Pro Justitia Τόµος 1, 2015

Pro Justitia Τόµος 1, 2015 EYΘΥΝΗ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ Γεώργιος Τσινιάς, Μεταπτυχιακός Φοιτητής, Τοµέας Εµπορικού και Οικονοµικού Τοµέα Το παρόν έργο υπάγεται σε Άδεια Χρήσης: Creative Commons Αναφορά Δηµιουργού-Μη Εµπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές (CC BY-NC- ND 4.0) https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.el 1. Εισαγωγή Στην Ελλάδα, η ιστορία της συλλογικής διαχείρισης πνευµατικών δικαιωµάτων ξεκίνησε στις αρχές του 20 ου αιώνα, ενώ σήµερα ο Ν. 2121/1993 αφιερώνει ολόκληρο το ένατο κεφάλαιο (ά. 54 58) στη συλλογική διαχείριση, µε στόχο την προστασία των δηµιουργών καθώς και των δικαιούχων συγγενικών δικαιωµάτων από τους κινδύνους που διατρέχουν, λόγω του ότι οι οργανισµοί συλλογικής διαχείρισης -στην πλειονότητα των περιπτώσεων- κατέχουν µονοπωλιακή θέση. Στο πλαίσιο αυτό, ο έλληνας νοµοθέτης προβλέπει την ύπαρξη ελέγχου των ως άνω οργανισµών, τόσο κατά το στάδιο της ίδρυσης όσο και κατά το στάδιο της λειτουργίας τους, ώστε να διασφαλιστεί ότι επιτελούν σωστά τη διαµεσολαβητική τους λειτουργία και να αποκλειστεί κάθε κίνδυνος καταχρηστικής συµπεριφοράς τους απέναντι στους δικαιούχους που εκπροσωπούν, αλλά και απέναντι στους χρήστες των έργων που διαχειρίζονται, ήτοι απέναντι στις επιχειρήσεις ή τα µεµονωµένα άτοµα που επιδιώκουν τη δευτερογενή εκµετάλλευση 1

των προστατευόµενων έργων. Ειδικότερα: 2. Έννοια της συλλογικής διαχείρισης Ο θεσµός της συλλογικής διαχείρισης επιτρέπει στο δηµιουργό ή το δικαιούχο συγγενικού δικαιώµατος να αναθέτει τη διαχείριση ή/και την προστασία του περιουσιακού του δικαιώµατος ή ορισµένων εξουσιών που απορρέουν από αυτό (σύµφωνα µε το άρθρο 3 του οικείου νόµου) σε οργανισµό συλλογικής διαχείρισης δικαιωµάτων. Ως τέτοιος, δε, νοείται κάθε οργανισµός, αποκλειστικός ή κύριος σκοπός του οποίου είναι η διαχείριση ή/και η προστασία των ως άνω περιουσιακών δικαιωµάτων 1. Οι οργανισµοί συλλογικής διαχείρισης µπορούν να λειτουργούν υπό οποιαδήποτε εταιρική µορφή προβλέπεται στο ελληνικό δίκαιο. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα οργανισµών συλλογικής διαχείρισης αποτελούν: η Α.Ε.Π.Ι Α.Ε., που διαχειρίζεται τα δικαιώµατα των µουσικοσυνθετών και των στιχουργών, ο ΟΣΔΕΛ, για τους συγγραφείς και τους εκδότες εντύπων, η ΑΘΗΝΑ για τους σκηνοθέτες και τους σεναριογράφους, ο GEA για τους µουσικούς, τους τραγουδιστές και τους παραγωγούς υλικών φορέων ήχου ή ήχου και εικόνας, καθώς και πολλοί άλλοι, οι οποίοι λειτουργούν στην Ελλάδα για λογαριασµό διαφορετικών οµάδων δηµιουργών και δικαιούχων συγγενικών δικαιωµάτων. 3. Πρακτική σηµασία της συλλογικής διαχείρισης Η συλλογική διαχείριση έχει µεγάλη πρακτική σηµασία στις µέρες µας καθώς, ενόψει της ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης, η πληροφορία και η εικόνα διαχέονται τόσο γρήγορα και σε τέτοια έκταση, που καθίσταται πρακτικά αδύνατο ο δηµιουργός να ελέγξει και να προασπίσει µόνος του τα δικαιώµατα που απορρέουν από το έργο του. Επιπλέον, ο θεσµός της συλλογικής διαχείρισης διευκολύνει σηµαντικά και τους χρήστες που επιθυµούν να εκµεταλλευτούν ένα πνευµατικό έργο, καθώς καθίσταται ευχερέστερη η επαφή και συνδιαλλαγή µε έναν οργανισµό που διαχειρίζεται ταυτόχρονα τα δικαιώµατα εκατοντάδων ή/και χιλιάδων πνευµατικών δηµιουργών, σε σύγκριση µε τη συνδιαλλαγή µε κάθε δηµιουργό 1 Σινανίδου, Μ., «Συλλογική Διαχείριση Δικαιωµάτων», εις Κοτσίρης Λ. Σταµατούδη, Ε. (επιµ.), Νόµος για την Πνευµατική Ιδιοκτησία Κατ άρθρο ερµηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2009, σελ 928. 2

ατοµικά, όπου και αν αυτός µπορεί να βρίσκεται. 4. Ανάθεση της διαχείρισης ή διοίκησης δικαιωµάτων σε ΟΣΔ Για να πραγµατωθεί, λοιπόν, η ως άνω διαµεσολαβητική λειτουργία του οργανισµού συλλογικής διαχείρισης, ο δηµιουργός θα πρέπει να αναθέσει σ αυτόν τη διαχείριση ή/και την προστασία των περιουσιακών δικαιωµάτων του πάνω στα έργα του 2. Η ανάθεση αυτή είναι κατά κανόνα εκούσια και προαιρετική, σύµφωνα µε το άρθρο 54 παρ. 1 εδ. αʹ του Ν. 2121/1993 («..οι δηµιουργοί µπορούν να αναθέτουν»), σε ορισµένες περιπτώσεις, όµως, καθίσταται υποχρεωτική, όταν ο νοµοθέτης κρίνει πως ο έλεγχος της χρήσης είναι εξαιρετικά δύσκολος ή αδύνατος, ιδίως, δε, όταν ο εντοπισµός των δικαιούχων από τους χρήστες παρουσιάζει ανυπέρβλητες δυσχέρειες. Τέτοιες περιπτώσεις, για παράδειγµα, αποτελούν: η εύλογη αµοιβή που οφείλεται για την ιδιωτική αναπαραγωγή των έργων (κατά το άρθρο 18 παρ. 3) καθώς και η εύλογη και ενιαία αµοιβή που οφείλεται στους ερµηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες και τους παραγωγούς των υλικών φορέων εγγραφής της ερµηνείας ή εκτέλεσής τους, εφόσον αυτοί χρησιµοποιούνται στο πλαίσιο ραδιοτηλεοπτικής µετάδοσης (κατά το άρθρο 49 παρ. 1). Περαιτέρω, αντικείµενο ανάθεσης µπορούν να αποτελέσουν όλα τα έργα των δηµιουργών που είναι κατάλληλα για εκµετάλλευση, µε τους τρόπους στους οποίους αναφέρονται οι ανατεθειµένες στον εκάστοτε Ο.Σ.Δ. εξουσίες. Σε περίπτωση αµφιβολίας, δε, τεκµαίρεται ότι η ανάθεση αφορά όλα τα έργα του δηµιουργού, ακόµη και µελλοντικά, για χρονικό διάστηµα που δεν µπορεί να ξεπερνά τα τρία χρόνια (ά. 54 παρ.3), µε στόχο να µειωθεί ο κίνδυνος υπέρµετρης δέσµευσης της ελευθερίας του δικαιούχου. Η ως άνω ανάθεση µπορεί να γίνεται είτε µε την καταπιστευτική µεταβίβαση του περιουσιακού δικαιώµατος ή επιµέρους εξουσιών που πηγάζουν από αυτό, προς το σκοπό της διαχείρισης ή της προστασίας τους, είτε µε την παροχή σχετικής πληρεξουσιότητας προς τον οργανισµό. Η οικεία σύµβαση αποτελεί ενοχική και διαρκή, µη γνήσια σύµβαση εκµετάλλευσης δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας, ορισµένου χρόνου, στο πλαίσιο της οποίας ο ΟΣΔ υποχρεούται να διενεργεί τις αναγκαίες διαχειριστικές πράξεις, νοµικές και υλικές, µέσα στο συµφωνηµένο χρονικό διάστηµα, ενώ ο αντισυµβαλλόµενός του/δικαιούχος να του 2 Σινανίδου, Μ., ό.π., σελ 932 3

παρέχει τις συναφείς προς τον σκοπό της διαχείρισης εξουσίες 3. 5. Εποπτεία των ΟΣΔ Η εποπτεία των Οργανισµών Συλλογικής Διαχείρισης -ως προς την ορθή εκτέλεση του έργου τους- έχει ανατεθεί στο Υπουργείο Πολιτισµού, το οποίο, συνεπικουρούµενο από τον Οργανισµό Πνευµατικής Ιδιοκτησίας (Ο.Π.Ι), που αποτελεί νοµικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, ασκεί διοικητικό έλεγχο νοµιµότητας, προληπτικό και κατασταλτικό. Παράλληλα, η εποπτεία των οργανισµών, όσον αφορά τη λειτουργία τους ως επιχειρήσεων που δρουν σε συγκεκριµένη αγορά, διενεργείται από την Επιτροπή Ανταγωνισµού. Άρα, εφόσον πληρούνται οι σχετικές προϋποθέσεις του Ν. 3959/2011, δεν αποκλείεται να επιληφθούν παράλληλα και οι δύο προαναφερθείσες αρχές. Και αυτό γιατί οι ΟΣΔ αποτελούν επιχείρηση κατά την έννοια του παραπάνω νόµου, στο µέτρο που ασκούν επιχειρηµατικές δραστηριότητες, τόσο έναντι των χρηστών όσο και έναντι των δικαιούχων. Ωστόσο, η ειδική εποπτεία, που επιβάλλει ο Ν. 2121/1993 για τη σύσταση και τη λειτουργία των οργανισµών, δεν µπορεί να υποκαταστήσει τον έλεγχο εκ µέρους της Επιτροπής Ανταγωνισµού, δεδοµένου ότι αυτός εξυπηρετεί διαφορετικούς σκοπούς. 6. Ευθύνη των Οργανισµών Συλλογικής Διαχείρισης 6.1 Ευθύνη κατά το Δίκαιο Πνευµατικής Ιδιοκτησίας (Ν. 2121/1993) Ενόψει του σύνθετου ενδιάµεσου ρόλου που επιτελούν στο πλαίσιο των συναλλαγών µεταξύ δηµιουργών και δικαιούχων συγγενικών δικαιωµάτων, αφενός, και χρηστών, αφετέρου, οι οργανισµοί συλλογικής διαχείρισης έχουν ένα ευρύ πεδίο αρµοδιοτήτων, οι οποίες ορίζονται κατά τρόπο γενικό στο άρθρο 55 παρ. 1 του Ν. 2121/1993 και εξειδικεύονται περαιτέρω στην ιδρυτική πράξη του εκάστοτε οργανισµού 4. Μεταξύ άλλων, οι Οργανισµοί Συλλογικής Διαχείρισης είναι αρµόδιοι 3 Σινανίδου, Μ., ό.π., σελ 946. 4 Καλλινίκου, Δ., Πνευµατική Ιδιοκτησία και Συγγενικά Δικαιώµατα (3η έκδ.), Εκδόσεις 4

να καταρτίζουν συµβάσεις µε τους χρήστες ως προς τους όρους εκµετάλλευσης των έργων που διαχειρίζονται και το ύψος της οφειλόµενης ποσοστιαίας αµοιβής, να εισπράττουν και να κατανέµουν την εν λόγω αµοιβή µεταξύ των µελών τους, δηµιουργών ή δικαιούχων συγγενικών δικαιωµάτων ή των δικαιοδόχων τους, να εισπράττουν για λογαριασµό τους την προβλεπόµενη στο άρθρο 18 παρ. 3 εύλογη αµοιβή και να επιλαµβάνονται των διοικητικών, δικαστικών ή εξώδικων ενεργειών που απαιτούνται για τη νόµιµη προστασία των δικαιωµάτων των ως παράπών προσώπων. Επιπλέον, ο Νόµος προβλέπει ρητά ορισµένες υποχρεώσεις των οργανισµών συλλογικής διαχείρισης, έναντι τόσο των χρηστών (στο άρθρο 57), όσο και των δηµιουργών (στο άρθρο 56) των έργων που διαχειρίζονται. Σε περίπτωση, συνεπώς, που οι ΟΣΔ παραβιάζουν τις εκ του Νόµου υποχρεώσεις τους ή/και τις υποχρεώσεις που αυτοί αναλαµβάνουν στο πλαίσιο των συµβάσεων που καταρτίζουν µε τους δηµιουργούς και τους χρήστες, ανακύπτει «διττή» ευθύνη των οργανισµών, κατευθυνόµενη προς τις δύο αυτές κατηγορίες προσώπων 5. Πρέπει, ωστόσο, να σηµειωθεί ότι ως «αντίβαρο» στην αυξηµένη ευθύνη που υπέχουν οι οργανισµοί συλλογικής διαχείρισης, καθιερώνονται υπέρ αυτών ορισµένες δικονοµικές διευκολύνσεις (στο ά. 55 παρ. 2 και 3 του Ν. 2121/1993), που αποσκοπούν στην κατοχύρωση της νοµιµοποίησης τους ως προς τη δικαστική προστασία των δηµιουργών που εκπροσωπούν 6. Εκ των διευκολύνσεων αυτών, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το µαχητό τεκµήριο του άρθρου 55 παρ. 2, σύµφωνα µε το οποίο οι Οργανισµοί Συλλογικής Διαχείρισης τεκµαίρεται ότι έχουν την αρµοδιότητα διαχείρισης ή προστασίας όλων των πνευµατικών δηµιουργών ή όλων των έργων, για τα οποία δηλώνουν ότι έχουν µεταβιβασθεί σε αυτούς οι σχετικές εξουσίες ή ότι καλύπτονται από την παρασχεθείσα πληρεξουσιότητα. Σε περίπτωση, όµως, που ο αντισυµβαλλόµενος τρίτος χρήστης ή δηµιουργός αµφισβητήσει την αρµοδιότητα του οργανισµού και αποδείξει πως ορισµένο έργο δεν ανήκε στην αρµοδιότητα του τελευταίου, η παρ. 4 της ίδιας διάταξης ορίζει ότι ο οργανισµός υπέχει τόσο ποινικές ευθύνες, όσο και αστική ευθύνη προς αποζηµίωση Σάκκουλα, Αθήνα, 2008, σελ. 333. 5 Σταυρίδου, Σ., Συλλογική διαχείριση δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας και δίκαιο ανταγωνισµού,, ΧρΙΔ 2003, σελ. 1011 6 Βλ. Εισηγητική Έκθεση Ν. 2121/1993. 5

του αντισυµβαλλοµένου του 7. Κατόπιν των γενικών αυτών παρατηρήσεων, κρίνεται σκόπιµο να παρουσιασθούν οι υποχρεώσεις που βαρύνουν τους οργανισµούς συλλογικής διαχείρισης, καταρχήν έναντι των χρηστών και στη συνέχεια έναντι των δηµιουργών, δεδοµένου ότι η παραβίασή τους στοιχειοθετεί και τη σχετική ευθύνη έναντι της αντίστοιχης κατηγορίας αντισυµβαλλόµενων τρίτων. Ειδικότερα: Α) Ευθύνη απέναντι στους χρήστες Η βασική υποχρέωση των οργανισµών απέναντι στους ενδιαφερόµενους χρήστες των έργων που διαχειρίζονται συνίσταται στην παραχώρηση αδειών χρήσης στους τελευταίους έναντι αµοιβής. Η παραχώρηση αυτή επέρχεται µε την κατάρτιση συµβάσεων αδειών εκµετάλλευσης, δυνάµει των οποίων παρέχεται στους χρήστες απλώς η ευχέρεια χρήσης των συγκεκριµένων έργων 8, η οποία δεν συνεπάγεται την αποξένωση ή τον οριστικό αποκλεισµό του Οργανισµού από την περαιτέρω διαχείριση των επιµέρους δικαιωµάτων. Η υποχρέωση παραχώρησης αδειών χρήσης απορρέει από τη διάταξη του ά. 56 παρ. 2 Ν. 2121/1993, κατά την οποία οι οργανισµοί δύνανται να αρνηθούν την κατάρτιση των σχετικών συµβάσεων µόνον εφόσον συντρέχει σπουδαίος λόγος. Η επιβολή του εν λόγω περιορισµού υπαγορεύεται από τη φύση της πνευµατικής ιδιοκτησίας ως δικαιώµατος απόλυτου και αποκλειστικού, το οποίο δεν θα πρέπει να «µεταπέσει» µέσω του θεσµού της συλλογικής διαχείρισης σε ένα σύστηµα µη 7 Καλλινίκου, Δ., ό.π., σελ. 334 έχει, ωστόσο, κριθεί νοµολογιακά ότι το τεκµήριο του ά. 55 παρ. 2 έχει αποδεικτική µόνο λειτουργία, που δεν καλύπτει και την υποχρέωση σχετικά µε το ορισµένο του δικογράφου (άρθρα 118 και 216 ΚΠολΔ) του οργανισµού συλλογικής διαχείρισης, για την πληρότητα του οποίου δεν αρκεί η γενικόλογη αναφορά ότι ο οργανισµός εκπροσωπεί όλους τους δικαιούχους και όλα τα έργα τους, αλλά απαιτείται αναγραφή των ονοµάτων αυτών (βλ. ΜΠρΑθηνών 2004/2007, ΔiΜΕΕ 2007, σελ. 253-255, ΜΠρΤρικάλων 1250/2002, ΧρΙΔ 2003, σελ. 173-176). 8 Κουµάντος, Γ., Πνευµατική Ιδιοκτησία (8η Έκδοση), Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κοµοτηνή, 2002, σελ. 373. 6

εκούσιων, αναγκαστικών αδειών 9. Επιπλέον, οι οργανισµοί έχουν την υποχρέωση να καταρτίζουν, χωρίς αυθαιρεσίες και καταχρηστικές διακρίσεις, καταλόγους µε τις αµοιβές που απαιτούν από τους χρήστες («αµοιβολόγια»), οι οποίοι υπόκεινται στη δέουσα κατά το Νόµο δηµοσιότητα 10. Καταχρηστικές διακρίσεις θεωρείται ότι υπάρχουν όταν για την κατάρτιση των αµοιβών δεν χρησιµοποιούνται αντικειµενικά κριτήρια, µε αποτέλεσµα να υπάρχει αδικαιολόγητη εύνοια κάποιων χρηστών έναντι των υπολοίπων 11. Εντούτοις, πρέπει να θεωρηθούν αποδεκτές ευνοϊκές ρυθµίσεις υπέρ οµάδων χρηστών, οι οποίες συνοµολογούνται µε βάση συλλογικές συµβάσεις µεταξύ των οργανισµών και αντιπροσωπευτικών ενώσεων των πρώτων. Αυτές δεν αποκλείεται να προβλέπουν χαµηλότερες αµοιβές έναντι της ανάληψης κάποιων υποχρεώσεων από την πλευρά των χρηστών που διευκολύνουν σηµαντικά το διαχειριστικό έργο των οργανισµών συλλογικής διαχείρισης 12. Περαιτέρω, για την αποφυγή καταχρήσεων και την επίλυση των διαφορών που ενδέχεται να ανακύψουν µεταξύ οργανισµού και χρηστών ως προς το εύλογο ύψος των αµοιβών για την παραχώρηση των αδειών χρήσης, η αρµοδιότητα για τον τελικό καθορισµό τους ανατίθεται στα πολιτικά δικαστήρια, µη αποκλειόµενης, όµως, και της προσφυγής στο θεσµό της διαιτησίας 13. Β) Ευθύνη απέναντι στους δηµιουργούς Η ευθύνη των Ο.Σ.Δ. έναντι των δηµιουργών οριοθετείται στο άρθρο 57 του Ν. 2121/1993, το οποίο επιβάλλει στους πρώτους µια σειρά υποχρεώσεων κατά την άσκηση της διαχειριστικής τους δράσης, µεταξύ των οποίων βασική είναι η υποχρέωση κατάρτισης συµβάσεων ανάθεσης διαχείρισης. Ο «αναγκαστικός» χαρακτήρας των εν λόγω συµβάσεων δικαιολογείται από την ανάγκη να διασφαλιστεί 9 Σινανίδου, ό.π., σελ 982 10 Συγκεκριµένα, απαιτείται δηµοσίευση των αµοιβολογίων σε τρεις εφηµερίδες, εκ των οποίων η µία πρέπει να είναι οικονοµική (βλ. ά 56 παρ. 3 Ν. 2121/1993). 11 ΠΠρΑθ 815/2005, ΔiΜΕΕ 2006, σελ. 395, παρατ. Κοριατοπούλου-Αγγέλη. 12 Μικρουλέα, Α., Η εφαρµογή του Δικαίου του Ελεύθερου Ανταγωνισµού στο Δίκαιο Πνευµατικής Ιδιοκτησίας και ειδικότερα στους Οργανισµούς Συλλογικής Διαχείρισης πνευµατικών δικαιωµάτων», ΕΕµπΔ 1999, σελ. 473 13 Σινανίδου, Μ., ό.π., σελ 985 7

η πρόσβαση των δηµιουργών στις απαραίτητες διαχειριστικές υπηρεσίες που ο οργανισµός παρέχει και να αποφευχθεί το ενδεχόµενο άρνησης από την πλευρά του. Ωστόσο, και στην περίπτωση των δηµιουργών υφίσταται περιορισµός αντίστοιχος µε αυτόν που απαντάται στις σχέσεις των οργανισµών µε τους χρήστες: δηλαδή ο οργανισµός, κατ εξαίρεση, δικαιούται να αρνηθεί σε ορισµένο δηµιουργό την ανάληψη της διαχείρισης των δικαιωµάτων του, µόνο για σπουδαίο λόγο, η ύπαρξη του οποίου κρίνεται in concreto 14. Περαιτέρω, η διαχείριση των περιουσιακών δικαιωµάτων των δηµιουργών και των δικαιούχων συγγενικών δικαιωµάτων πρέπει να γίνεται µε σεβασµό στις αρχές της αναλογικότητας και της ίσης µεταχείρισης. Μολονότι η συγκεκριµένη υποχρέωση των οργανισµών δεν προκύπτει ρητά (όπως λ.χ. συµβαίνει στο ά. 56 παρ. 3 αναφορικά µε τους χρήστες), πρέπει να θεωρηθεί δεδοµένη, καθώς οι ως άνω αρχές ανάγονται στον πυρήνα κάθε σωστής και δίκαιης διαχείρισης 15. Στο ίδιο πλαίσιο, ο Νόµος ορίζει (ά. 57 παρ. 2) ότι ο οργανισµός οφείλει να παρέχει στους δηµιουργούς τη δυνατότητα να διατυπώνουν τις απόψεις τους ως προς τους κανόνες καθορισµού των όρων της µεταξύ τους σύµβασης, καθώς και για τις ακολουθούµενες από τον οργανισµό µεθόδους διαχείρισης και προστασίας. Η ρύθµιση περί συµµετοχής των δηµιουργών/δικαιούχων στη χάραξη της διαχειριστικής πολιτικής του οργανισµού αποκτά ιδιαίτερη σηµασία, ιδίως σε περιπτώσεις οργανισµών, όπου αποκλείεται η άµεση συµµετοχή των δηµιουργών. Επιπροσθέτως, οι οργανισµοί έχουν την -συναφή µε την προηγούµενηυποχρέωση να ανέχονται και να διευκολύνουν την ενηµέρωση των δηµιουργών και των σωµατείων τους, ώστε να διασφαλίζεται ένα ελάχιστο πλαίσιο διαφάνειας αναφορικά µε τη δράση τους και τις µεθόδους που ακολουθούν (άρθρο 57 παρ. 3). Τέλος, ο Νόµος ορίζει τον τρόπο διανοµής των αµοιβών στους δικαιούχους (άρθρο 57 παρ. 4), καθώς και την υποχρέωση τον οργανισµών να καθορίζουν το ποσοστό 14 Βλ. ά 77 παρ. 2 Ν. 2121/1993 Καλλινίκου, Δ., ό.π., σελ. 337. Ελλείψει σχετικής νοµοθεσίας επί του ζητήµατος, έχει διατυπωθεί η κρίση ότι σπουδαίο λόγο για την άρνηση ανάθεσης διαχείρισης από πλευράς του οργανισµού θα µπορούσε να αποτελέσει η δόλια πρόκληση βλάβης των συµφερόντων του οργανισµού από ορισµένο δηµιουργό (βλ. Κουµάντος, Γ., ό.π., σελ. 370). 15 Σινανίδου, Μ., ό.π., σελ 1003 8

των παρακρατούµενων εισπράξεων για την κάλυψη των διαχειριστικών εξόδων τους κατά τρόπο γενικό για όλους τους δικαιούχος ορισµένης κατηγορίας 16. Εφόσον, δε, το ύψος των παρακρατήσεων καθορίζεται ελεύθερα από τον οργανισµό, κρίνεται αναγκαίος ο έλεγχος του εύλογου ή µη αυτού, ιδιαίτερα στις εταιρίες κερδοσκοπικού χαρακτήρα, στις οποίες θα πρέπει να διενεργείται ακριβής έλεγχος, µε αντιπαραβολή εξόδων και κέρδους. Ωστόσο, ελλείψει συγκεκριµένων κριτηρίων για τον καθορισµό του ύψους της παρακράτησης, η κρίση περί του ευλόγου ή µη του ύψους αυτού καθίσταται δυσχερής 17. 6.2 Ευθύνη κατά το Δίκαιο του Ελεύθερου Ανταγωνισµού Παράλληλα µε την ευθύνη των οργανισµών κατά τις διατάξεις του Ν. 2121/1993 για την πνευµατική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώµατα, ή και ανεξάρτητα από αυτήν, ενδέχεται να ανακύψει και ευθύνη του οργανισµού συλλογικής διαχείρισης, ως επιχείρησης, κατά το Ν. 3959/2011 για την προστασία του Ελεύθερου Ανταγωνισµού. Συγκεκριµένα, η ευθύνη αυτή ανακύπτει όταν ο οργανισµός προβαίνει σε καταχρηστική εκµετάλλευση της δεσπόζουσας θέσης που αποδεδειγµένα και αδιαµφισβήτητα κατέχει στο σύνολο ή µέρος της αγοράς της χώρας, ενώ παραδείγµατα τέτοιας συµπεριφοράς απαριθµούνται ενδεικτικά στο ά. 2 παρ. 2 του οικείου Νόµου. Ειδικότερα, η εν λόγω ευθύνη απορρέει από το γεγονός ότι οι οργανισµοί συλλογικής διαχείρισης -κατά κανόνα- ελέγχουν και διαχειρίζονται ένα σηµαντικό µέρος των δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας χωρίς ανταγωνισµό, ή χωρίς ουσιώδη ανταγωνισµό, µε αποτέλεσµα να βρίσκονται σε «δεσπόζουσα» θέση έναντι των µεµονωµένων δηµιουργών, βλάπτοντας, κατ αποτέλεσµα, τη λειτουργία του ανταγωνισµού στη σχετική αγορά. Όπως, δε, προσφυώς σηµειώνεται, ο περιορισµός ή/και η διαστρέβλωση του ανταγωνισµού οδηγούν -µε τη σειρά τους- σε µείωση της καινοτοµίας και των επενδύσεων, συρρίκνωση της αγοράς πολιτιστικών 16 Στα µέλη της Α.Ε.Π.Ι., λόγου χάρη, συγκαταλέγονται τέσσερις κατηγορίες δηµιουργών (συνθέτες, στιχουργοί, διασκευαστές και µεταφραστές), καθώς και τέσσερις κατηγορίες λοιπών δικαιούχων (εκδότες, υποεκδότες, κληρονόµοι, ιδιοκτήτες) για περισσότερες πληροφορίες, βλ. επίσηµο ιστότοπο της Α.Ε.Π.Ι. ( www.aepi.gr ) 17 Μικρουλέα, Α., ό.π., σελ. 475 9

και τεχνολογικών αγαθών, και, συνεπεία αυτών, σε ουσιώδη διατάραξη των οικονοµικών και κοινωνικών δοµών, καθώς αναχαιτίζεται τόσο η εξέλιξη των υφιστάµενων επιχειρήσεων, όσο και η είσοδος νέων στην αγορά 18. Για να διαπιστωθεί, λοιπόν, εάν υφίσταται κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης, απαιτείται καταρχάς η οριοθέτηση της σχετικής αγοράς και εν συνεχεία η στάθµιση µιας σειράς αλληλοσυγκρουόµενων συµφερόντων, όπως, αφενός, η επιθυµία διατήρησης της συµβατικής ελευθερίας των δηµιουργών και, αφετέρου, η ανάγκη αποτελεσµατικής διαχείρισης των οργανισµών 19. Σύµφωνα, µάλιστα, µε σηµαντικές αποφάσεις στο πεδίο του ενωσιακού δικαίου, η κατάφαση της καταχρηστικότητας µιας σύµβασης µεταξύ ενός οργανισµού και των δικαιούχων/µελών του εξαρτάται από διαφορετικούς κάθε φορά παράγοντες. Έτσι, όσον αφορά στην εσωτερική σχέση οργανισµών και δικαιούχων πνευµατικής ιδιοκτησίας, κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης υφίσταται όταν υπάρχει επιβολή µη δίκαιων συµβατικών όρων από την πλευρά του Οργανισµού 20. Πιο συγκεκριµένα, καταχρηστικός θεωρείται ο καθορισµός των αµοιβών που οφείλονται για τις παρεχόµενες από τον Οργανισµό υπηρεσίες σε ύψος, το οποίο φαίνεται να υπερβαίνει το εύλογο όριο, εν όψει των συγκεκριµένων κάθε φορά υπηρεσιών και τις εν γένει περιστάσεις, όπως λ.χ. τον µονοπωλιακό χαρακτήρα της επιχείρησης, τη µορφή της ή τις ιδιοµορφίες της αγοράς 21. Επιπλέον, γίνεται δεκτό ότι υπάρχει κατάχρηση όταν εφαρµόζονται άνισοι όροι επί ισοδύναµων παροχών έναντι εµπορικών συναλλασσόµενων, µε αποτέλεσµα οι τελευταίοι να περιέρχονται σε 18 Σταµατούδη, Ε., Οι οργανισµοί συλλογικής διαχείρισης κάτω από το πρίσµα του Ευρωπαϊκού δικαίου του ανταγωνισµού: το άδοξο τέλος µιας µακράς ιστορίας, ΚριτΕ, 1998, σελ. 241. 19 Κινινή, Ε., Οργανισµοί Συλλογικής Διαχείρισης Δικαιωµάτων Πνευµατικής Ιδιοκτησίας & Δίκαιο Ελεύθερου Ανταγωνισµού, Εταιρεία Δικαίου Ανταγωνισµού αριθ. 3, Νοµική Βιβλιοθήκη, 2001, 20 Βλ. απόφαση ΔΕΚ της 27-03-1974 (υπόθεση C127/73 - SABAM I), απόφαση Ευρωπαϊκής Επιτροπής της 04-12-1981 (υπόθεση IV/29971 - καταστατικό GEMA). 21 Βλ. ΣτΕ 3260/2011, ΔιΜΕΕ 2012, σελ. 212επ., η οποία αναίρεση εν µέρει την υπ αριθ. 2194/2004 απόφαση του Διοικητικού Εφετείου Αθηνών. 10

µειονεκτική θέση εντός της αγοράς 22. Όσον αφορά, δε, στην εξωτερική σχέση των Οργανισµών µε τους χρήστες, χαρακτηριστική περίπτωση κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης αποτελεί η άµεση ή έµµεση επιβολή από τους Οργανισµούς δυσανάλογα υψηλών και µη δίκαιων τιµών για τους χρήστες, µε εκµετάλλευση της εν τοις πράγµασι µονοπωλιακής θέσης 23 που κατέχουν οι πρώτοι στην αγορά των πνευµατικών δικαιωµάτων 24. Από την άλλη πλευρά, όµως, αµφισβητείται το εάν πρέπει να θεωρείται κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης από την πλευρά των Οργανισµών η απαίτηση για πληρωµή ενός µόνο δικαιώµατος (λ.χ. του δικαιώµατος δηµόσιας εκτέλεσης), το οποίο τυγχάνει ιδιαιτέρως ακριβό, για το σύνολο των έργων που αυτοί διαχειρίζονται, ανεξάρτητα από τον τύπο ή τον αριθµό των έργων που πράγµατι χρησιµοποιούν οι χρήστες. 7. Συµπερασµατικές παρατηρήσεις Συνοψίζοντας το πραγµατικό και νοµικό πλαίσιο που διέπει τους οργανισµούς συλλογικής διαχείρισης, φαίνεται ότι οι τελευταίοι επιτελούν ένα πολύ σηµαντικό έργο στην προσπάθεια τους να διευκολύνουν την πρόσβαση µεγάλου αριθµού χρηστών στα πνευµατικά έργα που διαχειρίζονται, διασφαλίζοντας παράλληλα τη σωστή και πλήρη διαχείριση και προστασία των δικαιωµάτων των δικαιούχων που εκπροσωπούν. Ο µονοπωλιακός χαρακτήρας των ως άνω οργανισµών στην Ελλάδα έχει επικριθεί από την άποψη του Δικαίου του Ελεύθερου Ανταγωνισµού, καθώς αυτοί δεν αποκλείεται να εκµεταλλευτούν καταχρηστικά τη δεσπόζουσα θέση που κατέχουν στην αγορά. Έχει, ωστόσο, υποστηριχθεί και η άποψη ότι η ύπαρξη του συγκεκριµένου µονοπωλίου εξασφαλίζει µεγαλύτερη ασφάλεια δικαίου και µείωση τιµών, δεδοµένης της ευκολότερης συναλλαγής των χρηστών µε έναν οργανισµό συλλογικού χαρακτήρα 25. Σε κάθε περίπτωση, τόσο ο δικαιολογητικός λόγος θέσπισης της συλλογικής διαχείρισης, όσο και η δεσπόζουσα θέση των οργανισµών 22 Βλ. απόφαση ΔΕΚ της 02-03-1983 (υπόθ. 7/82 - GVL κατά της Επιτροπής). 23 Μικρουλέα, Α., ό.π., σελ. 458. 24 Κινινή, Ε., Οργανισµοί Συλλογικής Διαχείρισης Δικαιωµάτων Πνευµατικής Ιδιοκτησίας & Δίκαιο Ελεύθερου Ανταγωνισµού, Εταιρεία Δικαίου Ανταγωνισµού αριθ. 3, Νοµική Βιβλιοθήκη, 2001. 25 Κουµάντος, Γ., ό.π., σελ. 33. 11

στην αγορά των πνευµατικών έργων, γεννούν αυξηµένη και σύνθετη ευθύνη των οργανισµών συλλογικής διαχείρισης έναντι των αντισυµβαλλοµένων τους, δηµιουργών και χρηστών των έργων. 12