύει την ως άνω πτωτική τάση. Επιπλέον, εκτός από την ανεπάρκεια στην ποσότητα, στην εγχώρια αγορά γάλακτος παρατηρείται και ανεπάρκεια στην ποιότητα του φρέσκου γάλακτος, η οποία δεν ανταποκρίνεται στις ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο αποφασίστηκε, εντός του 2013, η εκπόνηση από το Υπουργείο Γεωργίας, νέας στρατηγικής για την ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής φρέσκου γάλακτος, βάσει της οποίας αναµένεται η πλήρης εναρµόνιση µε τις ευρωπαϊκές προδιαγραφές στον συγκεκριµένο τοµέα έως το 2020. Τρόφιµα Σύµφωνα µε επίσηµα στατιστικά στοιχεία, η ΠΓ Μ εξαρτάται από εισαγωγές τροφίµων παρά τον αγροτικό χαρακτήρα της. Συγκεκριµένα, βάσει των στατιστικών στοιχείων, κάθε πολίτης της ΠΓ Μ καταναλώνει, κατά µέσο όρο, περίπου 260 kg εισαγόµενων τροφίµων. Ως εκ τούτου, κατά το 2012 δαπανήθηκαν περίπου 667 εκατ. δολάρια για εισαγωγές τροφίµων, ή 338 δολάρια ανά κάτοικο. Σύµφωνα µε την Ένωση Αγροτών της ΠΓ Μ, η χώρα θα µπορούσε να καλύψει τις ανάγκες της σε τρόφιµα, ωστόσο οι αγρότες της θεωρούν ότι το να εξάγουν τα προϊόντα τους είναι πιο αποδοτικό από το να τα διαθέσουν στην εγχώρια αγορά. Έτσι, οι εξαγωγές τροφίµων της ΠΓ Μ αυξήθηκαν κατά 307 εκατ. δολάρια σε διάστηµα ένδεκα ετών, από 66 εκατ. δολάρια το 200 σε 373 εκατ, δολάρια το 2011, ενώ, αντιστοίχως κατά την προαναφερθείσα περίοδο, οι εισαγωγές τροφίµων αυξήθηκαν κατά 456 εκατ. δολάρια, από 211 σε 667 εκατ δολάρια. Η σηµαντικότερη χώρα από την οποία η ΠΓ Μ εισάγει τρόφιµα είναι η Σερβία: κατά το παρελθόν έτος οι εν λόγω εισαγωγές από τη Σερβία ανήλθαν στα 109 εκατ. ευρώ. Β. ευτερογενής Τοµέας Μεταλλουργία Σηµαντικές δυσκολίες αντιµετωπίζουν πλέον δύο από τους δυναµικότερους βιοµηχανικούς κλάδους της ΠΓ Μ, δηλαδή η µεταλλοβιοµηχανία και η κλωστοϋφαντουργία. Ο κλάδος της µεταλλουργίας, ο οποίος είναι ο σπουδαιότερος της χώρας, συνεισφέρει µε ποσοστό 7,5% στη διαµόρφωση του ΑΕΠ και απασχολεί το 15% επί του συνόλου των εργαζοµένων στον βιοµηχανικό τοµέα, ενώ συµµετέχει επίσης µε ποσοστό 35% επί του συνόλου των εξαγωγών της ΠΓ Μ. Σύµφωνα λοιπόν µε πληροφορίες της Ένωσης Μεταλλουργίας της χώρας, κατά το πρώτο τετράµηνο του 2012 οι παραγγελίες είχαν µειωθεί κατά 11% σε σύγκριση µε το αντίστοιχο τετράµηνο του 2011, ενώ περαιτέρω κατά το πρώτο τετράµηνο του τρέχοντος έτους οι παραγγελίες παρουσιάσθηκαν µειωµένες κατά 21,9% σε σύγκριση µε την αντίστοιχη περίοδο του περασµένου έτους. Η κατάσταση διαγράφεται ακόµη πιο αρνητική, καθώς αναµένεται ότι η µείωση των παραγγελιών θα αγγίξει έως και το 40% µέχρι το τέλος του 2013 και, ενδεχοµένως, θα υπάρξουν απολύσεις εργαζοµένων. Ήδη, 18

οι περισσότερες µεταλλουργικές επιχειρήσεις άρχισαν να λειτουργούν µόνον περιστασιακά. Κλωστοϋφαντουργία Ιδιαίτερα σηµαντικός τοµέας της οικονοµίας της ΠΓ Μ. Αναλυτικότερα µπορεί να πληροφορηθεί κανείς για αυτόν από τη σχετική έρευνα αγοράς του Γραφείου µας που έχει αναρτηθεί στον διαδικτυακό τόπο www.agora.mfa.gr και συγκεκριµένα http://agora.mfa.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=node&cnode=7&xcc=mk&mid=103, http://agora.mfa.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=node&cnode=57&fid=35937 ) Σύµφωνα επίσης µε νεώτερες πληροφορίες, στον κλάδο αυτό οι παραγγελίες µειώθηκαν δραµατικά το πρώτο εξάµηνο του 2013, από 1,3 εκατ. τεµάχια ενδυµάτων τον Ιανουάριο σε 400.000 τεµάχια τον Ιούνιο. Η κατάσταση µάλιστα είναι ακόµη σοβαρότερη P1:1 MF>09.1#6 εάν λάβουµε υπ όψιν ότι αυτά τα µεγέθη προέρχονται µόνον από περίπου δέκα o =!$%&'P((.##1ω:.ω.: κλωστοϋφαντουργίες της χώρας και όχι από το σύνολο του κλάδου οπότε η µείωση θα παρουσιαζόταν ως ακόµη µεγαλύτερη. Υπάρχουν δε σοβαροί φόβοι για µαζικές απολύσεις εργαζοµένων, οι οποίες αρχικά µπορεί να φθάσουν και τα 2.000 άτοµα. Ενέργεια Πρόκειται για ένα σχέδιο που έχει µια αρκετά µακρά ιστορία. Σύµφωνα µε τις πιο πρόσφατες εξελίξεις, και βάσει των εξαγγελιών της Κυβέρνησης της χώρας, οι απαραίτητες συνοµιλίες µε τη ρωσική Κυβέρνησης και τη ρωσική εταιρεία Gazprom έχουν ολοκληρωθεί και η ΠΓ Μ πρόκειται να ενταχθεί στον εν λόγω αγωγό µόλις υπογραφεί η επίσηµη συµφωνία. Ωστόσο, η υπογραφή της τελευταίας συνεχώς αναβάλλεται. Η τελευταία ηµεροµηνία που είχε δοθεί για την υπογραφή της ήταν η τρίτη εβδοµάδα του Ιουνίου, όταν διεξήχθη στην Αγία Πετρούπολη οικονοµικό φόρουµ, στο πλαίσιο του οποίου αναµενόταν να υπογραφεί η συµφωνία, η οποία όµως πήρε νέα αναβολή. Έως τώρα λοιπόν δεν έχει ληφθεί τελική απόφαση και δεν είναι εύκολο να προβλεφθεί η πορεία του εν λόγω έργου σε σχέση µε την ΠΓ Μ. Εάν πράγµατι η ΠΓ Μ αποτελέσει εταίρο στην κατασκευή του εν λόγω αγωγού µε τη συµπερίληψή της στο σχεδιαζόµενο δίκτυο, το γεγονός αυτό θα προσφέρει σηµαντικά οφέλη στη χώρα, εξασφαλίζοντας σταθερότητα και αυτάρκεια στον εφοδιασµό της βιοµηχανίας αλλά και των νοικοκυριών µε φυσικό αέριο, οι τιµές του οποίου υπολογίζεται ότι θα µειωθούν. Για τη λειτουργία δε του εδώ τµήµατος του αγωγού, πρόκειται να ιδρυθεί µεικτή εταιρεία Ρωσίας ΠΓ Μ µε τη συµµετοχή εκάστης κατά 50%. Κατασκευές Ο συγκεκριµένος τοµέας είναι από τους σηµαντικότερους της χώρας, καθώς το 2012 συµµετείχε στο σχηµατισµό του ΑΕΠ µε περίπου 7%. Ο εν λόγω τοµέας ενισχύεται σε πολύ µεγάλο βαθµό κατά τα τελευταία έτη (και ειδικά στο πλαίσιο του προγράµµατος Σκόπια 2014 ) από τα δηµόσια έργα κατασκευές της κυβέρνησης. Εν τούτοις, η καθ αυτό οικοδοµική δραστηριότητα παρουσιάζεται τελευταίως µειωµένη, καθώς τον Μάιο του 2013 και σε σύγκριση µε τον Μάιο του 2012, οι οικοδοµικές άδειες που εκδόθηκαν ήσαν µειωµένες κατά 14,7% σε σύγκριση µε τον αντίστοιχο µήνα του 2012 ενώ η προβλεπόµενη αξία των κατασκευών στις οποίες αφορούν οι εν λόγω άδειες, ανέρχεται περίπου στα 2,8 εκατ. ευρώ, µειωµένη κατά 24,2% σε σύγκριση µε τον Μάιο του 2012. Η 19

συρρίκνωση αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι κατά τα προηγούµενα τρία χρόνια παρατηρήθηκε έκρηξη της οικοδοµικής δραστηριότητας στη χώρα, ειδική στην πρωτεύουσα, µε αποτέλεσµα η προσφορά να υπερκαλύπτει πλέον τη ζήτηση στην αγορά ακινήτων και µε συνακόλουθη πτώση της οικοδοµικής δραστηριότητας. Ωστόσο οι τιµές ακινήτων έχουν σηµειώσει, επί του παρόντος, µικρή σχετικά πτώση, καθώς οι κατασκευαστικές εταιρείες υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχουν αρκετά περιθώρια για µεγαλύτερη πτώση των τιµών, διότι το κόστος κατασκευής παραµένει το ίδιο ενώ το περιθώριο )ω: & 1-"-"!$%&'!.0!1 κέρδους παρουσιάζεται περιορισµένο (βλ. επίσης παρακάτω για τον κτηµατοµεσιτικό τοµέα). Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά στη δραστηριότητα που αναπτύσσουν στο εξωτερικό οι εγχώριες κατασκευαστικές εταιρείες, κατά το έτος 2012 και µολονότι η κατασκευαστική δραστηριότητα στην Ευρώπη υπήρξε αυξηµένη, οι κατασκευαστικές εταιρείες της ΠΓ Μ παρέδωσαν κατασκευαστικά έργα στο εξωτερικό συνολικής αξίας περίπου 15 εκατ. ευρώ, ποσό µειωµένο κατά 59% σε σύγκριση µε το έτος 2011. Από στοιχεία της Κρατικής Στατιστικής Υπηρεσίας της ΠΓ Μ δηµοσιευµένα εντός του 2013, προκύπτει η σηµαντική δραστηριοποίηση των επιχειρήσεων του κατασκευαστικού κλάδου στις αγορές του εξωτερικού, εφ όσον η αξία των κατασκευαστικών έργων που αυτές ανέλαβαν κατά το α τρίµηνο του 2013 στο εξωτερικό αυξήθηκε, σε σύγκριση µε το ίδιο διάστηµα του 2012, κατά 248,7%, ανερχόµενη στα 3,13 εκατ. ευρώ. Επιπλέον, εντός του υπό εξέταση διαστήµατος υπεγράφησαν συµβόλαια για µελλοντικά κατασκευαστικά έργα ύψους 78,6 εκατ. ευρώ. Τα περισσότερα από αυτά αφορούν σε κατασκευές κτηρίων, κυρίως στη Γερµανία και την Ιταλία. Νέα έργα προβλέπεται να κατασκευαστούν και στις Ινδίες, την Ελβετία, τη Βουλγαρία και τη Σλοβενία. Η αυξηµένη δραστηριότητα εγχώριων κατασκευαστικών επιχειρήσεων στο εξωτερικό υπολογίζεται ότι θα έχει θετικό αντίκτυπο στον αριθµό των εργαζοµένων. Η σχετικά περιορισµένη ζήτηση σε γενικό επίπεδο, ο ανταγωνισµός και το κόστος των κατασκευαστικών υλικών που αυξάνει συνεχώς, προφανώς δεν θα επιτρέψουν την αύξηση των κερδών, εξασφαλίζεται όµως η δραστηριότητα των εν λόγω επιχειρήσεων. Στοιχεία για τον τοµέα µεταποίησης Σύµφωνα µε στοιχεία τα οποία η Στατιστική Υπηρεσία της ΠΓ Μ δηµοσίευσε εντός του 2012 και αφορούν στη δοµή που είχε η παραγωγή µεταποιηµένων προϊόντων στη χώρα κατά το έτος 2011, τα πλέον παραγόµενα προϊόντα ήσαν το εµφιαλωµένο νερό και το κρασί. Στην εγχώρια παραγωγή επίσης κυριάρχησαν τα κράµατα σιδήρου και µολύβδου καθώς και τα συµπυκνώµατα ψευδαργύρου, το τυποποιηµένο γάλα, ο επεξεργασµένος καπνός και τα φαρµακευτικά προϊόντα. Πιο αναλυτικά, τα στατιστικά στοιχεία δείχνουν µια σηµαντική αύξηση, κατά 50%, στην παραγωγή µεταλλικού και ανθρακούχου νερού σε διάστηµα τριετίας (από το 2009 έως το 2011). Από την άλλη πλευρά, µολονότι το κρασί παραµένει από τα σηµαντικότερα προϊόντα της χώρας, η παραγωγή του, και δη σε χύµα µορφή, σηµείωσε δραµατική µείωση, καθώς µέσα σε τρία έτη µειώθηκε κατά ένα τρίτο. Επίσης, η ανάλυση της δοµής του τοµέα µεταποίησης της ΠΓ Μ, δείχνει ότι τα ηµιτελή προϊόντα, τα κράµατα µετάλλων και τα φαρµακευτικά προϊόντα, είναι από τα πλέον παραγόµενα στη χώρα. Εξ αυτών όµως, µόνον τα τελευταία παρασκευάζονται µε την εφαρµογή µεθόδων υψηλής τεχνολογίας. Όσον αφορά πάλι στα µεταποιηµένα αγροτικά προϊόντα, εκεί κυριαρχούν το τυποποιηµένο γάλα, ο επεξεργασµένος καπνός και το ραφιναρισµένο ηλιέλαιο. 20