ΗΜΕΡΙ Α ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ: ΤΟ ΜΟΝΑ ΙΚΟ ΗΜΟΣΙΟ ΑΕΙ ΣΤΗΝ ΕΞ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ Θεσσαλονίκη 18 Σεπτεµβρίου 2008 Συµβατικό σύστηµα εκπαίδευσης και εξ αποστάσεως εκπαίδευση: Η συµβολή του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου στη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγµατικότητα Καθηγητής Κώστας Βελέντζας* Πανεπιστήµιο Μακεδονίας 1. Εισαγωγικά Κατά τις τελευταίες δεκαετίες βιώνουµε όλοι µας µεγάλες και σηµαντικές αλλαγές στο κοινωνικό, το πολιτικό, το οικονοµικό και το εργασιακό περιβάλλον. Οι αλλαγές αυτές είναι τόσο ραγδαίες που δύσκολα µπορεί κανείς να προβλέψει «τι µέλλει γενέσθαι». Το σήµερα είναι πολύ διαφορετικό από το χθες ενώ είναι βέβαιο ότι και το αύριο θα διαφέρει σηµαντικά από το σήµερα. Στον κόσµο του Ρικάρντο (1840), οι χώρες αντάλλασσαν µόνο προϊόντα. Στον σηµερινό κόσµο ανταλλάσσουν κεφάλαια, εξειδικευµένη εργασία, τεχνολογία και γνώσεις. Κάποτε, για τη διάδοση του τροχού χρειάστηκε να περάσουν χιλιάδες χρόνια. Σήµερα, οι νέες ιδέες και οι σπουδαίες επιστηµονικές ανακαλύψεις γίνονται γνωστές ακαριαία µέσω του Ιντερνετ, ενώ ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι ταξιδεύουν σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Λέγεται ότι οι ανακαλύψεις και η τεχνολογική πρόοδος που έχουν συντελεστεί µέσα στα είκοσι τελευταία χρόνια ισοδυναµούν µε αντίστοιχα δεδοµένα τριών και τεσσάρων αιώνων του παρελθόντος. Ένα γεγονός το οποίο δεν µπορεί να αµφισβητηθεί από κανέναν είναι ότι η δυναµική όλων αυτών των εξελίξεων µεταβάλλει σηµαντικά και τον σηµερινό χάρτη της εκπαίδευσης. Περισσότερο ίσως από κάθε άλλη ιστορική εποχή, τα Ιδρύµατα ειδικά της * Τµήµα Οικονοµικών Επιστηµών, Πανεπιστήµιο Μακεδονίας, Εγνατία 156, 540 06 Θεσσαλονίκη. Τηλ.: (2310) 891 783, e-mail: vele@uom.gr. 1
Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης, τα οποία αποτελούν έναν από τους σηµαντικότερους θεσµούς της κοινωνίας και το βασικό «όχηµα» κοινωνικής ανόδου, καλούνται σήµερα να παίξουν έναν σηµαντικό ρόλο, κατοχυρώνοντας έτσι και τον λόγο ύπαρξής τους. 2. Εξελίξεις στο άµεσο και στο ευρύτερο περιβάλλον Οι αλλαγές που συντελούνται σήµερα σε παγκόσµιο επίπεδο και σηµατοδοτούν µεταβολές σε όλες τις κοινωνικές σφαίρες, δεν µπορεί παρά να έχουν επηρεάσει και να συνεχίσουν να επηρεάζουν τα Πανεπιστηµιακά Ιδρύµατα της χώρας µας, τον ρόλο τους και τον τρόπο λειτουργίας τους. Επιπλέον, είναι εµφανές ότι οι νέες συνθήκες που διαµορφώνονται αυξάνουν όλο και περισσότερο τις απαιτήσεις µέσα στην κοινωνία για µάθηση. Το σηµαντικό αυτό φαινόµενο είναι αποτέλεσµα µιας σειράς γεγονότων 1, τα κυριότερα των οποίων είναι: Η δυναµική της παγκοσµιοποίησης. Η τάση κατάργησης των συνόρων στον χώρο της οικονοµίας, της κοινωνίας, της κουλτούρας και της γλώσσας και η νέα ευρύτερη αντίληψη που η παγκοσµιοποίηση επιφέρει, επιβάλλουν νέους τρόπους σκέψης και συµπεριφοράς όχι µόνο στις επιχειρήσεις και στους οργανισµούς αλλά και σε ολόκληρη την κοινωνία. Συνεπώς, για να αντεπεξέλθει µια χώρα στις συνθήκες ραγδαίας παγκοσµιοποίησης, θα πρέπει οι πολίτες της να είναι εφοδιασµένοι µε περισσότερες γνώσεις και δεξιότητες. Η εµφάνιση της νέας οικονοµίας. Οι τεχνολογικές ανακαλύψεις, η ευρύτατη πλέον χρήση του διαδικτύου και η παράλληλη ανάπτυξη νέων µορφών παροχής υπηρεσιών µε τη χρήση της νέας τεχνολογίας έχουν οδηγήσει στην εµφάνιση και µεγέθυνση της νέας οικονοµίας. Οι επιχειρηµατικές δράσεις που αναπτύσσονται στο νέο οικονοµικό και τεχνολογικό περιβάλλον δηµιουργούν ανάγκες όχι µόνο σε νέες τεχνολογικές εφαρµογές αλλά και σε ανθρώπινο δυναµικό µε ιδιαίτερες ικανότητες και προσόντα. Η επιτακτική ανάγκη για βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της οικονο- µίας. Βασική προϋπόθεση για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής ειδικά οικονοµίας αποτελεί η αύξηση της παραγωγικότητας. Το κόστος εργασίας στην Ελλάδα είναι από τα χαµηλότερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και συνεπώς οι µισθοί δεν µπορούν να µειωθούν περισσότερο ή να καθηλωθούν στα σηµερινά επίπεδα. Για την αύξηση τώρα της παραγωγικότητας απαιτείται ανθρώπινο δυναµικό µε καλύτερη εκπαίδευση και περισσότερες γνώσεις και δεξιότητες. Οπότε, η επένδυση στον ανθρώπινο παράγοντα αποτελεί θέµα πρώτης προτεραιότητας. 1 Για περισσότερα βλέπε Μπουρλετίδης και Παπαθανασίου (2004) και Σιασιάκος και Ρετάλης (2004). 2
Η ραγδαία επιστηµονική και τεχνολογική πρόοδος. Η γρήγορη ανάπτυξη της επιστήµης και της τεχνολογίας έχει ως αποτέλεσµα την απαξίωση των γνώσεων που έχουν αποκτηθεί στο παρελθόν. Συνεπώς, για τη δυναµική και συνεχή εξοικείωση του εργαζόµενου, του επιχειρηµατία αλλά και του κάθε πολίτη χωριστά στα νέα κοινωνικά, οικονοµικά και τεχνολογικά δεδοµένα απαιτείται ανανέωση της γνώσης, καθώς και η απόκτηση νέων δεξιοτήτων. Η έντονη είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας. Η εξέλιξη αυτή, που είναι ιδιαίτερα σηµαντική στη χώρα µας τις δύο τελευταίες δεκαετίες 2, δηµιουργεί επιπλέον ανάγκες για εκπαίδευση και απόκτηση δεξιοτήτων. Βασικές προϋποθέσεις για να εξασφαλίσουν οι γυναίκες απασχόληση και να αντεπεξέλθουν στα δεδοµένα της αγοράς. Οι ραγδαίες αλλαγές, που συντελούνται καθηµερινά στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον επιβάλλουν και στον χώρο της πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης ανάλογες σε µέγεθος µεταβολές και προσαρµογές. Για να µπορέσει, όµως, το ελληνικό Πανεπιστήµιο να προσαρµοστεί στα νέα δεδοµένα και να παίξει στην κοινωνία και στην οικονοµία της γνώσης τον σηµαντικό ρόλο που καλείται να αναλάβει, απαιτούνται σηµαντικές µεταρρυθµίσεις και γενναίες αποφάσεις. Μόνο έτσι θα µπορέσει το πανεπιστηµιακό σύστηµα εκπαίδευσης στη χώρα µας να ανταποκριθεί στις αυξανόµενες ανάγκες των πολιτών για µάθηση και θα είναι επιπλέον σε θέση να παρέχει περισσότερες εκπαιδευτικές ευκαιρίες. Το συµβατικό σύστηµα πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης 3 στη χώρα µας δεν θα µπορούσε από µόνο του, λόγω των περιορισµών που το χαρακτηρίζουν και οι οποίοι θα αναφερθούν αναλυτικά στη συνέχεια, να αντιµετωπίσει το πρόβληµα των αυξανόµενων απαιτήσεων για µάθηση. Έτσι η ελληνική πολιτεία, σε µια προσπάθεια να ακολουθήσει η χώρα µας τις σύγχρονες εξελίξεις και να ανταποκριθεί το εκπαιδευτικό µας σύστηµα στις αυξηµένες ανάγκες της κοινωνίας για µάθηση, προχώρησε στα τέλη της προηγούµενης δεκαετίας (1997) στη θεσµοθέτηση και ίδρυση του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου, το οποίο σήµερα αποτελεί έναν σηµαντικό θεσµό της ελληνικής κοινωνίας. Κατά τη γνώµη µας, το νέο αυτό ίδρυµα αποτελεί ένα σηµαντικό και αναπόσπαστο µέρος του όλου συστήµατος πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης σήµερα στην Ελλάδα. Με κανένα τρόπο δεν µπορεί να θεωρηθεί ότι είναι ένα ανταγωνιστικό ίδρυµα και βρίσκεται απέναντι στα άλλα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα της χώρας. Αποστολή του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου είναι η εξ αποστάσεως παροχή προπτυχιακής και µεταπτυχιακής εκπαίδευσης και επιµόρφωσης, µε την ανάπτυξη και αξιοποίηση κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού και µεθόδων διδασκαλίας. Στους σκοπούς 2 Στην περίοδο 1981-1997 το γυναικείο εργατικό δυναµικό στη χώρα µας αυξήθηκε πάνω από 47%, µε αποτέλεσµα το ποσοστό των γυναικών στο εργατικό δυναµικό να προσεγγίσει το 40% το 1997 από 32% περίπου που ήταν το 1981 (Βελέντζας, 2003). 3 Με τον όρο συµβατικό σύστηµα εκπαίδευσης νοείται το σύστηµα εκείνο εκπαίδευσης στο οποίο δεν υπάρχει φυσική απόσταση µεταξύ διδάσκοντα και διδασκοµένου και η διδασκαλία πραγµατοποιείται «πρόσωπο µε πρόσωπο». 3
του εντάσσεται η προαγωγή της επιστηµονικής έρευνας, καθώς και η ανάπτυξη τεχνολογίας και µεθοδολογίας στο πεδίο της µετάδοσης της γνώσης από απόσταση. Είναι γεγονός ότι στη χώρα µας, µέχρι την προηγούµενη δεκαετία, ο όρος εξ αποστάσεως εκπαίδευση για τους περισσότερους σήµαινε αποκλειστικά µαθήµατα δια αλληλογραφίας, τα οποία σε καµιά περίπτωση δεν µπορούν να έχουν σχέση µε την ανώτατη εκπαίδευση και γενικότερα ένα ολοκληρωµένο σύστηµα εκπαίδευσης. Τα τελευταία όµως χρόνια, µε την ίδρυση και λειτουργία του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου τα εκπαιδευτικά δεδοµένα στην Ελλάδα έχουν αλλάξει και µπορούµε να µιλάµε για πανεπιστηµιακού επιπέδου εξ αποστάσεως εκπαίδευση. 3. Οι σηµαντικότερες οµοιότητες και διαφορές ανάµεσα στα Συµβατικά Πανεπιστήµια και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο Στην Ελλάδα σήµερα, το σύστηµα πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης το αποτελούν είκοσι ένα συµβατικά Ιδρύµατα, τα οποία παρουσιάζονται στο Σχήµα 1, και το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο. Συγκρίνοντας κάποιος το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο (Ε.Α.Π.) µε τα Συµβατικά Πανεπιστήµια (Σ.Π.) εύκολα θα διαπιστώσει την ύπαρξη κάποιων βασικών οµοιοτήτων αλλά και κάποιων ουσιαστικών διαφορών. Οι πιο σηµαντικές οµοιότητες µεταξύ του Ε.Α.Π. και των Σ.Π., που παρουσιάζονται συνοπτικά στο Σχήµα 1, είναι: Το Ε.Α.Π., όπως και το κάθε Σ.Π., είναι ένα αυτοτελές και πλήρως αυτοδιοικούµενο Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυµα, µε ανώτατο όργανο διοίκησης τη Σύγκλητο, και λειτουργεί και αυτό µε τη µορφή Νοµικού Προσώπου ηµοσίου ικαίου. Ε.Α.Π. και Σ.Π. τελούν υπό την εποπτεία του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων. Επιχορηγούνται από την πολιτεία τόσο το Ε.Α.Π. όσο και τα Σ.Π., µε σκοπό την οµαλή λειτουργία τους. Το Ε.Α.Π., όπως και τα Σ.Π., προσφέρει προπτυχιακά και µεταπτυχιακά προγράµµατα σπουδών. Οι τίτλοι σπουδών (προπτυχιακοί και µεταπτυχιακοί) που παρέχει το Ε.Α.Π. είναι πλήρως ισότιµοι µε αυτούς που παρέχουν τα Σ.Π. Για τη λήψη ενός πτυχίου ή ενός µεταπτυχιακού τίτλου του Ε.Α.Π. απαιτούνται, όπως και στην περίπτωση των Σ.Π., επιτυχείς εξετάσεις σε όλα τα µαθήµατα του συγκεκριµένου προγράµµατος σπουδών. 4
Σχήµα 1 Οµοιότητες µεταξύ Συµβατικών Πανεπιστηµίων και Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου Σύστηµα Πανεπιστηµιακής Εκπαίδευσης Συµβατικό σύστηµα εκπαίδευσης Εθνικό & Καποδιστριακό Παν/µιο Αθηνών, Αριστοτέλειο Παν/µιο Θεσσαλονίκης, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, ηµοκρίτειο Παν/µιο Θράκης, Οικονοµικό Παν/µιο Αθηνών, Γεωπονικό Παν/µιο Αθηνών, Παν/µιο Μακεδονίας, Παν/µιο Κρήτης, Πολυτεχνείο Κρήτης, Παν/µιο Πατρών, Παν/µιο Πειραιώς, Παν/µιο Θεσσαλίας, Παν/µιο Ιωαννίνων, Παν/µιο Αιγαίου, Ιόνιο Παν/µιο, Πάντειο Παν/µιο, Χαροκόπειο Παν/µιο, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Παν/µιο Στερεάς Ελλάδος, Παν/µιο Πελοποννήσου, Παν/µιο υτικής Μακεδονίας Σύστηµα ανοικτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο Βασικές οµοιότητες µεταξύ Συµβατικών Πανεπιστηµίων και Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου Λειτουργούν µε τη µορφή Νοµικού Προσώπου ηµοσίου ικαίου και είναι αυτοτελή και πλήρως αυτοδιοικούµενα Εκπαιδευτικά Ιδρύµατα. Τελούν υπό την εποπτεία του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων. Επιχορηγούνται από το κράτος. Παρέχουν προπτυχιακά και µεταπτυχιακά προγράµµατα σπουδών. Υπάρχει πλήρης ισοτιµία στους τίτλους σπουδών. Για τη λήψη ενός πτυχίου ή ενός µεταπτυχιακού τίτλου απαιτούνται εξετάσεις. Ίδια διαδικασία επιλογής και πρόσληψης του µόνιµου διδακτικού προσωπικού και ίδιες καθηγητικές βαθµίδες. 5
Σχήµα 2 ιαφορές µεταξύ Συµβατικών Πανεπιστηµίων και Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου Βασικές διαφορές µεταξύ Συµβατικών Πανεπιστηµίων και Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου Είκοσι ένα (21) Συµβατικά Πανεπιστήµια Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο Πρόσβαση µε ανταγωνιστικές υποχρεωτικές εξετάσεις (πανελλήνιες εξετάσεις). Ελεύθερη πρόσβαση. Κλήρωση σε περίπτωση που οι αιτήσεις είναι περισσότερες από τις προσφερόµενες θέσεις. Απαραίτητη φυσική παρουσία φοιτητών στις αίθουσες διδασκαλίας. Εξ αποστάσεως εκπαίδευση. εν είναι απαραίτητη η φυσική παρουσία των φοιτητών στις αίθουσες διδασκαλίας. Απευθύνονται σε ένα στενό φάσµα ηλικιών. Απευθύνεται σε ένα ευρύ φάσµα ηλικιών. Οι φοιτητές δεν καταβάλλουν δίδακτρα. Οι φοιτητές καταβάλλουν δίδακτρα. Η εκπαίδευση στηρίζεται κυρίως στο έντυπο υλικό και στις παραδόσεις. Για την εκπαίδευση χρησιµοποιείται ένα πλήθος µορφών εκπαιδευτικού υλικού. 6
Η διαδικασία επιλογής και πρόσληψης του µόνιµου διδακτικού προσωπικού που ακολουθεί το Ε.Α.Π. είναι ακριβώς ίδια µε αυτή που ακολουθούν τα Σ.Π. και απαιτούνται για την πρόσληψη τα ίδια προσόντα. Ενώ ίδιες είναι και οι καθηγητικές βαθµίδες (Λέκτορας, Επίκουρος Καθηγητής, Αναπληρωτής Καθηγητής και Καθηγητής). Πέρα από τις οµοιότητες, ανάµεσα στο Ε.Α.Π. και στα Σ.Π. υπάρχουν, όπως φαίνεται στο Σχήµα 2, ορισµένες ουσιαστικές διαφορές, οι οποίες µπορούµε να πούµε πως καθιστούν το Ε.Α.Π. ένα Ίδρυµα µε ξεχωριστή θέση στο εκπαιδευτικό µας σύστηµα. Πιο αναλυτικά, οι διαφορές αυτές είναι οι εξής: Βασική προϋπόθεση για την είσοδο κάποιου σε µια σχολή ενός Σ.Π. είναι η συµµετοχή του σε ανταγωνιστικές υποχρεωτικές εξετάσεις (πανελλήνιες εξετάσεις) και η επίτευξη µιας συγκεκριµένης επίδοσης. Αντίθετα, η πρόσβαση στο Ε.Α.Π. είναι ελεύθερη. Στην περίπτωση βέβαια που υπάρχει αναντιστοιχία ανάµεσα στον αριθµό των αιτήσεων και στον αριθµό των προσφερόµενων θέσεων, πραγµατοποιείται κλήρωση. Η καινοτοµία αυτή του Ε.Α.Π, δηλαδή η ελεύθερη και χωρίς περιορισµούς πρόσβαση σε κάποιο πρόγραµµα σπουδών άρει τους περιορισµούς εισαγωγής στα Πανεπιστηµιακά Εκπαιδευτικά Ιδρύµατα και παρέχει τη δυνατότητα σε άτοµα που δεν εντάχθηκαν για διάφορους λόγους σε κάποιο Σ.Π. να αποκτήσουν, αν το θελήσουν, πανεπιστηµιακή µόρφωση και πανεπιστηµιακό πτυχίο 4. Η εκπαιδευτική διαδικασία που ακολουθείται στα Σ.Π. και η οποία ως κύριο χαρακτηριστικό έχει την «πρόσωπο µε πρόσωπο διδασκαλία», καθιστά απαραίτητη τη φυσική παρουσία των φοιτητών στις αίθουσες διδασκαλίας. Έτσι, ο φοιτητής είναι υποχρεωµένος να εγκατασταθεί και να παραµείνει στην έδρα του πανεπιστηµίου καθ όλη σχεδόν τη διάρκεια των σπουδών του. Από την άλλη µεριά, το Ε.Α.Π. παρέχει εκπαίδευση από απόσταση και συνεπώς δεν είναι απαραίτητη η φυσική παρουσία των φοιτητών στις αίθουσες διδασκαλίας 5. Ο φοιτητής µπορεί να χρησιµοποιεί την κατοικία του ή το γραφείο του ως χώρο µάθησης. Το συµβατικό σύστηµα εκπαίδευσης χαρακτηρίζεται από µια σειρά περιορισµών, οι οποίοι αποκλείουν από αυτό εργαζόµενους και άτοµα µεγαλύτερης 4 Σύµφωνα µε τον Atkinson (1999), σε µια κοινωνία όπου η εκπαίδευση, η γνώση και η πληροφορία είναι παράγοντες κλειδιά όχι µόνο για την πρόοδο και ευηµερία του ατόµου αλλά και του συνόλου, η πρόσβαση στην εκπαιδευτική διαδικασία αποτελεί σε µεγάλο βαθµό εγγύηση για την επιτυχία. 5 Τα πανεπιστήµια στα οποία δεν είναι απαραίτητη η φυσική αλλά η εικονική παρουσία των φοιτητών στον χώρο του πανεπιστηµίου ονοµάζονται συνήθως «Εικονικά Πανεπιστήµια» (Σιασιάκος και Ρετάλης, 2004). 7
ηλικίας. Οπότε, τα Σ.Π. καλύπτουν ένα στενό φάσµα ηλικιών. Αντίθετα, το Ε.Α.Π., στο οποίο η πρόσβαση είναι ελεύθερη και δεν είναι υποχρεωτική η παρουσία του εκπαιδευόµενου στις αίθουσες διδασκαλίας, προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες εκπαίδευσης και έτσι αυτό απευθύνεται σε ένα ευρύτερο φάσµα ηλικιών. Στα Σ.Π. η φοίτηση είναι δωρεάν και οι φοιτητές δεν καταβάλλουν δίδακτρα. Επιπλέον, τα διδακτικά συγγράµµατα τους χορηγούνται δωρεάν, ενώ ένας αριθµός φοιτητών, µε χαµηλό οικογενειακό εισόδηµα, δικαιούται δωρεάν σίτιση και επιδότηση ενοικίου. Στο Ε.Α.Π. η φοίτηση δεν είναι δωρεάν και οι φοιτητές είναι υποχρεωµένοι να καταβάλλουν δίδακτρα, µε αιτιολογικό τη συµµετοχή τους στα έξοδα επικοινωνίας και στο κόστος ανάπτυξης και παραγωγής του εκπαιδευτικού υλικού που τους χορηγείται. Εδώ θα πρέπει να σηµειώσουµε ότι όπως συµβαίνει και στα Σ.Π., στους φοιτητές που επιτυγχάνουν υψηλές επιδόσεις χορηγούνται από το Ε.Α.Π. υποτροφίες. Η εκπαίδευση που προσφέρουν τα Σ.Π. στηρίζεται κυρίως στο έντυπο εκπαιδευτικό υλικό και στις παραδόσεις που πραγµατοποιούνται στις αίθουσες διδασκαλίας, ενώ η εκπαίδευση που παρέχει το Ε.Α.Π. βασίζεται σε µια ποικιλία µορφών εκπαιδευτικού υλικού, έντυπο, οπτικοακουστικό, ηλεκτρονικό κλπ. 4. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση Η πιο σηµαντική, ίσως, καινοτοµία του Ε.Α.Π. είναι η παροχή εκπαίδευσης από απόσταση. Ανατρέχοντας κανείς στη διεθνή βιβλιογραφία ή στο διαδίκτυο, εύκολα θα διαπιστώσει ότι ο θεσµός της µάθησης εξ αποστάσεως έχει απασχολήσει και απασχολεί πολλούς συγγραφείς και εκπαιδευτικούς φορείς. Κατά καιρούς έχουν γίνει αρκετές και σηµαντικές προσπάθειες για να δοθεί ένας κοινά αποδεκτός ορισµός της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. 6 Το περιεχόµενο του κάθε ορισµού εξαρτάται κυρίως από τη χρονική περίοδο που αυτός διατυπώθηκε. Ένας σύντοµος και χρησιµοποιούµενος από τους περισσότερους σήµερα ορισµός είναι αυτός που δόθηκε το 1983 από το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικών Επιστηµών του Υπουργείου Παιδείας των Ηνωµένων Πολιτειών της Αµερικής. Σύµφωνα µε τον ορισµό αυτό, «εξ αποστάσεως εκπαίδευση είναι η υποβοηθούµενη από τα µέσα επικοινωνίας εκπαίδευση (ταχυδροµείο, ηλεκτρονικό ταχυδροµείο, ραδιόφωνο, τηλεόραση, κασέτες βίντεο, υπολογιστές, τηλεδιάσκεψη και άλλα µέσα) µε µικρή ή καθόλου διαπροσωπική ή σε τάξη επαφή µεταξύ εκπαιδευτή και εκπαιδευόµενου». 6 Οι πρώτες προσπάθειες για να οριστεί το τι είναι ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση έγιναν από τους Dohmen (1967), Moore (1973), Peters (1973) και Holmberg (1977). Στη συνέχεια ακολούθησαν οι Garrison and Shale (1987), Barker, Frisbie, and Patrick (1989), Moore (1990) και Portway and Lane (1994). 8
Τα ιδιαίτερα στοιχεία, που χαρακτηρίζουν το σύστηµα εκπαίδευσης από απόσταση και τα οποία το διαφοροποιούν από το αντίστοιχο παραδοσιακό σύστηµα, είναι τα ακόλουθα (Keegan, 1988 και 1996): Η ύπαρξη φυσικής απόστασης µεταξύ διδάσκοντα και διδασκοµένων και συνεπώς η έλλειψη άµεσης επαφής µεταξύ διδάσκοντος και διδασκοµένου, σε όλη τη διάρκεια της εκπαιδευτικής δραστηριότητας, εκτός ελάχιστων µη υποχρεωτικών συναντήσεων. Η απουσία λειτουργίας µίας µαθησιακής οµάδας (εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων) σε όλη τη διάρκεια της µαθησιακής διαδικασίας. Η παρεµβολή του Εκπαιδευτικού Ιδρύµατος που σχεδιάζει το διδακτικό υλικό και υλοποιεί το πρόγραµµα εκπαίδευσης στη µαθησιακή διαδικασία. Η χρήση σύγχρονων τεχνολογιών για τη µεταφορά του περιεχοµένου του προγράµµατος εκπαίδευσης και τα οποία συνδέουν τον διδάσκοντα µε τον διδασκόµενο. Η εξασφάλιση αµφίδροµης επικοινωνίας, µε σκοπό την υποβοήθηση του έργου του διδασκόµενου. Με βάση τα παραπάνω, µπορούµε να πούµε ότι η εξ αποστάσεως εκπαίδευση αποτελεί ένα εναλλακτικό σύστηµα µετάδοσης της γνώσης, το οποίο θεωρείται ότι είναι το ίδιο αποδοτικό στα µαθησιακά του αποτελέσµατα µε αυτό της παραδοσιακής εκπαίδευσης. Η πιο σηµαντική διαφορά του συστήµατος της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης από τα παραδοσιακά συστήµατα εκπαίδευσης είναι ότι στο σύστηµα αυτό διδάσκοντες και διδασκόµενοι βρίσκονται σε φυσική απόσταση µεταξύ τους. Συνεπώς, η ταυτόχρονη και σε καθηµερινή σχεδόν βάση παρουσία τους σε έναν συγκεκριµένο χώρο, όπως είναι π.χ. το πανεπιστηµιακό αµφιθέατρο, δεν είναι απαραίτητη. Επίσης, η εξ αποστάσεως επικοινωνία µεταξύ διδάσκοντα και διδασκοµένων δεν είναι απαραίτητο να γίνεται στον ίδιο χρόνο. Γενικά, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση διακρίνεται σε σύγχρονη και ασύγχρονη, ανάλογα µε το πώς και πότε πραγµατοποιείται η επικοινωνία µεταξύ διδάσκοντα και διδασκοµένων. Συγκεκριµένα, στη σύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση διδάσκων και διδασκόµενοι επικοινωνούν όλοι µαζί, µε τη βοήθεια των σύγχρονων µέσων επικοινωνίας, σε προκαθορισµένη χρονική στιγµή. Στην ασύγχρονη, που είναι σήµερα περισσότερο διαδοµένη 7 και η µορφή της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης που παρέχει το Ε.Α.Π., η επικοινωνία του διδάσκοντα µε τους διδασκόµενους δεν είναι ταυτόχρονη και πραγµατοποιείται σε διαφορετικό χρόνο. 7 Για το ποιοι είναι οι βασικοί λόγοι που έχουν κάνει την ασύγχρονη εξ αποστάσεως εκπαίδευση να είναι σήµερα πιο διαδοµένη από τη σύγχρονη, βλέπε: Μπουρίκας, Κορδούλης και Λυκουργιώτης (2001). 9
Το σύστηµα τώρα της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης εµφανίζει, λόγω των χαρακτηριστικών του, ορισµένα βασικά πλεονεκτήµατα αλλά και κάποια µειονεκτήµατα, τα οποία παρουσιάζονται συνοπτικά στο Σχήµα 3. Σχήµα 3 Πλεονεκτήµατα και Μειονεκτήµατα του Συστήµατος της Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης Εξ αποστάσεως εκπαίδευση Πλεονεκτήµατα Μειονεκτήµατα Παροχή περισσότερων εκπαιδευτικών ευκαιριών. Εύκολη πρόσβαση. Ευελιξία στην οργάνωση του χρόνου µελέτης. υνατότητα σπουδών παράλληλα µε την εργασία. Χαµηλό κόστος σπουδών. Αδυναµία άµεσης υποβολής ερωτήσεων και επίλυσης αποριών. Περιορισµένη δυνατότητα του διδάσκοντα να κατανοήσει άµεσα τις ανάγκες των διδασκοµένων. Απαίτηση για καλή γνώση της τεχνολογίας και αναγκαιότητα κατοχής του βασικού εξοπλισµού. Απουσία προσωπικής επαφής του φοιτητή µε τον διδάσκοντα και τους συµφοιτητές του. Πιο αναλυτικά, τα πλεονεκτήµατα αυτού του συστήµατος εκπαίδευσης είναι τα ακόλουθα: Η παροχή περισσότερων εκπαιδευτικών ευκαιριών. Το σύστηµα της εξ αποστάσεως εκπαίδευση, λόγω των χαρακτηριστικών του, παρέχει ευκαιρίες εκπαίδευσης σε άτοµα κάθε ηλικίας και ανεξάρτητα από την επαγγελµατική τους και την οικογενειακή τους κατάσταση, τις κοινωνικές τους υποχρεώσεις και τον τόπο µόνιµης κατοικίας τους. Η εύκολη πρόσβαση. Ο φοιτητής έχει τη δυνατότητα να συµµετέχει στην εκπαιδευτική διαδικασία και να παρακολουθεί το πρόγραµµα σπουδών που επέλεξε από οποιονδήποτε χώρο (π.χ. σπίτι, γραφείο) και γεωγραφική περιοχή. Η ευελιξία στον προγραµµατισµό και την οργάνωση του χρόνου µελέτης. Η µη ύπαρξη καθορισµένων ωρών παρακολούθησης των µαθηµάτων του 10
προγράµµατος σπουδών επιτρέπει στους φοιτητές να επιλέγουν τον χρόνο µελέτης και να καθορίζουν τον ρυθµό της µάθησης. Η δυνατότητα σπουδών παράλληλα µε την εργασία. Η παροχή της εκπαίδευσης από απόσταση επιτρέπει στους εργαζόµενους να σπουδάσουν όποτε το επιθυµήσουν και να αποκτήσουν ένα πανεπιστηµιακό πτυχίο χωρίς να διακόψουν την εργασία τους. Το χαµηλότερο κόστος σπουδών. Η δυνατότητα κάποιου να σπουδάσει στον τόπο της µόνιµης κατοικίας του τον απαλλάσσει από έξοδα διαβίωσης και σίτισης που θα τον επιβάρυναν, αν αυτός ήταν υποχρεωµένος να εγκατασταθεί στην έδρα του Εκπαιδευτικού Ιδρύµατος. Το σύστηµα παροχής εκπαίδευσης από απόσταση, εκτός των πλεονεκτηµάτων, έχει και κάποια µειονεκτήµατα, τα βασικότερα των οποίων είναι: Η αδυναµία άµεσης υποβολής ερωτήσεων και επίλυσης αποριών. Ο φοιτητής επιλέγει µόνος του τον χρόνο µελέτης και εκπόνησης των προβλεπόµενων από το πρόγραµµα σπουδών γραπτών εργασιών. Έτσι, αυτός δεν έχει τη δυνατότητα άµεσης υποβολής ερωτήσεων στον υπεύθυνο διδάσκοντα και διατύπωσης αποριών τη χρονική στιγµή που αυτές του δηµιουργούνται. Η περιορισµένη δυνατότητα του διδάσκοντα να κατανοήσει άµεσα τα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες των διδασκοµένων. Η µη λειτουργία «τάξης» και η έλλειψη άµεσης επαφής διδάσκοντα και διδασκοµένων δυσκολεύουν τον διδάσκοντα να διαµορφώσει άµεσα µια πλήρη εικόνα για τα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες των φοιτητών του. Η απαίτηση για καλή γνώση της τεχνολογίας και η αναγκαιότητα κατοχής του βασικού εξοπλισµού. Φοιτητές που δεν έχουν στη διάθεσή τους τον βασικό εξοπλισµό (ηλεκτρονικό υπολογιστή, πρόσβαση στο διαδίκτυο, e-mail κλπ.) και έχουν δυσκολίες χειρισµού του ηλεκτρονικού υπολογιστή δεν µπορούν να αντεπεξέλθουν εύκολα στις απαιτήσεις ενός προγράµµατος σπουδών που προσφέρεται από απόσταση. Η απουσία προσωπικής επαφής του φοιτητή µε τον διδάσκοντα και τους συµφοιτητές του. Στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση οι φοιτητές έχουν ελάχιστες προσωπικές επαφές µε τον διδάσκοντα που τους επιβλέπει και τους καθοδηγεί, ενώ δεν υπάρχει και άµεση προσωπική επαφή και επικοινωνία µεταξύ των διδασκοµένων. Η έλλειψη αυτή άµεσης επαφής και επικοινωνίας πιθανόν να δηµιουργήσει στους διδασκόµενους αισθήµατα αποµόνωσης και αποξένωσης από την εκπαιδευτική διαδικασία και την εκπαιδευτική κοινότητα. 11
Οι περισσότερες αδυναµίες που εµφανίζει η εξ αποστάσεως εκπαίδευση µπορούν να ξεπεραστούν (α) µε την παροχή του κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού, ώστε ο εκπαιδευόµενος να µπορεί να κατανοεί την ύλη των µαθηµάτων του, χωρίς την ιδιαίτερη βοήθεια των υπεύθυνων καθηγητών και επιπλέον να είναι σε θέση να βρίσκει από µόνος του τις απαντήσεις στα περισσότερα ερωτήµατα που του δηµιουργούνται κατά τη διάρκεια της µελέτης, και (β) τη βελτίωση και ανάπτυξη της επικοινωνίας µεταξύ διδασκόντων και διδασκοµένων. Κλείνοντας την ενότητα αυτή θα θέλαµε να σηµειώσουµε ότι όσοι είναι εξοικειωµένοι µε τη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή και το διαδίκτυο, έχουν την ικανότητα να οργανώνουν σωστά τον χρόνο τους και έχουν διάθεση για µάθηση, το σύστηµα της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και ειδικά στη χώρα µας το Ε.Α.Π., τους παρέχει τη δυνατότητα να αποκτήσουν, εφόσον το επιθυµούν, ένα πανεπιστηµιακό πτυχίο ή ακόµη και έναν µεταπτυχιακό τίτλο. 5. Σύνοψη Η ανάπτυξη της οικονοµίας των υπηρεσιών, η επανάσταση στη διάρθρωση και την κατανοµή της εργασίας, η υπεροχή της διανοητικής έναντι της µηχανικής τεχνολογίας, η διαχείριση της οργανωµένης πολυπλοκότητας που παραµερίζει τις κρίσεις διαίσθησης και γενικά η αλλαγή του χαρακτήρα της ανθρώπινης παρέµβασης στην παραγωγική διαδικασία, όπου ο άνθρωπος παρεµβαίνει πλέον στην παραγωγή όλο και λιγότερο µε την ιδιότητα του απλού εργαζόµενου, όλο και περισσότερο µε την ιδιότητα του φορέα της γνώσης, της επιστήµης, µε την ιδιότητα του χειριστή της πληροφορίας οδήγησαν σε µια σηµαντική αύξηση των αναγκών για µάθηση. Το συµβατικό σύστηµα πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης στη χώρα µας δεν ήταν σε θέση από µόνο του, λόγω των περιορισµών που το χαρακτηρίζουν, να ανταποκριθεί στις αυξανόµενες απαιτήσεις για µάθηση. Για την αντιµετώπιση αυτού του προβλήµατος θεσµοθετήθηκε και λειτούργησε από τα τέλη της προηγούµενης δεκαετίας το Ε.Α.Π., µε κύρια χαρακτηριστικά την ελεύθερη πρόσβαση και την παροχή εκπαίδευσης από απόσταση. Σήµερα το Ε.Α.Π. έχει κατοχυρώσει µια σηµαντική θέση στο εκπαιδευτικό µας σύστηµα και ο ρόλος του σε αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικός. Βιβλιογραφία Atkinson, R. Education, training and the new economy, American Youth Policy Forum [http://www.aypf.org/forumbriefs/1999/fb021999.htm]. Barker, B., Frisbie, A. and Patrick, K. (1989), Broadening the definition of distance education in the light of the new telecommunications technologies, The American Journal of Distance Education, vol. 3(1), pp. 20-29. 12
Βελέντζας, Κ. (2003), Παραγωγικός πληθυσµός, εργατικό δυναµικό και ανεργία στην Ελλάδα, στο Γ. Σιάµπος (επιµ.) Πληθυσµός και Ανάπτυξη στην Ελλάδα, Εκδόσεις Κορφή, Αθήνα, σελ. 133-144. Dohmen, G. (1967), Das Fernstudium. Ein neues pedagogisches Forschungs - und Arbeitsfeld, Tόbingen: Diffe. Garrison, D. and Shale, D. (1987), Mapping the boundaries of distance education: problems in defining the field, The American Journal of Distance Education, vol. 1(1), pp. 4-13. Holmberg, B. (1977), Distance Education: A Surrey and Bibliography, London: Kogan Page. Keegan, D. (1988), On line education: A human touch of technology, NKI Forlaget, Norway. Keegan, D. (1996), Foundations of distance education, Routledge studies in distance education, Routledge, London, U.K. Moore, M. (1973), Toward a theory of independent learning and teaching, Journal of Higher Education, vol. 44, pp. 661-679. Moore, M. (1990), Background and overview of contemporary American distance education, in Μ. Moore (ed) Contemporary Issues in American Distance Education, New York: Pergamon, pp. xii-xxvi. Μπουρίκας, Κ., Κορδούλης, Χ. και Λυκουργιώτης, Α. (2001), Η εικονική τάξη ως εργαλείο για την υποστήριξη της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και το σχεδιασµό συµπληρωµατικού εκπαιδευτικού υλικού, εισήγηση στο Πρώτο Πανελλήνιο Συνέδριο στην Ανοικτή και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, Πάτρα. Μπουρλετίδης, Κ. και Παπαθανασίου, Σ. (2004), Εκπαίδευση και τεχνολογία: Η εξ αποστάσεως ηλεκτρονική εκπαίδευση, Πρακτικά Πανελληνίου Επιστηµονικού Συνεδρίου: Εκπαίδευση και Ανάπτυξη, Λαµία, σελ. 375-405. Peters, Q. (1973), Die didaktische Struktur des fernunte vrichts, Weinheim: Beltz. Portway, P. and Lane C. (1994), Guide to Teleconferencing and Distance Learning, San Ramon, Calif: Applied Business Communications. Σιασιάκος, Κ. και Ρετάλης, Σ. (2004), Μελέτη περίπτωσης: Το µοντέλο ενός εικονικού πανεπιστηµίου, Πρακτικά Πανελληνίου Επιστηµονικού Συνεδρίου: Εκπαίδευση και Ανάπτυξη, Λαµία, σελ.164-177. 13