Ο ΑΓΙΟΣ ΛΑΖΑΡΟΣ Ο ΤΕΤΡΑΗΜΕΡΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ- Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΙΤΙΟΥ

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ ΑΓΑΘΩΝΟΣ, Δρ Θεολογίας. Ο ΑΓΙΟΣ ΛΑΖΑΡΟΣ Ο ΤΕΤΡΑΗΜΕΡΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣ ΧΡΙΣΤΟΥ- Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΙΤΙΟΥ Ἕνα ἀπὸ τὰ δεσπόζοντα βυζαντινὰ μνημεῖα στὴν πόλη τοῦ Ζήνωνα εἶναι ὁ περικαλλὴς ναὸς τοῦ ἁγίου Λαζάρου. Τοῦτος χρονολογεῖται στὸ 900μ.Χ. 1 ἢ καὶ λίγον ἀργότερα. Εἶναι δὲ κτισμένος ἐπὶ τῶν ἐρειπίων ἄλλου ναοῦ, ἐπίσης, κατὰ πᾶσαν πιθανότητα, ἀφιερωμένου στὸν ἅγιο Λάζαρο, καὶ χρονολογουμένου στὸν στ αἰῶνα 2. Αὐτὸς ὁ πρῶτος ναὸς εἶναι συνδεδεμένος μετὰ τοῦ δευτέρου τάφου τοῦ ἁγίου Λαζάρου, ὁ ὁποῖος βρίσκεται σήμερα κάτω ἀπὸ τὸ ἱερὸ βῆμα. Στὸν ναὸ φυλάσσονται ἡ καλύτερη ἴσως, ἀπὸ πλευρᾶς βυζαντινῆς τεχνοτροπίας, φορητὴ εἰκόνα τοῦ ἁγίου Λαζάρου, ἔργον τοῦ 1564, καὶ τὸ ἱερὸν αὐτοῦ λείψανον 3. Ὅλα τοῦτα, ναός, τάφος, λείψανον, ἑδραιώνουν τὴν ἰσχυρὴ παράδοση, ἐλλειπουσῶν τῶν πρωτοχριστιανικῶν γραπτῶν πηγῶν, ἡ ὁποία θέλει τὸν ἅγιο Λάζαρο, προκειμένου νὰ διαφύγει τὴν ἐναντίον του μήνη τῶν ἑβραίων, νὰ βρίσκει καταφύγιο στὴν κοντινὴ πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα Κύπρο, στὴν ὁποία μάλιστα χειροτονεῖται ἐπίσκοπος στὴν πόλη τῆς Λάρνακας. Κατὰ τὸν Ἀθανάσιο Παπαγεωργίου «ἤδη ἀπὸ τοῦ στ αἰῶνος ὑπῆρχεν ἡ παράδοσις, ὅτι ὁ Λάζαρος μετὰ τὴν ἀνάστασίν του, μετέβη εἰς Κύπρον, τῆς ὁποίας ἐχρημάτισεν ἐπίσκοπος» 4. Ἡ πρώτη γραπτὴ μαρτυρία ἡ ὁποία ἀναφέρεται στὴν ἐν Κύπρῳ ἔλευση τοῦ ἁγίου Λαζάρου, ὅπου ἔγινε ἐπίσκοπος, βρίσκεται σὲ λόγο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου Εὐοίας «Εἰς τὸν τετραήμερον Λάζαρον», ὁ ὁποῖος χρονολογεῖται στὸ ἔτος 774 5. «Ἐμοὶ γὰρ εἴρηκεν γέρων τις περὶ τοῦ μακαρίου Λαζάρου πληροφορηθεὶς ἀπὸ γραφῆς τῶν αὐτοῦ ὑπομνημάτων, ὅτι ἐν Κύπρῳ τῇ νήσῳ ἐπίσκοπος γενάμενος καὶ τὸν τοῦ μαρτυρίου στέφανον ὑπὲρ Χριστοῦ ἀνεδήσατο» 6. Ἀπὸ ἐδῶ καὶ 1 Ἀθανάσιος Παπαγεωργίου, «Ἐκκλησία ἁγίου Λαζάρου», Μεγάλη Κυπριακὴ Ἐγκυκλοπαίδεια, τόμ. 8, 175. 2 Ἀνδρέας Τηλλυρίδης, «Ἕνα ἀνέκδοτο κείμενο τοῦ Μητροπολίτη Κιτίου Κοσμᾶ Μαυρουδῆ», Ἐκκλησιαστικὸς Κήρυκας 2 (1990) 172. Ἀθανάσιος Παπαγεωργίου, «Ἐκκλησία ἁγίου Λαζάρου», 175. 3 Πλήρη στοιχεῖα γενικῶς περὶ τοῦ ἁγίου Λαζάρου βλ. Παρασκευᾶς Σ. Ἀγάθωνος, Ὁ ἅγιος Λάζαρος ὁ τετραήμερος, βίος, ἑορτές, ὑμνογραφία, λείψανα, εἰκονογραφία, ναοί, λαογραφία, ἔκδ. ἱεροῦ ναοῦ Ἁγίου Λαζάρου Λάρνακας, Λευκωσία 1997. 4 Ἀθανάσιος Παπαγεωργίου, Σύντομος ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, Λευκωσία 1962, 11. Ἡ ἰσχυρὴ αὐτὴ παράδοση συνέτεινε στὸ νὰ ἁγιογραφεῖται ὁ ἅγιος Λάζαρος ὡς ἐπίσκοπος ἀπὸ τοῦ ι αἰῶνος καὶ ἑξῆς. Ἀξίζει ἀκόμη τὸν κόπο νὰ σημειώσουμε ὅτι ἡ ἀρχαιότερη εἰκονογραφικὴ παράσταση τοῦ ἁγίου Λαζάρου βρίσκεται ἐκτὸς Κύπρου, στὴν Καππαδοκία, καὶ συγκεκριμένα σὲ τοιχογραφία στὴν νέα ἐκκλησία τοῦ Tokali (964-965), πράγμα πού, μαζὶ μὲ τὴν μαρτυρία τοῦ Ἰωάννου Εὐοίας, γιὰ τὴν ὁποία κάνουμε λόγο στὴν συνέχεια, δηλώνει ὅτι πολὺ ἐνωρὶς ἡ ἐν Κύπρῳ διαμορφωθεῖσα παράδοση περὶ τοῦ ἁγίου Λαζάρου ταξίδεψε καὶ ἐκτὸς τῶν γεωγραφικῶν της ὁρίων. Περὶ τῶν εἰκογραφικῶν παραστάσεων τοῦ ἁγίου Λαζάρου βλ. Παρασκευᾶς Σ. Ἀγάθωνος, Ὁ ἅγιος Λάζαρος ὁ τετραήμερος, 34, 103-112, 207-213, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία. 5 Franz Dolger (ἐπιμ.), Analecta Bollandiana 68 (1950) 19-26. C. Walter, Revue dew Etutes Byzantines, XXXVII (1969) 202. 6 Ἰωάννης Εὐοίας, Εἰς τὸν τετραήμερον Λάζαρον, Franz Dolger (ἐπιμ.), 26. 1

μετὰ ὅλες οἱ περὶ τοῦ προκειμένου θέματος γραπτὲς μαρτυρίες ἀναφέρονται περίπου στὸ ἴδιο θεματολόγιο, ἐνισχύουσες τὴν ἀνωτέρω διατυπωθεῖσα ἰσχυρὴ παράδοση, ἐνῶ τὰ πρὸ τοῦ Ἰωάννου Εὐοίας μαρτυροῦντα περὶ τοῦ Λαζάρου κείμενα διασώζουν μὲν παρόμοιες πληροφορίες, κατὰ ἕνα ὅμως ἔμμεσο τρόπο. Ὅλα τοῦτα τὰ κείμενα, καὶ ὅλα ἐκεῖνα τὰ ὁποία ἀναφέρονται στὸν βίο τοῦ ἁγίου Λαζάρου, θὰ τὰ ἐξετάσουμε κατὰ χρονολογικὴ σειρά, διατυπώνοντας τὸν ἀπαραίτητο σχολιασμό, μὲ σκοπὸ νὰ συνθέσουμε μία, κατὰ τὸ δυνατόν, πλήρη εἰκόνα περὶ τοῦ ἁγίου Λαζάρου καὶ τῆς ἐν Κιτίῳ διαβιώσεως καὶ ἐπισκοπεύσεώς του. Πρωτογενὴς πηγὴ γιὰ τὸν βίο τοῦ ἁγίου Λαζάρου εἶναι τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον στὴν Καινὴ Διαθήκη. Ὁ Ἰωάννης ἦταν ὁ μικρότερος σὲ ἡλικία μαθητὴς τοῦ Χριστοῦ, ἕνας ἀπὸ τοὺς τρεῖς τοῦ στενότερου κύκλου τῶν μαθητῶν τοῦ Κυρίου, καὶ ὁ πλέον ἠγαπημένος ὑπ αὐτοῦ. Τὰ τρία τοῦτα στοιχεῖα προσθέτουν στὴν ἐγκυρότητα τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Ἰωάννου περισσότερη ἰσχὺ καὶ ἀξιοπιστία. Τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον γράφτηκε τελευταῖο στὴν σειρὰ τῶν Εὐαγγελίων στοχεύοντας καὶ στὴν συμπλήρωση ὅλων ἐκείνων τῶν στοιχείων τοῦ βίου, τῆς δράσης, τῶν θαυμάτων καὶ τῆς διδασκαλίας τοῦ Χριστοῦ, τὰ ὁποῖα παρέλειψαν οἱ ὑπόλοιποι τρεῖς εὐαγγελιστές. Ἕνα ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τοῦτα, τὸ ὁποῖο συγκλονίζει καὶ καθηλώνει τὴν ἀνθρώπινη ἱστορία, ἑδραιώνοντας ταυτόχρονα τὴν ἀπόλυτη πίστη στὴν ἀνάσταση τῶν νεκρῶν, εἶναι ἡ ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἐκ νεκρῶν ἀνάσταση τοῦ φίλου του, τοῦ Λαζάρου. Τούτη περιγράφεται ὑπὸ τοῦ Ἰωάννου κατὰ ἕνα ἁπλό, παραστατικὸ καὶ γλαφυρὸ τρόπο, ἐνδεδυμένη μὲ πλούσια περὶ τῆς ἀναστάσεως τῶν νεκρῶν καὶ τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ θεολογία 7. Πέραν τούτων μᾶς παρέχει καὶ ἐπὶ πλέον γιὰ τὸν Λάζαρο, τὴν καταγωγὴ καὶ τὴν οἰκογένειά του πληροφορίες. 7 «Ἦν δέ τις ἀσθενῶν Λάζαρος ἀπὸ Βηθανίας, ἐκ τῆς κώμης Μαρίας καὶ Μάρθας τῆς ἀδελφῆς αὐτῆς. Ἦν δὲ Μαρία ἡ ἀλείψασα τὸν Κύριον μύρῳ καὶ ἐκμάξασα τοὺς πόδας αὐτοῦ ταῖς θριξὶν αὐτῆς, ἧς ὁ ἀδελφὸς Λάζαρος ἠσθένει. Ἀπέστειλαν οὖν αἱ ἀδελφαὶ πρὸς αὐτὸν λέγουσαι Κύριε, ἴδε ὃν φιλεῖς ἀσθενεῖ. Ἀκούσας δὲ ὁ Ἰησοῦς εἶπεν αὕτη ἡ ἀσθένεια οὐκ ἔστι πρὸς θάνατον, ἀλλ' ὑπὲρ τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ, ἵνα δοξασθῇ ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ δι' αὐτῆς. Ἠγάπα δὲ ὁ Ἰησοῦς τὴν Μάρθαν καὶ τὴν ἀδελφὴν αὐτῆς καὶ τὸν Λάζαρον. Ὡς οὖν ἤκουσεν ὅτι ἀσθενεῖ, τότε μὲν ἔμεινεν ἐν ᾧ ἦν τόπῳ δύο ἡμέρας ἔπειτα μετὰ τοῦτο λέγει τοῖς μαθηταῖς ἄγωμεν εἰς τὴν Ἰουδαίαν πάλιν. Λέγουσιν αὐτῷ οἱ μαθηταί Ραββί, νῦν ἐζήτουν σε λιθάσαι οἱ Ἰουδαῖοι, καὶ πάλιν ὑπάγεις ἐκεῖ; ἀπεκρίθη Ἰησοῦς οὐχὶ δώδεκά εἰσιν ὧραι τῆς ἡμέρας; ἐάν τις περιπατῇ ἐν τῇ ἡμέρᾳ, οὐ προσκόπτει, ὅτι τὸ φῶς τοῦ κόσμου τούτου βλέπει ἐὰν δέ τις περιπατῇ ἐν τῇ νυκτί, προσκόπτει, ὅτι τὸ φῶς οὐκ ἔστιν ἐν αὐτῷ. Ταῦτα εἶπε, καὶ μετὰ τοῦτο λέγει αὐτοῖς Λάζαρος ὁ φίλος ἡμῶν κεκοίμηται ἀλλὰ πορεύομαι ἵνα ἐξυπνήσω αὐτόν εἶπον οὖν οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ Κύριε, εἰ κεκοίμηται, σωθήσεται. Εἰρήκει δὲ ὁ Ἰησοῦς περὶ τοῦ θανάτου αὐτοῦ ἐκεῖνοι δὲ ἔδοξαν ὅτι περὶ τῆς κοιμήσεως τοῦ ὕπνου λέγει. Τότε οὖν εἶπεν αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς παρρησίᾳ Λάζαρος ἀπέθανε, καὶ χαίρω δι' ὑμᾶς, ἵνα πιστεύσητε, ὅτι οὐκ ἤμην ἐκεῖ ἀλλ' ἄγωμεν πρὸς αὐτόν. Εἶπεν οὖν Θωμᾶς ὁ λεγόμενος Δίδυμος τοῖς συμμαθηταῖς ἄγωμεν καὶ ἡμεῖς ἵνα ἀποθάνωμεν μετ' αὐτοῦ. Ἐλθὼν οὖν ὁ Ἰησοῦς εὗρεν αὐτὸν τέσσαρας ἡμέρας ἤδη ἔχοντα ἐν τῷ μνημείῳ. Ἦν δὲ ἡ Βηθανία ἐγγὺς τῶν Ἱεροσολύμων ὡς ἀπὸ σταδίων δεκαπέντε. Καὶ πολλοὶ ἐκ τῶν Ἰουδαίων ἐληλύθεισαν πρὸς τὰς περὶ Μάρθαν καὶ Μαρίαν ἵνα παραμυθήσωνται αὐτὰς περὶ τοῦ ἀδελφοῦ αὐτῶν. Ἡ οὖν Μάρθα ὡς ἤκουσεν ὅτι ὁ Ἰησοῦς ἔρχεται, ὑπήντησεν αὐτῷ Μαρία δὲ ἐν τῷ οἴκῳ ἐκαθέζετο. Εἶπεν οὖν ἡ Μάρθα πρὸς τὸν Ἰησοῦν Κύριε, εἰ ἦς ὧδε, ὁ ἀδελφός μου οὐκ ἂν ἐτεθνήκει. Ἀλλὰ καὶ νῦν οἶδα ὅτι ὅσα ἂν αἰτήσῃ τὸν Θεὸν, δώσει σοι ὁ Θεός. Λέγει αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς Ἀναστήσεται ὁ ἀδελφός σου. Λέγει αὐτῷ Μάρθα οἶδα ὅτι ἀναστήσεται ἐν τῇ ἀναστάσει 2

Ὁ Λάζαρος 8, λοιπόν, καταγόταν ἀπὸ τὴν Βηθανία, ἐκεῖ ὅπου μέχρι σήμερα ὑποδεικνύονται τὰ ἐρείπια τοῦ σπιτιοῦ του καὶ ὁ βαθειὰ μέσα στὴν γῆ ὑγρὸς καὶ σκοτεινὸς πρῶτος τάφος του. Ἡ Βηθανία σήμερα ὀνομάζεται Ἐλ-Ἀζαριέχ, ἤτοι ἡ χώρα τοῦ Λαζάρου. Τὴν ἐποχὴ τοῦ Χριστοῦ ἀπεῖχε ἀπὸ τὰ Ἱεροσόλυμα δεκαπέντε στάδια (περίπου τρία χιλιόμετρα), ἀπόσταση ὄχι ἰδιαίτερα μεγάλη. Ἡ Βηθανία, ὅπως ἐξάγεται ἀπὸ τὴν εὐαγγελικὴ ἱστορία, ἦταν χῶρος ἰδιαίτερα προσιτὸς καὶ ἀγαπητὸς στὸν Χριστό. Καὶ αὐτὸ δὲν ἦταν ἄσχετο ἀπὸ τὴν ἀγαπητικὴ σχέση ποὺ εἶχε μὲ τὸν Λάζαρο καὶ τὶς δύο του ἀδελφές, τὴν Μάρθα καὶ τὴν Μαρία. Στὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Λουκᾶ (10, 38-42) περιγράφεται ἡ εἴσοδος τοῦ Χριστοῦ «εἰς κώμην τινά», ὅπου «γυνή τις ὀνόματι Μάρθα ὑπεδέξατο αὐτὸν εἰς τὸν οἴκον αὐτῆς καὶ τῇδε ἦν ἀδελφὴ καλουμένη Μαρία». Ἡ περὶ ἧς ὁ λόγος κώμη εἶναι ἡ Βηθανία, ὅπου ἡ Μάρθα, ἡ ἀδελφὴ τοῦ Λαζάρου, τὸν ὑποδέχεται «εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς». Ὡς οἰκοδέσποινα «περιεσπᾶτο περὶ πολλὴν διακονίαν», ἐνῶ ἡ Μαρία «παρακαθίσασα παρὰ τοὺς πόδας τοῦ Ἰησοῦ ἤκουε τὸν λόγον αὐτοῦ», πράγμα τὸ ὁποῖον προκάλεσε τὴν ἀντίδραση τῆς Μάρθας, γιὰ νὰ πάρει τὴν ἀπάντηση ἀπὸ τὸν Χριστὸ ὅτι «μεριμνᾷ καὶ τυρβάζῃ περὶ πολλά ἑνὸς (φαγητοῦ) ἐστι χρεία Μαρία δὲ τὴν ἀγαθὴν μερίδα ἐξελέξατο, ἥτις οὐκ ἀφαιρεθήσεται ἀπ αὐτῆς». Στὴν Βηθανία ὁ Χριστὸς πραγματοποίησε τὸ δεύτερο σὲ σπουδαιότητα θαῦμά του, τὴν ἐκ τῶν νεκρῶν ἀνάσταση τοῦ ἀγαπημένου φίλου του Λαζάρου, γεγονὸς στὸ ὁποῖο ἀναφερθήκαμε ἀνωτέρω (Ἰω. 11, 1-44). Ἐδῶ, ἕξι μέρες πρὸ τοῦ τελευταίου του ἑβραϊκοῦ πάσχα, πορευόμενος στὰ Ἱεροσόλυμα, σταθμευσε καὶ διανυκτέρευσε. Προφανῶς ἤθελε νὰ ἐπισκεφθεῖ τὸν ἀναστημένο φίλο ἐν τῇ ἐσχάτῃ ἡμέρᾳ. Εἶπεν αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς Ἐγώ εἰμι ἡ ἀνάστασις καὶ ἡ ζωή. Ὁ πιστεύων εἰς ἐμὲ, κἂν ἀποθάνῃ, ζήσεται καὶ πᾶς ὁ ζῶν καὶ πιστεύων εἰς ἐμὲ οὐ μὴ ἀποθάνῃ εἰς τὸν αἰῶνα. πιστεύεις τοῦτο; λέγει αὐτῷ ναί, Κύριε, ἐγὼ πεπίστευκα ὅτι σὺ εἶ ὁ Χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ ὁ εἰς τὸν κόσμον ἐρχόμενος. Καὶ ταῦτα εἰποῦσα ἀπῆλθε καὶ ἐφώνησε Μαρίαν τὴν ἀδελφὴν αὐτῆς λάθρᾳ εἰποῦσα ὁ διδάσκαλος πάρεστι καὶ φωνεῖ σε. Ἐκείνη ὡς ἤκουσεν, ἐγείρεται ταχὺ καὶ ἔρχεται πρὸς αὐτόν. Οὔπω δὲ ἐληλύθει ὁ Ἰησοῦς εἰς τὴν κώμην, ἀλλ' ἦν ἐν τῷ τόπῳ ὅπου ὑπήντησεν αὐτῷ ἡ Μάρθα. Οἱ οὖν Ἰουδαῖοι οἱ ὄντες μετ' αὐτῆς ἐν τῇ οἰκίᾳ καὶ παραμυθούμενοι αὐτήν, ἰδόντες τὴν Μαρίαν ὅτι ταχέως ἀνέστη καὶ ἐξῆλθεν, ἠκολούθησαν αὐτῇ, λέγοντες ὅτι ὑπάγει εἰς τὸ μνημεῖον ἵνα κλαύσῃ ἐκεῖ. Ἡ οὖν Μαρία ὡς ἦλθεν ὅπου ἦν Ἰησοῦς, ἰδοῦσα αὐτὸν ἔπεσεν αὐτοῦ εἰς τοὺς πόδας λέγουσα αὐτῷ Κύριε, εἰ ἦς ὧδε, οὐκ ἄν ἀπέθανέ μου ὁ ἀδελφός. Ἰησοῦς οὖν ὡς εἶδεν αὐτὴν κλαίουσαν καὶ τοὺς συνελθόντας αὐτῇ Ἰουδαίους κλαίοντας, ἐνεβριμήσατο τῷ πνεύματι καὶ ἐτάραξεν ἑαυτόν, καὶ εἶπε ποῦ τεθείκατε αὐτόν; λέγουσιν αὐτῷ Κύριε, ἔρχου καὶ ἴδε. ἐδάκρυσεν ὁ Ἰησοῦς. Ἔλεγον οὖν οἱ Ἰουδαῖοι ἴδε πῶς ἐφίλει αὐτόν τινὲς δὲ ἐξ αὐτῶν εἶπον οὐκ ἐδύνατο οὗτος, ὁ ἀνοίξας τοὺς ὀφθαλμοὺς τοῦ τυφλοῦ, ποιῆσαι ἵνα καὶ οὗτος μὴ ἀποθάνῃ; Ἰησοῦς οὖν, πάλιν ἐμβριμώμενος ἐν ἑαυτῷ, ἔρχεται εἰς τὸ μνημεῖον ἦν δὲ σπήλαιον, καὶ λίθος ἐπέκειτο ἐπ' αὐτῷ. Λέγει ὁ Ἰησοῦς ἄρατε τὸν λίθον. λέγει αὐτῷ ἡ ἀδελφὴ τοῦ τεθνηκότος Μάρθα Κύριε, ἤδη ὄζει τεταρταῖος γάρ ἐστι. Λέγει αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς οὐκ εἶπόν σοι ὅτι ἐὰν πιστεύσῃς, ὄψει τὴν δόξαν τοῦ Θεοῦ; ἦραν οὖν τὸν λίθον οὗ ἦν ὁ τεθνηκὼς κείμενος. Ὁ δὲ Ἰησοῦς ἦρε τοὺς ὀφθαλμοὺς ἄνω καὶ εἶπε Πάτερ, εὐχαριστῶ σοι ὅτι ἤκουσάς μου. Ἐγὼ δὲ ᾔδειν ὅτι πάντοτέ μου ἀκούεις ἀλλὰ διὰ τὸν ὄχλον τὸν περιεστῶτα εἶπον, ἵνα πιστεύσωσιν ὅτι σύ με ἀπέστειλας. Καὶ ταῦτα εἰπὼν φωνῇ μεγάλῃ ἐκραύγασε Λάζαρε, δεῦρο ἔξω. Καὶ ἐξῆλθεν ὁ τεθνηκὼς δεδεμένος τοὺς πόδας καὶ τὰς χεῖρας κειρίαις καὶ ἡ ὄψις αὐτοῦ σουδαρίῳ περιεδέδετο. λέγει αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς Λύσατε αὐτὸν καὶ ἄφετε ὑπάγειν». Ἰω. 11, 1-44. 8 Τὸ ὄνομα Λάζαρος ἀποτελεῖ ἐξελληνισμένο τύπο τοῦ ἑβραϊκοῦ Ἐλεάζαρ, καὶ σημαίνει αὐτὸν ποὺ βοηθεῖ ὁ Θεός. 3

του. «Ὁ οὖν Ἰησοῦς πρὸ ἓξ ἡμερῶν τοῦ πάσχα ἦλθεν εἰς Βηθανίαν, ὅπου ἦν Λάζαρος ὁ τεθνηκώς, ὃν ἤγειρεν ἐκ νεκρῶν. Ἐποίησαν οὖν αὐτῷ δεῖπνον ἐκεῖ, καὶ ἡ Μάρθα διηκόνει ὁ δὲ Λάζαρος εἷς ἦν ἐκ τῶν ἀνακειμένων σὺν αὐτῷ. Ἡ οὖν Μαρία, λαβοῦσα λίτραν μύρου νάρδου πιστικῆς πολυτίμου, ἤλειψε τοὺς πόδας τοῦ Ἰησοῦ καὶ ἐξέμαξε ταῖς θριξὶν αὐτῆς τοὺς πόδας αὐτοῦ» ἐκδηλώνουσα ἔτσι καὶ τὴν ἀγάπη της πρὸς τὸν Κύριο, ἀλλὰ καὶ τὴν εὐχαριστία της γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀδελφοῦ της (Ἰω. 12, 1-3). Ἐκ τούτου ἐξάγουμε τὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ ἀνάσταση τοῦ Λαζάρου δὲν πραγματοποιήθηκε ὀκτὼ ἡμέρες πρὸ τῆς ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ, ὅπως ἑορτολογικὰ φαίνεται, ἀλλὰ περισσότερες τῶν ὀκτώ. Τόσες ὅσες χρειαζόταν γιὰ νὰ ἐπιστρέψει ὁ Χριστὸς στὰ μέρη τῆς Γαλιλαίας, ὅπου διαβίωνε μετὰ τῶν μαθητῶν του, καί, ὅταν θὰ ξανανέβαινε στὰ Ἱεροσόλυμα, «πρὸ ἓξ ἡμερῶν τοῦ πάσχα», θὰ ἦταν ἀκόμη νωπὴ στὴν μνήμη τῶν ἀνθρώπων καὶ ἱκανὴ νὰ προκαλέσει τὴν ἔκπληξη καὶ τὶς πανηγυρικὲς ἐκδηλώσεις ὑπὲρ τοῦ προσώπου του κατὰ τὴν εἴσοδό του ἀπὸ τὴν Βηθσφαγῆ στὰ Ἱεροσόλυμα 9. Τῆς θριαμβευτικῆς εἰσόδου τοῦ Χριστοῦ στὴν Ἱερουσαλὴμ ἀκολούθησε ἡ ἐπίσκεψή του στὸν ναὸ τοῦ Σολομῶντος, ὅπου ἀγανακτισμένος ἀπὸ τὸ θέαμα ποὺ ἀντίκρισε ἐκδίωξε τοὺς ἐμπόρους ἀπὸ τὸν ναό. Νοιώθοντας τὸ μένος καὶ τὶς φονικὲς διαθέσεις τῶν γραμματέων καὶ τῶν φαρισαίων ἐπέστρεψε στὴν Βηθανία, ὅπου καὶ διανυκτέρευσε, γιὰ νὰ ἐπανέλθει τὴν ἐπαύριον 10. Ἐπανερχόμενοι στὴν διήγηση τοῦ Εὐαγγελίου τοῦ Ἰωάννου πληροφορούμεθα ὅτι ἡ στάθμευση τοῦ Χριστοῦ στὴν Βηθανία συνοδεύθηκε ἀπὸ τὴν ἐπίσκεψη ὄχλου πολύ, προκειμένου νὰ διαπιστώσει ἰδίοις ὄμμασι τὴν νεκρανάσταση τοῦ Λαζάρου. «Ἔγνω οὖν ὄχλος πολὺς ἐκ τῶν Ἰουδαίων ὅτι ἐκεῖ ἐστι, καὶ ἦλθον οὐ διὰ τὸν Ἰησοῦν μόνον, ἀλλ ἵνα καὶ τὸν Λάζαρον ἴδωσιν ὃν ἤγειρεν ἐκ νεκρῶν» (Ἰω. 12, 9). Τοῦτο προκάλεσε ἔτι περισσότερον τὰ ἀρνητικὰ γιὰ τὸν Ἰησοῦν αἰσθήματα τῶν ἀρχιερέων, οἱ ὁποῖοι «ἐβουλεύσαντο ἵνα καὶ τὸν Λάζα- 9 «Καὶ ὅτε ἤγγισαν εἰς Ἱεροσόλυμα καὶ ἦλθον εἰς Βηθσφαγῆ εἰς τὸ ὄρος τῶν ἐλαιῶν, τότε ὁ Ἰησοῦς ἀπέστειλε δύο μαθητὰς λέγων αὐτοῖς Πορεύεθητε εἰς τὴν κώμην τὴν ἀπέναντι ὑμῶν, καὶ εὐθέως εὑρήσετε ὄνον δεδεμένην καὶ πῶλον μετ' αὐτῆς λύσαντες ἀγάγετέ μοι. Καὶ ἐάν τις ὑμῖν εἴπῃ τι, ἐρεῖτε ὅτι ὁ Κύριος αὐτῶν χρείαν ἔχει εὐθέως δὲ ἀποστελεῖ αὐτούς. Τοῦτο δὲ ὅλον γέγονεν ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν διὰ τοῦ προφήτου λέγοντος εἴπατε τῇ θυγατρὶ Σιών, ἰδοὺ ὁ βασιλεύς σου ἔρχεταί σοι, πραῢς καὶ ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὄνον καὶ πῶλον υἱὸν ὑποζυγίου. Πορευθέντες δὲ οἱ μαθηταὶ καὶ ποιήσαντες καθὼς προσέταξεν αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς, ἤγαγον τὴν ὄνον καὶ τὸν πῶλον, καὶ ἐπέθηκαν ἐπάνω αὐτῶν τὰ ἱμάτια αὐτῶν, καὶ ἐπεκάθισεν ἐπάνω αὐτῶν. Ὁ δὲ πλεῖστος ὄχλος ἔστρωσαν ἑαυτῶν τὰ ἱμάτια ἐν τῇ ὁδῷ, ἄλλοι δὲ ἔκοπτον κλάδους ἀπὸ τῶν δένδρων καὶ ἐστρώννυον ἐν τῇ ὁδῷ. Οἱ δὲ ὄχλοι οἱ προάγοντες αὐτὸν καὶ οἱ ἀκολουθοῦντες ἔκραζον λέγοντες Ὡσαννὰ τῷ υἱῷ Δαυῒδ εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου Ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις». Μτθ. 21, 1-9. 10 «Καὶ εἰσῆλθεν ὁ Ἰησοῦς εἰς τὸ ἱερὸν τοῦ Θεοῦ, καὶ ἐξέβαλε πάντας τοὺς πωλοῦντας καὶ ἀγοράζοντας ἐν τῷ ἱερῷ, καὶ τὰς τραπέζας τῶν κολλυβιστῶν κατέστρεψε καὶ τὰς καθέδρας τῶν πωλούντων τὰς περιστεράς, καὶ λέγει αὐτοῖς Γέγραπται, ὁ οἶκός μου οἶκος προσευχῆς κληθήσεται ὑμεῖς δὲ αὐτὸν ἐποιήσατε σπήλαιον λῃστῶν. Καὶ προσῆλθον αὐτῷ χωλοὶ καὶ τυφλοὶ ἐν τῷ ἱερῷ καὶ ἐθεράπευσεν αὐτούς. Ἰδόντες δὲ οἱ ἀρχιερεῖς καὶ οἱ γραμματεῖς τὰ θαυμάσια ἃ ἐποίησε καὶ τοὺς παῖδας κράζοντας ἐν τῷ ἱερῷ καὶ λέγοντας, ὡσαννὰ τῷ υἱῷ Δαυῒδ, ἠγανάκτησαν καὶ εἶπον αὐτῷ ἀκούεις τί οὗτοι λέγουσιν; ὁ δὲ Ἰησοῦς λέγει αὐτοῖς Ναί οὐδέποτε ἀνέγνωτε ὅτι ἐκ στόματος νηπίων καὶ θηλαζόντων κατηρτίσω αἶνον; καὶ καταλιπὼν αὐτοὺς ἐξῆλθεν ἔξω τῆς πόλεως εἰς Βηθανίαν καὶ ηὐλίσθη ἐκεῖ. Πρωΐας δὲ ἐπανάγων εἰς τὴν πόλιν ἐπείνασε». Μτθ. 21, 12-18. 4

ρον ἀποκτείνωσιν, ὅτι πολλοὶ δι αὐτὸν ὑπῆγον τῶν Ἰουδαίων καὶ ἐπίστευον εἰς τὸν Ἰησοῦν» (Ἰω. 12, 10-11). Ὁ Λάζαρος ἀποτελοῦσε εἰς τὸ ἑξῆς γιὰ τὸν λαὸ τοῦ Ἰσραὴλ σημεῖο ἀναφορᾶς, ἀφοῦ ἡ ἐκ νεκρῶν ἔγερσή του ἔσπρωχνε πολλοὺς ἀπ αὐτοὺς στὸ «στρατόπεδο» τοῦ Χριστοῦ. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ ἔπρεπε, κατὰ τὴν ἀντίληψη τῶν φαρισαίων, νὰ θανατωθεῖ. Στὸ σημεῖο αὐτὸ σταματοῦν οἱ περὶ τὸν Λάζαρο ἁγιογραφικὲς ἀναφορές. Ἀπὸ τοῦδε καὶ στὸ ἑξῆς τὰ ὁποιαδήποτε κείμενα, ἁγιογραφικὰ ἢ μή, ἑρμηνεύονται ὑπὸ τὸ φῶς τοῦ μνημονευθέντος λόγου τοῦ Ἰωάννου Εὐοίας. Τὰ μὲν πρὸ αὐτοῦ φωτίζονται ἀπ αὐτόν, τὰ δὲ μετ αὐτὸν ἀναπαραγάγουν περίπου τὶς ἴδιες πληροφορίες, χωρὶς νὰ ἀποκλείεται τὸ γεγονὸς νὰ ὑπῆρξεν καὶ ἄλλη πληροφόρηση, ἡ ὁποία ἢ νὰ ἀπολέσθη ἢ νὰ διέλαθε τῆς προσοχῆς τῆς ἔρευνας. Ἔτσι δημιουργήθηκε ἡ ἰσχυρὴ παράδοση ὅτι, προκειμένου ὁ Λάζαρος νὰ διαφύγει τὶς ἐναντίον του ἐπιβουλὲς τῶν φαρισαίων, βρῆκε καταφύγιο στὴν Κύπρο μετὰ ποὺ ξέσπασε ὁ διωγμὸς ἐναντίων τῶν χριστιανῶν τῶν Ἱεροσολύμων, διωγμὸς ποὺ ἀκολούθησε τὸ μαρτύριον τοῦ ἁγίου Στεφάνου 11. Στὴν Κύπρο ἐγκαταστάθηκε στὴν πόλη τοῦ Κιτίου ὅπου, τὸν συνάντησαν οἱ ἀπόστολοι Παῦλος καὶ Βαρνάβας τὸ ἔτος 45μ.Χ., κατὰ τὴν α ἀποστολικὴ περιοδεία τοῦ πρώτου, καθ ὁδὸν ἀπὸ τὴν Σαλαμίνα στὴν Πάφο μέσω τῆς παραλίου ὁδοῦ, καὶ τὸν ἐχειροτόνησαν ἐπίσκοπο τῆς πόλεως. Ἁγιογραφικὰ ἡ παράδοση αὐτὴ δύναται νὰ στηριχθεῖ σὲ κείμενο τοῦ βιβλίου τῶν Πράξεων, τὸ ὁποῖο μᾶς πληροφορεῖ ὅτι «οἱ μὲν οὖν (χριστιανοὶ τῶν Ἱεροσολύμων) διασπαρέντες ἀπὸ τῆς θλίψεως τῆς γενομένης ἐπὶ Στεφάνῳ διῆλθον ἕως Φοινίκης καὶ Κύπρου καὶ Ἀντιοχείας, μηδενὶ λαλοῦντες τὸν λόγον εἰ μὴ μόνον Ἰουδαίοις» (Πρ. 11, 19). Σχολιάζοντας τὸ κείμενο ὑπὸ τὸ φῶς τῆς μνημονευθείσης παραδόσεως, δὲν θὰ ἀποκλείαμε τὸ ἐνδεχόμενο ὁ Λάζαρος νὰ ἦταν μεταξὺ ἐκείνων τῶν χριστιανῶν, ποὺ προκειμένου νὰ διασωθοῦν ἀπὸ τὸν ἐναντίον τους διωγμὸ διεσπάρει μέχρι τὴν Κύπρο. Ὁ Λάζαρος εἰδικότερα εἶχεν ἕναν ἐπὶ πλέον λόγον νὰ πράξει τοῦτο. Ὅπως σημειώσαμε ἀνωτέρω, ἔπεσεν ἤδη στὴν δυσμένεια τῶν γραμματέων καὶ φαρισαίων, γνώριζε δὲ πολὺ καλὰ τὶς ἐναντίον του φονικές τους διαθέσεις. Ἡ Κύπρος ἀποτελοῦσε γι αὐτὸν τὸ πλέον ἀσφαλὲς καταφύγιον, ἀφοῦ γιὰ νὰ τὸν συναντήσει κάποιος θὰ ἔπρεπε νὰ διαπλεύσει τὴν θάλασσα, ἀλλὰ καὶ τὸν καλύτερον ἴσως ἱεραποστολικὸν προορισμό, δεδομένου ὅτι λειτουργοῦσαν ἐδῶ ἑβραϊκὲς συναγωγές 12, ὅπου θὰ μποροῦσε νὰ λαλεῖ τὸν λόγον τοῦ Κυρίου. Τὸ ἀρχαιότερο πατερικὸ κείμενο στὸ ὁποῖο γίνεται μνεία στὸν ἅγιο Λάζαρο εἶναι τὸ ἔργον τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου Κύπρου «Κατὰ πασῶν τῶν αἱρέσεων». Ἐδῶ σημειώνεται ὅτι «ἐν παραδόσεσιν εὕρομεν ὅτι τριάκοντα ἐτῶν ἦν Λάζαρος 11 «Ἐγένετο δὲ ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ διωγμὸς μέγας ἐπὶ τὴν ἐκκλησίαν τὴν ἐν Ἱεροσολύμοις πάντες δὲ διεσπάρησαν κατὰ τὰς χώρας τῆς Ἰουδαίας καὶ Σαμαρείας, πλὴν τῶν ἀποστόλων. Συνεκόμισαν δὲ τὸν Στέφανον ἄνδρες εὐλαβεῖς καὶ ἐποίησαν κοπετὸν μέγαν ἐπ αὐτῷ». Πρ. 8, 1-3. 12 Πρβλ καὶ τὸ Πρ. 13, 5, ὅπου περιγράφεται ἡ δράση τῶν ἀποστόλων Παύλου καὶ Βαρναβα στὴν Σαλαμίνα τῆς Κύπρου «γενόμενοι ἐν Σαλαμῖνι κατήγγελλον τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ ἐν ταῖς συναγωγαῖς τῶν Ἰουδαίων». 5

ὅτε ἐγήγερται μετὰ δὲ τὸ ἀναστῆναι αὐτὸν ἄλλα τριάκοντα ἔτη ἔζησε, καὶ οὕτω, πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν κοιμηθείς» 13. Πρόκειται περὶ σημαντικοτάτης πληροφορίας, ἡ ὁποία διασώζει τὴν κατὰ τὴν παράδοση τῆς ἐποχῆς τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου (δ αἰ.) ἡλικία τοῦ ἁγίου Λαζάρου πρὸ καὶ μετὰ τὴν ἀνάστασή του. Ὁ ἅγιος Ἐπιφάνιος διετέλεσε γιὰ τριάντα ἕξι ἔτη ἐπίσκοπος στὴν Σαλαμίνα τῆς Κύπρου (367-403). Ἡ ἀξιοπιστία τοῦ προσώπου, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἔργου του δὲν ἀφήνουν περιθώρια ἀμφισβήτησης μίας ὑπ αὐτοῦ καταγραφομένης παραδόσεως. Τὸ ὅτι γνωρίζει ἀπὸ τὴν παράδοση, οὐσιαστικὰ τῆς Κύπρου, ἂς μὴ ξεχνοῦμε τὴν θέση ποὺ εἶχε τότε ἡ Σαλαμίνα στὴν Κύπρο, μία τέτοια πληροφορία, τοῦτο δηλώνει ὅτι οἱ χριστιανοὶ τῆς Κύπρου τὸν δ αἰῶνα, καὶ ὄχι μόνον, κουβαλοῦσαν στὴν θρησκευτική τους παράδοση στοιχεῖα ἀπὸ τὸν βίο τοῦ ἁγίου Λαζάρου, τὰ ὁποῖα διασώθηκαν στὴν Κύπρο, ὅπου πολὺ πιθανὸν καὶ ἔλαβαν χώρα. Ἕνα τέτοιο στοιχεῖο ἦταν καὶ τὸ ὅτι χειροτονήθηκε ἐπίσκοπος Κιτίου. Ἔτσι ἐξηγεῖται τὸ γεγονὸς γιατὶ μόνον στὴν Κύπρο νὰ καταγράφεται μία τέτοια παράδοση, ἡ ὁποία δύσκολα θὰ τιθόταν ἐν ἀμφιβόλῳ μόνον καὶ μόνον ἐπειδὴ τὰ ρητῶς μαρτυροῦντα αὐτὴν κείμενα χρονολογοῦνται στὸν η αἰῶνα καὶ ἑξῆς. Οἱ πρῶτες ἄμεσες γραπτὲς πατερικὲς μαρτυρίες οἱ ὁποῖες κάνουν λόγο περὶ ἐπισκοπεύσεως στὴν Κύπρο ἢ γενικότερα περὶ ἐπισκοπεύσεως τοῦ ἁγίου Λαζάρου χρονολογοῦνται στὰ τέλη τοῦ η αἰῶνος. Ἤδη μνημονεύσαμε τὸ κείμενο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου Εὐοίας στὸ ὁποῖο πέραν τῆς πληροφορίας «ὅτι ἐν Κύπρῳ τῇ νήσῳ ἐπίσκοπος γενάμενος», μᾶς διασώζει καὶ ἄλλες, πολύτιμες πληροφορίες, ὅπως: α) ὁ πληροφοριοδότης του ἦταν «γέρων τις», ὁ ὁποῖος ἤντλησεν ὑλικὸ περὶ τοῦ θέματος τούτου «ἀπὸ γραφῆς τῶν αὐτοῦ (Λαζάρου) ὑπομνημάτων», καὶ β) ὅτι «τὸν τοῦ μαρτυρίου στέφανον ὑπὲρ Χριστοῦ ἀνεδήσατο (ὁ Λάζαρος)» 14. Οἱ πληροφορίες αὐτὲς εἶναι μοναδικὲς καὶ καθόλου παράξενο νὰ μᾶς ὁδηγοῦν στὴν ὕπαρξη ἑνὸς κατὰ πᾶσαν πιθανότητα ἀπολεσθέντος ἀποκρύφου βιβλίου τῶν τοῦ Λαζάρου ὑπομνημάτων 15. Τὸ βιβλίο αὐτὸ πιθανότατα νὰ ἐννοεῖ καὶ ὁ Ἀθανάσιος Παπαγεωργίου γράφοντας ὅτι «ἤδη ἀπὸ τοῦ στ αἰῶνος ὑπῆρχεν ἡ παράδοσις, ὅτι ὁ Λάζαρος μετὰ τὴν ἀνάστασίν του, μετέβη εἰς Κύπρον, τῆς ὁποίας ἐχρημάτισεν ἐπίσκοπος» 16. Στὸν ἴδιο λόγο ὁ Ἰωάννης Εὐοίας, πρὶν νὰ ἀναφερθεῖ στὰ πάρα πάνω, σημειώνει ὅτι ὁ Λάζαρος μετὰ τὴν ἀνάστασή του «ἤμελλεν κήρυξ ἀληθινὸς γίνεσθε σὺν τοῖς μαθηταῖς εἰς τὰ ἔθνη» 17, κάτι τὸ ὁποῖον ἐνισχύει τὰ ὅσα γράφει στὴν συνέχεια. Ἡ ἑπόμενη ἀναφορὰ προέρχεται ἀπὸ τὴν γραφίδα τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου (759-826). Στὸν λόγο του «Περὶ τῆς κρατίστης διαγωγῆς ἡμῶν», ὁ ὁποῖος ἐντάσσεται στὶς Κατηχήσεις τοῦ ἁγίου, καὶ ὁ ὁποῖος ἐκφωνήθηκε κατὰ τὴν ἑβδομάδα τῶν Βαΐων σημειώνονται τὰ ἑξῆς: «Λαζάρου τοῦ μακαριωτάτου ἑορτάζωμεν τὰ μνημόσυνα, μᾶλλον δὲ τὰ ἐγέρσια. Λαζάρου ἐκείνου τοῦ τριά- 13 PG 42, 88. 14 Ἰωάννης Εὐοίας, Εἰς τὸν τετραήμερον Λάζαρον, Franz Dolger (ἐπιμ.), 26. 15 Περισσότερα περὶ τούτων βλ. Παρασκευᾶς Σ. Ἀγάθωνος, Ὁ ἅγιος Λάζαρος ὁ τετραήμερος, 28-29. 16 Ἀθανάσιος Παπαγεωργίου, Σύντομος ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου, 11. 17 Ἰωάννης Εὐοίας, Εἰς τὸν τετραήμερον Λάζαρον, Franz Dolger (ἐπιμ.), 21. 6

κοντα ἔτη ζήσαντος, ὡς ὁ λόγος, καὶ ἐπισκοπήσαντος μετὰ τὴν ἀνάζησιν» 18. Ἐκ τούτου συμπεραίνουμε ὅτι ὁ ἅγιος Θεόδωρος α) εἶναι γνώστης τῆς περὶ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἐτῶν τὰ ὁποῖα ἔζησε μετὰ τὴν ἀνάστασή του παραδόσεως, τὴν ὁποία, ὅπως εἴδαμε, μαρτυρεῖ πρῶτος ὁ ἅγιος Ἐπιφάνιος, καὶ β) κατὰ ἕνα καταφατικὸ τρόπο θεωρεῖ ὅτι ἐπεσκόπευσε «μετὰ τὴν ἀνάζησίν» του, χωρίς, ἐν πάσῃ περιπτώσει, νὰ μαρτυρεῖ τὸν τόπο. Οἱ πάρα πάνω γραπτὲς πατερικὲς μαρτυρίες πέρασαν καὶ στὴν συναξαριστικὴ παράδοση. Πρῶτος ὁ Συναξαριστὴς τῆς Κωνσταντινουπόλεως (ι -ιβ αἰ.) ἀναφέρεται στὸ ὑπὸ ἐξέταση θέμα. «Ἔζησε δὲ (ὁ Λάζαρος) μετὰ τὸ ἐκ νεκρῶν αὖθις ἀναβιῶσαι ἔτη δεκαοκτώ, προχειρισθεὶς ἐπίσκοπος ἐν τῇ εἰρημένῃ Κιτιαίων πόλει παρὰ Πέτρου τοῦ ἀποστόλου καὶ πρώτου τῶν τοῦ Χριστοῦ μαθητῶν» 19. Εἶναι τὸ πρῶτο κείμενο στὸ ὁποῖο μαρτυρεῖται ἡ πόλη τοῦ Κιτίου ὡς χῶρος στὸν ὁποῖο καὶ γιὰ τὸν ὁποῖο χειροτονήθηκε ἐπίσκοπος. Ἡ μαρτυρία αὐτὴ στοιχεῖ πλήρως πρὸς τὴν μνημονευθεῖσα ἤδη τοπικὴ παράδοση, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸ γεγονὸς ὅτι μόνον στὴν πόλη τούτη ὑποδεικνύεται ὁ τάφος, τὸ λείψανον καὶ ὁ ἀρχαῖος ναὸς τοῦ ἁγίου Λαζάρου. Ἐπὶ πλέον τὸ κείμενο τοῦτο μᾶς ἀναφέρει ὅτι μετὰ τὴν ἀνάστασή του ἔζησε δεκαοκτὼ ἔτη, καὶ ὅτι ὁ χειροτονήσας αὐτὸν ἀπόστολος ἦταν ὁ Πέτρος. Ὡς πρὸς τὸ πρῶτο μνημονεύει μᾶλλον τὰ ἔτη τῆς ἀρχιερατείας τοῦ Λαζάρου. Ἐπὶ τῇ βάσει τῆς ἐκ παραδόσεως πληροφορίας τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου ὁ Λάζαρος γεννήθηκε τὸ 3μ.Χ. καὶ κοιμήθηκε τὸ 63μ.Χ. Χειροτονήθηκε δὲ σὲ ἐπίσκοπο, πάντοτε σύμφωνα μὲ τὴν τοπικὴ παράδοση, τὸ 45μ.Χ. Ἀπὸ τὸ 45μ.Χ. μέχρι τὸ 63μ.Χ. μεσολαβοῦν δεκαοκτὼ χρόνια 20. Ἀσυμφωνία πρὸς τὴν παράδοση παρουσιάζει ἡ τελευταία πληροφορία τοῦ κειμένου, ὅτι δηλαδὴ σὲ ἐπίσκοπο τὸν χειροτόνησε ὁ ἀπόστολος Πέτρος. Εἶναι γεγονὸς πὼς στὰ μέχρι τοῦδε ἐξετασθέντα κείμενα, ὅπως καὶ στὰ ἑπόμενα δύο, δὲν μαρτυροῦνται ὀνομαστικῶς οἱ Παῦλος καὶ Βαρνάβας ὡς οἱ χειροτονήσαντες τὸν Λάζαρο. Γράφεται ὅμως γενικῶς ὅτι ἐχειροτονήθη ὑπὸ τῶν ἀποστόλων. Δεδομένου ὅτι σύμφωνα μὲ τὴν μαρτυρία τοῦ βιβλίου τῶν Πράξεων 21 18 Θεόδωρος Στουδίτης, Περὶ τῆς κρατίστης διαγωγῆς ἡμῶν, ῥηθεῖσα ἐν τῇ ἑβδομάδι τῶν Βαΐων, Μεγάλη Κατήχησις (ΚΗ ), τόμ. 1, ἔκδ. Ὀρθοδόξου Κυψέλης, Θεσσαλονίκη 1982, 124. 19 H. DELEHAYE, Propylaeum ad Acta Sanctorum, Novembris, SEC, Bruxellis 1902, 146-147. 20 Βλ. καὶ Ἱερομόναχος Σωφρόνιος Μιχαηλίδης, Ἱστορία τῆς κατὰ Κίτιον Ἐκκλησίας, Λάρνακα 1992, 509. 21 «Ἦσαν δέ τινες ἐν Ἀντιοχείᾳ κατὰ τὴν οὖσαν ἐκκλησίαν προφῆται καὶ διδάσκαλοι, ὅ τε Βαρνάβας καὶ Συμεὼν ὁ ἐπικαλούμενος Νίγερ, καὶ Λούκιος ὁ Κυρηναῖος, Μαναήν τε Ἡρῴδου τοῦ τετράρχου σύντροφος καὶ Σαῦλος. Λειτουργούντων δὲ αὐτῶν τῷ Κυρίῳ καὶ νηστευόντων εἶπε τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον Ἀφορίσατε δή μοι τὸν Βαρνάβαν καὶ τὸν Σαῦλον εἰς τὸ ἔργον ὃ προσκέκλημαι αὐτούς. Τότε νηστεύσαντες καὶ προσευξάμενοι καὶ ἐπιθέντες αὐτοῖς τὰς χεῖρας ἀπέλυσαν. Οὗτοι μὲν οὖν ἐκπεμφθέντες ὑπὸ τοῦ Πνεύματος τοῦ ἁγίου κατῆλθον εἰς τὴν Σελεύκειαν, ἐκεῖθεν τε ἀπέπλευσαν εἰς τὴν Κύπρον, καὶ γενόμενοι ἐν Σαλαμῖνι κατήγγελλον τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ ἐν ταῖς συναγωγαῖς τῶν Ἰουδαίων εἶχον δὲ καὶ Ἰωάννην ὑπηρέτην. Διελθόντες δὲ τὴν νῆσον ἄχρι Πάφου εὗρόν τινα ἄνδρα μάγον ψευδοπροφήτην Ἰουδαῖον ᾧ ὄνομα Βαριησοῦς, ὃς ἦν σὺν τῷ ἀνθυπάτῳ Σεργίῳ Παύλῳ, ἀνδρὶ συνετῷ. οὗτος προσκαλεσάμενος Βαρνάβαν καὶ Σαῦλον ἐπεζήτησεν ἀκοῦσαι τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ ἀνθίστατο δὲ αὐτοῖς Ἐλύμας ὁ μάγος - οὕτω γὰρ μεθερμηνεύεται τὸ ὄνομα αὐτοῦ - ζητῶν διαστρέψαι τὸν ἀνθύπατον ἀπὸ τῆς 7

στὴν Κύπρο κατέφθασαν οἱ ἀπόστολοι Παῦλος καὶ Βαρνάβας μετὰ τοῦ μαθητοῦ τους τότε καὶ μετέπειτα ἀποστόλου Μάρκου, εὔκολα ἀντιλαμβανόμεθα γιατὶ ἡ παράδοση ὁμιλεῖ περὶ τῶν δύο τούτων καὶ οὐχὶ περὶ τοῦ Πέτρου, γιὰ τὸν ὁποῖο καμία ἀναφορὰ ἢ ἔστω νῆξις ὑπάρχει στὶς Πράξεις γιὰ πέρασμα ἀπὸ τὴν Κύπρο. Ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος (ιδ αἰ.), ὁ ὁποῖος ὡς γνωστὸς συνέγραψε τὰ συναξάρια τοῦ Τριῳδίου καὶ τοῦ Πεντηκοσταρίου, σημειώνει στὸ συναξάρι τοῦ Σαββάτου τοῦ Λαζάρου τὰ ἑξῆς προκειμένου νὰ διαφύγει ὁ Λάζαρος τὶς φονικὲς διαθέσεις τῶν ἑβραίων ἔπλευσε στὴν Κύπρο, ὅπου «ἐσύστερον παρὰ τῶν ἀποστόλων, ἀρχιερεὺς τῆς Κιτιαίων ἀναδεικνύεται πόλεως. Καλῶς δὲ καὶ θεοφιλῶς πολιτευσάμενος, μετὰ τριακονταετῆ χρόνον τῆς αὐτοῦ ἀναβιώσεως, θνῄσκει πάλιν κἀκεῖσε δὲ θάπτεται, πολλὰ θαυμάσια κατεργασάμενος» 22. Πέντε ἐν ὅλῳ σημεῖα μᾶς διασώζει τὸ ἐν λόγῳ κείμενο, ἐκ τῶν ὁποίων τὰ τρία ὑπάρχουν καὶ στὰ προηγούμενα. Πρόκειται α) γιὰ τὸ ποίοι τὸν χειροτόνησαν ἐπίσκοπο (ἀπόστολοι), β) γιὰ τὸ ποῦ διετέλεσε ἐπίσκοπος (Κίτιον), καὶ γ) γιὰ τὸ πόσα χρόνια ἔζησε μετὰ τὴν ἀνάστασή του (τριάκοντα). Τὸ τέταρτο καὶ τὸ πέμπτο σημεῖο συναντῶνται γιὰ πρώτη φορὰ σὲ γραπτὸ κείμενο. Τὸ ἕνα ἀναφέρεται στὸν δεύτερο τάφο τοῦ Λαζάρου, ὁ ὁποῖος δὲν εἶναι ἄλλος παρὰ ὁ ἐν Κιτίῳ εὑρισκόμενος, ἀφοῦ ἐκεῖ διετέλεσε ἐπίσκοπος «θνῄσκει πάλιν κἀκεῖσε δὲ (Κίτιον) θάπτεται». Τὸ δεύτερο, τέλος, πρωτομαρτυρούμενο σημεῖο, πλὴν ὄχι ξένο καὶ ἄγνωστο στὴν ἁγιολογική μας παράδοση, ἀναφέρεται στὰ πολλὰ θαύματα τὰ ὁποῖα κατεργάζεται ὁ τάφος τοῦ Λαζάρου. Πέραν τῶν συναξαριστικῶν καὶ τῶν ἄλλων κειμένων, περὶ τοῦ ἁγίου Λαζάρου ὁμιλεῖ καὶ ὁ Δαμασκηνὸς Στουδίτης, ἐπίσκοπος Ρεντίνης (ιστ αἰ.) στὸν λόγο του «Εἰς τὴν ἔγερσιν τοῦ Λαζάρου». Ἐκτὸς τῶν ἄλλων πολλῶν τὰ ὁποῖα γράφει γιὰ τὸν ἅγιο Λάζαρο σημειώνει καὶ τὰ ἀκόλουθα: «οἱ Ἰουδαῖοι δέ, ὡς φθονεροὶ καὶ ἐπίβουλοι ὁποῦ ἦτον, ἔβαλαν συμβουλὴν νὰ τὸν φονεύσουν καὶ αὐτὸς ὡσὰν ἐγνώρισεν τὴν ὑπόθεσιν αὐτήν, ἔφυγε καὶ ὑπῆγεν εἰς τὴν Κύπρον τὴν νῆσον μετὰ ταῦτα δὲ οἱ ἀπόστολοι τὸν ἐχειροτόνησαν ἀρχιερέα εἰς ἕνα κάστρον, ὁποῦ ὠνομάζετο Κυτιαία ἐκεῖ λέγουσιν, ὅτι ἡ Παναγία, ἀκόμη ὅταν ἦτον σωματικῶς εἰς τὴν γῆν, τὸν ὑπῆγεν ἕνα ὠμόφορον, τὸ ὁποῖον ὠμόφορον ἡ Παναγία μοναχή της τὸ ἔκαμε μὲ τὰ χέρια της. Γνώρισε δὲ καταλεπτῶς τὴν ὑπόθεσιν, ὅτι ὁ Λάζαρος, ἀφ οὗ τὸν ἀνάστησεν ὁ Χριστός, τριάντα χρόνους σωστοὺς ἔζησε πάλιν εἰς τὴν γῆν, καὶ ποτέ του δὲν ἐγέλασεν, ἐνθυμούμενος τὸν πικρὸν θάνατον, καὶ τὴν φοβερωτάτην κόλασιν» 23. Στοιχῶντας ὁ Δαμασκηνὸς στὰ πρὸ αὐτοῦ κείμενα καταγράφει καὶ αὐτὸς τὶς ὑπ αὐτῶν διασωθεῖσες παραδόσεις, ὅπως πίστεως. Σαῦλος δέ, ὁ καὶ Παῦλος, πλησθεὶς Πνεύματος ἁγίου καὶ ἀτενίσας πρὸς αὐτὸν εἶπεν Ὦ πλήρης παντὸς δόλου καὶ πάσης ῥᾳδιουργίας, υἱὲ διαβόλου, ἐχθρὲ πάσης δικαιοσύνης, οὐ παύσῃ διαστρέφων τὰς ὁδοὺς Κυρίου τὰς εὐθείας; καὶ νῦν ἰδοὺ χεὶρ Κυρίου ἐπὶ σέ, καὶ ἔσῃ τυφλὸς μὴ βλέπων τὸν ἥλιον ἄχρι καιροῦ. παραχρῆμα δὲ ἔπεσεν ἐπ' αὐτὸν ἀχλὺς καὶ σκότος, καὶ περιάγων ἐζήτει χειραγωγούς. Τότε ἰδὼν ὁ ἀνθύπατος τὸ γεγονὸς ἐπίστευσεν, ἐκπλησσόμενος ἐπὶ τῇ διδαχῇ τοῦ Κυρίου». Πρ. 13, 1-12. 22 Τριῴδιον, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1993, 346. 23 Θησαυρὸς Δαμασκηνοῦ, Λόγος εἰς τὴν ἔγερσιν τοῦ Λαζάρου, ἐκδ. Ρηγοπούλου, Θεσσαλονίκη 1983, 96-97. 8

τὴν αἰτία καὶ τὸ πότε ἦρθε στὴν Κύπρο, τὸ ποίοι τὸν ἐχειροτόνησαν ἐπίσκοπο καὶ ποῦ, καὶ τὸν μετὰ τὴν ἀνάστασή του ἀριθμὸ τῶν ἐτῶν ποὺ ἔζησε. Πέραν τούτων, ὁ συγγραφέας μας, ἀναφέρεται καὶ σὲ δύο ἄλλες παραδόσεις, αὐξάνοντας ἔτσι τὴν περὶ τὸν ἅγιο Λάζαρο φιλολογία. Πρόκειται γιὰ τὴν παράδοση περὶ τῆς ἐπισκέψεως τῆς Παναγίας στὴν Κύπρο, γιὰ τὴν ὁποία θὰ ἀναφερθοῦμε στὴν συνέχεια, καὶ γιὰ τὴν μεταξὺ τοῦ λαοῦ ἐπικρατοῦσα παράδοση, ἡ ὁποία θέλει τὸν Λάζαρο νὰ μένει ἀγέλαστος μετὰ τὴν ἀνάστασή του «ἐνθυμούμενος τὸν πικρὸν θάνατον, καὶ τὴν φοβερωτάτην κόλασιν» 24. Ἐξαίρεση ἀποτελεῖ ἡ παράδοση ἡ ὁποία τὸν θέλει νὰ γελᾶ μόνον μία φορά, ὅταν «εὑρισκόμενος στὸ παζάρι εἶδε ἕνα χωρικὸ νὰ κλέβῃ μὲ τρόπο μιὰ στάμνα ἀπὸ τὸν σταμνά, κι ὕστερα νὰ τὸ κόβῃ λάσπη. Βρὲ τὸν ταλαίπωρο, λέει χαμογελώντας ὁ Λάζαρος. Γιὰ ἰδὲς πῶς φεύγει μὲ τὸ κλεμμένο σταμνί. Ξεχνάει ὅτι καὶ αὐτὸς εἶναι ἕνα κομμάτι χῶμα, ὅπως καὶ τὸ σταμνί. Τό να χῶμα κλέβει τ ἄλλο. Μὰ δὲν εἶναι νὰ γελοῦν κ οἱ πονεμένοι;» 25. Ἄμεση σχέση μὲ τὸ θέμα μας ἔχει καὶ τὸ κείμενο τὸ ὁποῖο διασώζει τὴν παράδοση περὶ τῆς ἐπισκέψεως τῆς Παναγίας στὴν Λάρνακα τῆς Κύπρου 26. Σ αὐτό, ἐκτὸς τῶν ἄλλων ἐνδιαφερόντων, ἀναφέρεται σαφέστατα πλέον στὸν λόγο ποὺ ἔφερε τὸν Λάζαρο στὴν Κύπρο («διὰ τὸν φόβον τῶν Ἰουδαίων, οἵτινες ἐζήτουν ἀποκτεῖναι αὐτόν, ὅτι πολλοὶ δι αὐτὸν ἐπίστευσαν εἰς τὸν ἐκ νεκρῶν ἀ- ναστάντα Χριστόν»), καὶ ὀνομαστικὰ στὸ πρόσωπο τὸ ὁποῖο τὸν ἐχειροτόνησε ἐπίσκοπο, καὶ γιὰ ποῦ τὸν ἐχειροτόνησε «ἐχειροτονήθη ἐπίσκοπος ὑπὸ Βαρνάβα τοῦ ἀποστόλου ἀρχιερατεύειν ἐν μιᾷ τῶν πόλεων, τῇ νῦν καλουμένῃ Λάρνακα». Ἡ παράδοση αὐτὴ εὑρίσκεται στὰ Πάτρια 27 τοῦ Ἁγίου Ὄρους, καὶ σὲ ὅλες τὶς γραπτὲς παραδόσεις, οἱ ὁποῖες ἀναφέρονται στὴν ἐπίσκεψη τῆς Παναγίας στὴν Κύπρο 28. Εὑρισκόμενος, λοιπόν, ὁ Λάζαρος στὴν Λάρνακα εἶχε μεγάλο 24 Περὶ τῶν λαϊκῶν γιὰ τὸν ἅγιο Λάζαρο παραδόσεων βλ. ἐκτενῶς Παρασκευᾶς Σ. Ἀγάθωνος, Ὁ ἅγιος Λάζαρος ὁ τετραήμερος, 130-140. 25 Γεώργιος Μέγας, Ἑλληνικαὶ ἑορταὶ καὶ ἔθιμα τῆς λαϊκῆς λατρείας, Ἀθῆναι 1956, 140. Ἄλλες παραδόσεις ἀφορμούμενες καὶ αὐτὲς ἀπὸ τὴν πικρὰν ἐμπειρία τοῦ ἅδου εἶναι αὐτὴ ποὺ τὸν θέλει νὰ ἀντισταθμίζει τὴν πικρότητα τοῦ ἅδου γλυκαίνοντας τὰ φαγητά του «μηδὲν τινὸς ἐσθίειν χωρὶς γλυκάζοντος» (Τριῴδιον, 346), ὅπως ἐπίσης καὶ αὐτὴ ποὺ τὸν θέλει νὰ μιλᾶ σπανίως, ἀφοῦ «τὴν σιωπὴν ὡς λίθον ἐπὶ στόματος ἔχων» (Ἀνδρέας Κρήτης, Λόγος εἰς τὸν τετραήμερον Λάζαρον, PG, 97, 985). 26 Παρασκευᾶς Σ. Ἀγάθωνος, Ὁ ἅγιος Λάζαρος ὁ τετραήμερος, 31-32. 27 Σπυρίδων Λάμπρου, «Ἀνάμνησις μερικὴ περὶ τοῦ Ἄθω Ὄρους. Τὰ λεγόμενα Πάτρια», Νέος Ἑλληνομνήμων 9 (1912) 123 κ.ἑ. 28 Νικόδημος Μυλωνᾶς, Μητροπολίτης Κιτίου, «Ἡ κατὰ παράδοσιν ἐπίσκεψις τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου ἐν Λάρνακι τῆς Κύπρου», Κυπριακὰ Χρονικὰ Α (1923) 121-126. Χαρίλαος Παπαϊωάννου, Ὁ ἅγιος Λάζαρος, μελέτη ἱστορικὴ - ἀρχαιολογική, Λάρνακα 1912, 32-34. Κωνσταντῖνος Χατζηιωάννου, Ἡ ἀρχαία Κύπρος εἰς τὰς ἑλληνικὰς Πηγάς, τόμ. Α, Λευκωσία 1971, 352-359. Οἱ ἐκδόσεις αὐτὲς χρησιμοποιοῦν χειρόγραφα παραπλήσια πρὸς ἐκεῖνο ποὺ χρησιμοποίησε ὁ Σπ. Λάμπρου (κώδικας 132 μονῆς Διονυσίου, φφ. 380α-388α). «Ὁ δέ Λάζαρος ὁ τετραήμερος καί φίλος τοῦ Χριστοῦ, εὑρίσκετο ἐν τῇ νήσῳ Κύπρου, ἀναχωρήσας διά τόν φόβον τῶν Ἰουδαίων, οἵτινες ἐζήτουν ἀποκτεῖναι αὐτόν, ὅτι πολλοί δι αὐτόν ἐπίστευσαν εἰς τόν ἐκ νεκρῶν ἀναστάντα Χριστόν. Χειροτονηθείς δέ παρά τοῦ ἀποστόλου Βαρνάβα ἀρχιερατεύειν ἐν μιᾷ τῶν πόλεων, τῇ νῦν καλουμένῃ Λάρνακα. Ἐπεθύμει δέ ἰδεῖν καί ἀπολαύσαι τήν δέσποιναν Θεοτόκον ἐν τῷ παρόντι βίῳ καί φοβούμενος ἀπελθεῖν εἰς Ἱεροσόλυμα, ἐμήνυσε τῇ Θεοτόκῳ τόν πολύν πόθον ὅν εἶχε τοῦ ἰδεῖν αὐτήν ἔτι ἅπαξ ζῶσαν. Ἀντέγραψε δέ πρός αὐτόν ἡ μήτηρ 9

πόθο νὰ συναντηθεῖ μὲ τὴν Θεοτόκο, ἀλλὰ δὲν ἐτολμοῦσε νὰ πάει στὰ Ἱεροσόλυμα, καὶ ἔτσι εὑρισκόταν σὲ «πολλὴν ἀδημονία». Ὅταν ἡ Παναγία ἐπληροφορήθη τὴν ἐπιθυμία τοῦ Λαζάρου ἔγραψε πρὸς αὐτὸν νὰ τῆς ἀποστείλει ἕνα πλοιάριο στὴν Ἰόππη, γιὰ νὰ τὴν μεταφέρει στὴν Κύπρο.Οὕτω καὶ ἔγινε. Ἀφοῦ ἡ Παναγία πῆρε μαζί της τὸν εὐαγγελιστὴ Ἰωάννη, καὶ ἄλλους ἐκ τῶν ἑβδομήκοντα μαθητῶν, καὶ δῶρα, ἐπιμάνικα καὶ ὠμοφόριο, τὰ ὁποία ἔπλεξε «οἰκείαις χερσίν», ἔπλευσε γιὰ τὸ νησί. Καθ ὁδὸν ὅμως ἔπνευσε δυνατὸς ἄνεμος, ὁ ὁποῖος «ἀπήγαγε τὸ πλοῖον εἰς τὸ τοῦ Ἄθω ὄρος εἰς τὸν ἀσκάλωνα τὸ τοῦ Κλήμεντος λεγόμενον (κοντὰ στὴν μονὴ Ἰβήρων)». Στὸν Ἄθωνα, ἡ Θεοτόκος, κήρυξε τὸν χριστιανισμὸ καὶ κατήργησε τὴν λατρεία τοῦ Ἀπόλλωνα. Καὶ ἀφοῦ προσευχήθηκε στὸν υἱό της γιὰ τὸ μέρος αὐτό, εὐλόγησε τοὺς κατοίκους του, καὶ ἀνεχώρησε γιὰ τὴν Κύπρο. Ὅταν τὸ πλοῖο προσήγγισε στὸ νησί, «ἡ μήτηρ τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ τὴν λύπην αὐτοῦ (Λαζάρου) εἰς χαρὰν μετέβαλεν». Τοῦ χάρισε δὲ τὰ δῶρα ποὺ τοῦ ἔφερε, καὶ ἀφοῦ ἔμεινε στὴν Κύπρο «ἱκανὰς ἡμέρας ἐν τῷ ναῷ τῆς ἐπισκοπῆς αὐτοῦ καὶ εὐλογήσασα τοὺς ἐκεῖσε πιστοὺς ἔπλευσε πρὸς Ἰόππην, καὶ ἐπανῆλθεν εἰς τὴν Ἱερουσαλήμ καὶ ἐν ἐκείνῳ τῷ ἔτει ἐκοιμήθη ἡ Θεοτόκος». Ἡ παράδοση αὐτή, ὅπως ἔχουμε προαναφέρει, καταγράφεται καὶ ἀπὸ τὸν Δαμασκηνὸ τὸν Στουδίτη τὸν ιστ αἰῶνα. Τοῦτο δηλώνει ὅτι εἶναι ἀρχαιότερη τοῦ ιστ αἰῶνος, ἀνεξαρτήτως ἀπὸ τὸ ἐὰν τὰ περισσότερα τῶν χειρογράφων τὰ ὁποῖα τὴν περιλαμβάνουν χρονολογοῦνται στὸν ιη αἰῶνα. Ἀξιοσημείωτο εἶναι τὸ ὅτι δὲν ἀποστασιοποιεῖται τῶν προηγουμένων κειμένων ἐπιμένουσα στὴν ἔλευση τοῦ Λαζάρου στὸ Κίτιον, ὅπου χειροτονεῖται ἐπίσκοπος ἀπὸ τὸν συνοδὸ τοῦ Παύλου, κύπριο στὴν καταγωγή, ἀπόστολο Βαρνάβα. τοῦ Κυρίου τοῦ ἀποστεῖλαι πλοῖον εἰς Ἰόππην, καί κατελθεῖν αὐτήν τοῦ διαπλεῦσαι πρός αὐτόν εἰς Κύπρον. Καί ἑτοιμάσας ὠμοφόριον καί ἐπιμανίκια, οἰκείαις χερσίν πλέξας αὐτά, ἐλθόντος τοῦ πλοίου, κατέβη μετά τοῦ θεολόγου Ἰωάννου καί τινων μαθητῶν ἐκ τῶν ἑβδομήκοντα, καί Προχόρου, ἀνέβησαν εἰς τό πλοῖον». «Ὁ δέ Λάζαρος εὑρίσκετο εἰς μεγάλην λύπην καί ἀθυμίαν διά τήν ἀργοπορίαν τῆς ἐλεύσεως τοῦ πλοίου, ὑποπτευόμενος μήπως καί συνέβη ναυάγιον, μή γινώσκον τά διαπραχθέντα ὑπό τῆς θείας δυνάμεως. Ὡς δέ ἄφνω εἶδε τήν ὑπεραγίαν Θεοτόκον ἐλθοῦσαν πρός αὐτόν, ὑπερεχάρη λίαν καί προσκυνήσας αὐτήν ὑπεδέξατο χαίρων. Ἡ δέ ἁγία Θεοτόκος τοῦ ἐπρόσφερε τά ἱερά δῶρα, ἔργα τῶν ἁγίων αὐτῆς χειρῶν, ἕνα ἱερόν στιχάριον καί ἕν ἅγιον ὠμοφόριον, ὁποῦ ἐπιτηδείως αὐτοχείρως ἔπλεξε καί ἐπιμανίκια. Ὑποδεξάμενος δέ αὐτήν εὐλαβῶς ὁ ἱερός Λάζαρος τοῦ ἐδιηγήθη ἡ Θεοτόκος τά ὅσα ἐκ θείας προνοίας καί δυνάμεως ἔγιναν εἰς τό ὄρος τοῦ Ἄθωνος. Τά ὁποῖα ἀκούσας ὁ Λάζαρος ἐθαύμασε καί ἐδόξασε τόν Θεόν, τόν οἰκονομοῦντα παράδοξα κατά τήν θείαν του βούλησιν. Μείνασα δέ ἱκανάς ἡμέρας ἡ Θεοτόκος εἰς Κύπρον συνηδομένη τῷ δικαίῳ Λαζάρῳ, ἐν τῷ ναῷ τῆς ἐπισκοπῆς αὐτοῦ καί εὐλογήσασα τοὺς ἐκεῖσε πιστούς, καί ἰάσεις τελέσασα τοῖς πιστῶς αὐτῇ ἔπλευσε πρός Ἰόππην, καί ἐπανῆλθεν εἰς τήν Ἱερουσαλήμ καί ἔμεινεν ἐν τῇ ἁγίᾳ Σιών εἰς τήν οἰκίαν τοῦ Ζεβεδαίου πατρός τοῦ Θεολόγου Ἰωάννου. Καί ἐν ἐκείνῳ τῷ ἔτει ἐκοιμήθη ἡ Θεοτόκος». Βλ. καὶ Πατάπιος μοναχὸς Καυσοκαλυβίτης, Ἡ παράδοση περὶ ἐλεύσεως τῆς Θεοτόκου στὴν Κύπρο μέσα ἀπὸ τὰ Πάτρια τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ τὴ χειρόγραφη παράδοση, εἰσήγηση στὸ Ἐπιστημονικὸ Συμπόσιο: Ἅγιον Ὄρος καὶ Κύπρος, Λευκωσία 15 Δεκεμβρίου 2012, Αἴθουσα Διαλέξεων τῆς Ἑταιρείας Κυπριακῶν Σπουδῶν, ὅπου γίνεται ἀναφορὰ καὶ στὰ περιέχοντα τὴν διήγηση ἁγιορείτικα καὶ κυπριακὰ χειρόγραφα, http://agioritikoslogos.blogspot.com. 10

Ἡ ἀρχαία αὐτὴ παράδοση ἀμφισβητήθηκε στὸ παρελθὸν ἀπὸ ἔνιους δυτικοὺς συγγραφεῖς ὅπως ὁ R. Hoveden, ὁ S. Villamont καὶ ὁ Rococke 29. Αὐτοὶ προέβαλαν τὴν γαλλικὴ ἐπινόηση ἡ ὁποία ἐμφανίστηκε στὸ ἱστορικὸ προσκήνιο μετὰ τὶς σταυροφορίες, καὶ εἰδικότερα μετὰ τὴν κλοπὴ τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου Λαζάρου ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴν μεταφορά του στὴν Δύση (1204) 30. Σύμφωνα μ αὐτὸ τὸν ἰσχυρισμό, ὁ Λάζαρος, φεύγοντας ἀπὸ τὴν Παλαιστίνη, ἐπιβιβάστηκε σὲ βάρκα στὴν Ἰόππη. Ἡ βάρκα ἀφέθηκε στὴν τύχη τῶν κυμμάτων, τὰ ὁποῖα τὴν ἔβγαλαν στὴν Μασσαλία, ὅπου ἔγινε ἐπίσκοπος. Καταλυτικὴ τῆς γαλλικῆς αὐτῆς ἐπινόησης εἶναι ἀναφορὰ ἡ ὁποία εὑρίσκεται στὸ Ρωμαϊκὸ Μαρτυρολόγιο, στὸ ὑπόμνημα τῆς 17 ης Δεκεμβρίου, ἡμέρας ἑορτασμοῦ τοῦ ἁγίου Λαζάρου στὴν Δύση 31. Ἐδὼ σημειώνεται ὅτι ἐπενοήθη ὁ ἰσχυρισμὸς αὐτός, καὶ ὅτι δὲν πρόκειται περὶ πραγματικότητος. Ἐπίσης ἀπορρίπτεται τὸ ἐνδεχόμενο ὕπαρξης ἐπισκοπῆς στὴν Μασσαλία κατὰ τοὺς χρόνους στοὺς ὁποίους οἱ γάλλοι θέλουν νὰ τὴν ἀναγάγουν 32. Ἀφορμὴ γιὰ τὴν ἐπινόηση αὐτὴ ἔδωσε τὸ λείψανο κάποιου Λαζάρου, τὸ ὁποῖο βρέθηκε στὴν κρύπτη τῆς μονῆς τοῦ Ἁγίου Βίκτωρος στὴν Μασσαλία. Ὁ περὶ οὗ ὁ λόγος Λάζαρος πέρασε τὰ τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς του στὴν ἐν λόγῳ Μονή. Πρόκειται μᾶλλον γιὰ τὸν ἅγιο Λάζαρο τὸν μαθητὴ τοῦ ἁγίου Κασσιανοῦ τοῦ Ρωμαίου, ἱδρυτοῦ καὶ πρώτου ἡγουμένου τῆς μονῆς τοῦ Ἁγίου Βίκτωρος 33. Ἀξίζει ἴσως τὸν κόπο νὰ σημειώσουμε ὅτι ἡ ἀξίωση αὐτὴ τῶν γάλλων δὲν συζητεῖται σήμερα σοβαρὰ ἀπὸ τοὺς δυτικούς 34. Περαίνοντες τὸ μικρὸ καὶ εὐσύνοπτο αὐτὸ κείμενο περὶ τοῦ ἁγίου Λαζάρου, τὸ ὁποῖο καταγράφει κυρίως μαρτυρίες κειμένων τὰ ὁποῖα στηρίζονται σὲ δημιουργηθεῖσες παραδόσεις ἢ μαρτυρίες ἄλλων κειμένων ἐπὶ τῶν ὁποίων μποροῦν νὰ στηριχθοῦν παραδόσεις, θέλουμε νὰ τονίσουμε τὸ ἑξῆς πολὺ σημαντικὸ κατὰ τὴν ταπεινή μας ἄποψη. Μπορεῖ μὲν νὰ ἐλλείπει ἡ ἄμεση γραπτὴ πρωτογενὴς πηγή, ἡ ὁποία νὰ ὁρίζει ρητῶς ὅτι ὁ ἅγιος Λάζαρος διετέλεσε πρῶτος ἐπίσκοπος Κιτίου, δὲν εἶναι ὅμως καθόλου εὔκολο νὰ ἀμφισβητηθεῖ ὅ,τι διαχρονικὰ κατεγράφει περὶ τοῦ ἐν λόγῳ ζητήματος. Ἐν προκειμένῳ παρατηρεῖται μία θαυμάσια συνοχὴ ὅλων τῶν κειμένων, τὰ ὁποῖα ἀλληλοδιαδόχως καταβαίνοντα πρὸς τὴν ἀρχὴ τῆς ἱστορίας, καὶ ἀντίστροφα, συναντοῦν καὶ μαρτυροῦν τὴν ἀλήθεια. Ἡ διαχρονικότητα τῶν περὶ τὸν ἅγιο Λάζαρο παραδόσεων, 29 Χαρίλαος Παπαϊωάννου, Ὁ ἅγιος Λάζαρος, μελέτη ἱστορικὴ - ἀρχαιολογική, Λάρνακα, 15-17. John Hackett, History of the orthodox Church of Cyprus, London 1901, 411-412 30 Περὶ τῆς ἱστορίας τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου Λαζάρου βλ. Παρασκευᾶς Σ. Ἀγάθωνος, Ὁ ἅγιος Λάζαρος ὁ τετραήμερος, 93-101. 31 Περὶ τῶν ἑορτῶν τοῦ ἁγίου Λαζάρου βλ. Παρασκευᾶς Σ. Ἀγάθωνος, Ὁ ἅγιος Λάζαρος ὁ τετραήμερος, 37-49. 32 Rropylaeum ad Acta Sanctorum, Decembris, Martyrologium Romanum, Bruxellis 1940, 589. Ἐπίσης βλ. Bulletin des publications Hagiographiques, Analecta Bollandiana XVI (1897) 517, ὅπου βάσει τοῦ G. Morin σημειώνεται ὅτι πρὶν τὸν ια αἰῶνα, στὴν Μασσαλία, δὲν γινόταν καμμία ἀναφορὰ στὸ πρόσωπο τοῦ ἁγίου Λαζάρου. 33 Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν Νηπτικῶν, ἔκδ. Τὸ Περιβόλι τῆς Παναγίας, Θεσσαλονίκη 1986, τόμ. Α, 89. 34 Παντελῆς Πάσχος, «Ὁ δίκαιος καὶ φίλος τοῦ Χριστοῦ Λάζαρος στὴν βυζαντινὴ Ὑμνογραφία», Θεολογία 62 (1991) 93. 11

ἰδίως αὐτῶν ποὺ ἀφοροῦν στὴν ἐν Κιτίῳ ἐπεσκόπευσή του, μέσα ἀπὸ τὰ γραπτὰ κείμενα, παρουσιάζεται τόσο συνεκτική, ὅσο καὶ ὁμόφωνη. Ἡ ὁμοφωνία καὶ συνεκτικότητα τῶν κειμένων σὲ σχέση μὲ ὁ,τιδήποτε μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ ὡς μνημεῖο τοῦ ἁγίου Λαζάρου (ναός, τάφος, λείψανο, εἰκόνες, τοιχογραφίες), καὶ εὑρίσκεται στὴν Κύπρο, ἐπαληθεύουν τὴν ἴδια τὴν παράδοση καθιστῶντάς τη γιὰ τὸ προκείμενο θέμα ἰσχυρὸ μάρτυρα τῆς ἀληθείας καὶ τῆς ἀδιάψευστης πραγματικότητας. 12