ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ Μετάφραση: Ανδρέας Πάγκαλος Τίτλος πρωτοτύπου: The Epic of the Crusades, 1970

Ι Ο ΠΑΠΑΣ ΠΡΟΜΑΧΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΟΥΡΒΑΝΟΣ Β' ΟTAN ΤΙΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ 1095 Ο πάπας Ουρβανός Β' πέρασε απ' την Ιταλία στη Γαλλία για να κηρύξει την πρώτη Σταυροφορία, κανένας δεν υποπτευόταν, καθώς φαίνεται, το σκοπό του ταξιδιού του. Πριν κοινολογήσει το σχέδιο που θ' αναστάτωνε τον κόσμο, αυτός ο γόνος της Καμπανίας ήθελε να ξανάρθει σ' επαφή με τη γενέτειρά του επαρχία και ν' αυτοσυγκεντρωθεί κάτω απ' τους θόλους της μονής του Cluny, όπου είχε ονειρευτεί τα νεανικά του όνειρα. Άλλωστε οι φωνές που βγαίνανε απ' αυτή τη γη, ήταν ό,τι χρειαζόταν για να τον ενισχύσουν στην απόφασή του, αν δεν ήταν αυτές που πρώτες του είχαν εμπνεύσει την ιδέα. Μήπως απ' το Cluny δεν είχε ξεκινήσει και η μεγάλη κίνηση των προσκυνημάτων του ενδέκατου αιώνα, οι πρώτες εκστρατείες για την απελευθέρωση των χριστιανών της Ισπανίας απ' το μουσουλμανικό ζυγό; Στα 1064, όταν ο Ουρβανός, που τότε ονομαζόταν ακόμη Εντ του Σατιγιόν, δεν ήταν παρά καμιά εικοσαριά χρονών, δεν είχε δει τον συμπατριώτη του Εμπλ του Ρουσύ να παίρνει με την ιπποσύνη της Ανατολικής Γαλλίας το δρόμο των Πυρηναίων για να διώξει τους Άραβες απ' την Αραγώνα; Πιστός σ' αυτές τις αναμνήσεις, όπως και στο παράδειγμα του προκατόχου του Γρηγορίου Ζ', ο Ουρβανός, όταν έγινε πάπας, είχε εξαπολύσει στα 1089 προς τους μεγάλους δρόμους της Ισπανίας μιαν άλλη γαλλική εκστρατεία, όπου είχαν πάρει κυρίως μέρος ιππότες της Νότιας Γαλλίας. Η Ανακατάκτηση της Ισπανίας εκείνη την εποχή, ήταν σαν τα μεγάλα γυμνάσια της Σταυροφορίας. Πώς αποφάσισε ο Ουρβανός να επεκτείνει στην Ανατολή τον απελευθερωτικό πόλεμο που 'χε αρχίσει στην Άπω Δύση; Για ν' απαντήσουμε σ' αυτό το ερώτημα, πρέπει να παρακολουθήσουμε τον μεγάλο Πάπα στους μοναχικούς του στοχασμούς, όταν απ' το ανάκτορό του του Λατερανού, απ' την εξορία του Σαλέρνο, ή απ' τα παράθυρα του Cluny, στα τέλη του ενδέκατου αιώνα, περιέφερε τη ματιά του στον κόσμο. οο0οο Το Ισλάμ, που 'χε ξεπηδήσει τετρακόσα χρόνια νωρίτερα απ' τους άμμους της Αραβίας, κάλυπτε τώρα, απ' τη Συρία ως την Ισπανία, τη μισή σχεδόν περιοχή της παλιάς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και το λίκνο του χριστιανισμού εξακολουθούσε να βρίσκεται στην εξουσία του. Για μια στιγμή έναν αιώνα πριν θα μπορούσε κανείς να πιστέψει πως οι Άγιοι Τόποι θ' απελευθερώνονταν, τότε που η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με μιαν αναπάντεχη ανόρθωση και σε μια μεγάλη επίθεση αντεκδίκησης είχε απωθήσει τους Άραβες ως τη Συρία. Στα 969 η πόλη της Αντιόχειας είχε αποδοθεί έτσι στη χριστιανοσύνη. Στα 975 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Τσιμισκής, ένας απ' τους πιο ένδοξους ηγεμόνες της Βυζαντινής Ιστορίας, είχε διασχίσει νικητής ολόκληρη τη Συρία κ' είχε στήσει την Αυλή του κάτω απ' τα τείχη της Δαμασκού. Από κει είχε εισδύσει στα ιερά χώματα της Γαλιλαίας. Τον είχαν δει, επί κεφαλής των «ρωμαϊκών» λεγεώνων του, να προσεύχεται στις όχθες της λίμνης Τιβεριάδας, ν' αφήνει ανενόχλητους, σε ανάμνηση της Παναγίας, τους κατοίκους της Ναζαρέτ, ν' ανεβαίνει προσκυνητής στο όρος της Μεταμόρφωσης, στο Θαβώρ. Λίγο έλειψε να προχωρήσει, όπως εξεδήλωνε την πρόθεση, ως την Ιερουσαλήμ, αλλά η ανάγκη να πάει να πολεμήσει ενάντια στις αραβικές φρουρές, που κρατούσαν τα λιμάνια του Λιβάνου, είχε ανακόψει την πορεία του, κι αφού βρέθηκε τόσο κοντά στο τέρμα, γύρισε να πεθάνει στην Κωνσταντινούπολη, χωρίς ν' απελευθερώσει την Αγία Πόλη. Οι διώξεις που εξαπέλυσε, λίγο αργότερα, στα 1005, ο χαλίφης του Καΐρου ενάντια στον Πανάγιο Τάφο, είχαν κάνει πιο φανερή στα μάτια της χριστιανοσύνης αυτή την αδυναμία των βυζαντινών όπλων και της Βυζαντινής Εκκλησίας. Το Βυζάντιο είχε αφήσει να του ξεφύγει οριστικά η δόξα να συνδέσει τ' όνομά του με τη Σταυροφορία.

Η θέση της Αυτοκρατορίας επιδεινώθηκε αργότερα με την εμφάνιση των Τούρκων. Οι Άραβες και οι Πέρσες, οι παλιοί αυθέντες του Ισλάμ της Ανατολής, είχαν χάσει από πολύν καιρό, κάτω απ' την επίδραση ενός ραφιναρισμένου πολιτισμού, την πρώτη τους μαχητικότητα. Οι Τούρκοι αντίθετα, κατ' εξοχήν στρατιωτική φυλή, σκληραγωγημένοι από αιώνες νομαδικής ζωής και αθλιότητας, στις τραχιές ερημιές της Άνω Ασίας, θα 'φερναν στον μουσουλμανικό κόσμο μια καινούργια δύναμη. Την ημέρα που, στα 1055 αξιομνημόνευτη ημερομηνία στην ιστορία της Ασίας ο αρχηγός μιας απ' τις τουρκικές ορδές, που βγήκε απ' τις στέπες της Κιργισίας, ο Τογκρούλ μπεγκ, ο Σελτζουκίδης, μπήκε στη Βαγδάτη κ' επιβλήθηκε στον Άραβα χαλίφη σαν εγκόσμιος τοποτηρητής και σουλτάνος, υποκαθιστώντας έτσι την Αραβική Αυτοκρατορία με μια τουρκική, όταν μ' αυτόν οι Τούρκοι έγιναν η αυτοκρατορική φυλή του μουσουλμανικού κόσμου, τότε όλα άλλαξαν. Οι μουσουλμανικές καταχτήσεις, που είχαν σταματήσει από δυο αιώνες, ξαναπήραν το δρόμο τους. Ο μελλοντικός Ουρβανός Β', καλόγερος ακόμα στο Cluny, θα 'χε ακούσει ασφαλώς προσκυνητές να διηγούνται πως οι Σελτζουκίδες Τούρκοι, ύστερ' από φοβερές καταστροφές, είχαν αποσπάσει πριν από λίγο απ' τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία τα παλιά χριστιανικά εδάφη της Αρμενίας. Αργότερα θα μάθαινε μιαν ακόμα πιο φοβερή είδηση, την καταστροφή του Μαντζικέρτ. Ένας τελευταίος δραστήριος στρατιώτης, ο αυτοκράτορας, Ρωμανός Διογένης, είχε ανέβει πριν από λίγο στο θρόνο του Βυζαντίου. Την άνοιξη του 1071, με καμιά εκατοστή χιλιάδες άντρες, που ανάμεσά τους ήταν πολλοί Νορμανδοί μισθοφόροι, θέλησε ν' απελευθερώσει την Αρμενία απ' τους Τούρκους. Ο αρχηγός των Τούρκων, ο Αλπ Αρσλάν, το «ρωμαλέο λιοντάρι», δεύτερος σουλτάνος της δυναστείας των Σελτζουκιδών, ξεκίνησε να τον αντιμετωπίσει. Η σύγκρουση έγινε κοντά στο Μαντζικέρτ, στα βόρεια της λίμνης Βαν, στις 19 Αυγούστου 1071. Σ' αυτή την αποφασιστική μάχη, ο Ρωμανός προδόθηκε απ' τους στρατηγούς του. Όταν έμεινε μόνος, με μια χούφτα πιστούς, αμύνθηκε σαν ήρωας ως τη στιγμή που, πληγωμένος, με το άλογό του σκοτωμένο, αιχμαλωτίστηκε κι οδηγήθηκε στον Αλπ Αρσλάν εκείνος του φέρθηκε τιμητικά. Οι Βυζαντινοί όμως, όταν απελευθερώθηκε, του εξόρυξαν τα μάτια από πολιτικό μίσος. Η ήττα του Μαντζικέρτ, που δεν αναφέρεται όσο πρέπει στα εγχειρίδιά μας, υπήρξε μια απ' τις φοβερότερες καταστροφές της ευρωπαϊκής ιστορίας. Η μάχη αυτή, που δόθηκε στην καρδιά της Αρμενίας, είχε σαν αποτέλεσμα να καταχτήσουν οι Τούρκοι μέσα σε δέκα χρόνια, τα τρία τέταρτα της Μικράς Ασίας. Είναι αλήθεια πως οι πρόοδοι των Τούρκων βοηθήθηκαν πολύ απ' την απίστευτη έλλειψη «χριστιανικού πατριωτισμού» των βυζαντινών στρατηγών, που διαφιλονικούσαν το Θρόνο. Ένας απ' αυτούς τους μνηστήρες, στα 1078, κάλεσε ο ίδιος τεράστιο έγκλημα ενάντια στην Ευρώπη τους Τούρκους για συμμάχους και τους εγκατέστησε μ' αυτή την ιδιότητα στη Νίκαια, κοντά στη θάλασσα του Μαρμαρά, απέναντι στην Κωνσταντινούπολη. Τρία χρόνια αργότερα, ένας απ' τους νεότερους γιους της δυναστείας των Σελτζουκιδών έδιωχνε τους Βυζαντινούς και ίδρυε, με τη Νίκαια για πρωτεύουσα, ένα ξεχωριστό μικρασιατικό τουρκικό βασίλειο, πυρήνα της σημερινής Τουρκίας. Στο μεταξύ, στη Συρία, άλλοι Τούρκοι αρχηγοί αποσπούσαν την Ιερουσαλήμ απ' τους Άραβες της Αιγύπτου (1071) και την Αντιόχεια απ' τους Βυζαντινούς (1085). Κάτω απ' τον τρίτο Σελτζουκίδη σουλτάνο, τον Μελίκ - Σαχ (1072 1092), η Τουρκική Αυτοκρατορία απλωνόταν απ' την Μπουχάρα ως την Αντιόχεια. Ο Μελίκ - Σαχ, αυτός ο εγγονός των νομάδων που είχαν βγει απ' τα βάθη της Κεντρικής Ασίας, ήρθε στα 1087 περίεργη συμβολική χειρονομία να βυθίσει το σπαθί του στα νερά της Μεσογείου. Αυτά τα γεγονότα, που τα τελευταία ξετυλίχτηκαν την εποχή που ήταν πια πάπας ο Ουρβανός Β' (1088 1099), είχαν βαθιά απήχηση στην Ευρώπη. Η κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετά το Μαντζικέρτ και το ότι το Βυζάντιο δεν αντέδρασε στην κατάληψη της Μικράς Ασίας απ' την τουρκική φυλή και τον ισλαμισμό, δημιούργησαν στη Δύση την πεποίθηση πως μπροστά σε μια τέτοια κατάπτωση, τα δυτικά έθνη έπρεπε να επέμβουν για να σώσουν την Ευρώπη, που βρισκόταν

κάτω από άμεση απειλή. Οι παλιοί χρονογράφοι μας δεν έκαναν λάθος. Ο Γουλιέλμος της Τύρου θα δει στην καταστροφή του Μαντζικέρτ τον πλήρη παραμερισμό των Ελλήνων σαν πρωταγωνιστών της χριστιανοσύνης, την ιστορική δικαίωση της προβολής των Φράγκων, για ν' αντικαταστήσουν αυτούς τους συντρόφους τους, που είχαν τεθεί εκτός μάχης. Πραγματικά, ήταν καιρός να σκεφτούν πως θ' αντιμετωπίσουν την κατάσταση. Το Ισλάμ, απ' τη Νίκαια όπου είχε εδραιωθεί, μπορούσε κάθε στιγμή να αιφνιδιάσει την Κωνσταντινούπολη. Η καταστροφή του 1453 μπορούσε να συμβεί απ' τα τέλη κιόλας του ενδέκατου αιώνα. Όπως επρόκειτο να το διακηρύξει ο Ουρβανός Β', αυτό υπήρξε μια απ' τις αιτίες που τον έκαναν ν' αποφασίσει, δεκατέσσερα χρόνια μετά την κατάληψη της Νίκαιας, να επιχειρήσει το κήρυγμα της πρώτης Σταυροφορίας. Δεν είναι ανάγκη, για να εξηγήσουμε μια τέτοια απόφαση, να φανταστούμε μιαν άμεση έκκληση του βυζαντινού αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού. Η αίσθηση που 'χε ο Ουρβανός για τα καθήκοντά του, σαν οδηγός και υπερασπιστής της χριστιανοσύνης, φτάνει για να φωτίσει την πολιτική του πολιτική με πλατιούς ορίζοντες, που απ' το ύψος του παπικού θρόνου, που είχε στηθεί στο Κλερμόν-Φεράν, αγκάλιαζε τόσο την Ιερουσαλήμ, όπου οι πόλεμοι ανάμεσα σε Αιγυπτίους και Σελτζουκίδες είχαν καταλήξει σε καινούργιες σφαγές χριστιανών, όσο και το πρόβλημα των Στενών, «τα Στενά του Αγίου Γεωργίου», όπως τα έλεγαν τότε, που βρίσκονταν πάντα κάτω απ' την απειλή ενός τούρκικου πραξικοπήματος. Στις 27 του Νοέμβρη του 1095, δέκατη μέρα της συνόδου του Κλερμόν-Φεράν, ο Ουρβανός Β' κάλεσε λοιπόν όλη τη χριστιανοσύνη σε συναγερμό, με μιαν έκκληση αληθινού ποντίφικα, για την υπεράσπιση της πίστης, που την απειλούσε η καινούργια μουσουλμανική εισβολή, μιαν έκκληση πραγματικού κληρονόμου των ρωμαίων αυτοκρατόρων για την άμυνα της Δύσης, μιαν έκκληση της υπέρτατης ευρωπαϊκής αρχής για τη σωτηρία της Ευρώπης ενάντια στους Ασιάτες καταχτητές, διαδόχους του Αττίλα και προδρόμους του Μωάμεθ Β'. Η κραυγή: «Το θέλει ο Θεός», απάντησε από παντού στην προκήρυξή του, και επαναλήφθηκε απ' τον Ουρβανό, που την έκανε γενικό σύνθημα και ζήτησε απ' τους μελλοντικούς στρατιώτες του Χριστού να φέρουν όλοι το σήμα του σταυρού. Η «Σταυροφορία», ιδέα εν πορεία που θα εξακόντιζε άρχοντες και πλήθη ως τα βάθη της Ανατολής, είχε γεννηθεί. Η σταυροφορική ιδέα της συνόδου του Κλερμόν δεν μπορεί να συγκριθεί απ' αυτή την άποψη παρά μονάχα με την πανελλήνια ιδέα του συνεδρίου της Κορίνθου, στα 336 π.χ., που είχε εξαπολύσει τον Μέγα Αλέξανδρο κι όλη την Ελλάδα για την κατάχτηση της Ασίας. οο0οο Η έκκληση του Ουρβανού Β', η διαταγή για την ευρωπαϊκή επιστράτευση του 1095, έφτανε στην ώρα της. Αν ριχνόταν λίγα χρόνια νωρίτερα, αν οι στρατιές της Σταυροφορίας είχαν ξεπροβάλει στην Ασία, όχι όπως θα έκαναν στα 1097, αλλά εφτά ή οχτώ χρόνια νωρίτερα, όταν η μεγάλη ενωμένη αυτοκρατορία των Σελτζουκιδών στεκόταν ακόμα όρθια, η επιτυχία θα 'ταν σίγουρα πολύ λιγότερο εξασφαλισμένη. Αλλά την ώρα που ο Ουρβανός όρθωνε την Ευρώπη ενάντια στην Ασία, ο Σελτζουκίδης σουλτάνος Μελίκ-Σαχ μόλις είχε πεθάνει (15 Νοεμβρίου 1092) και η αυτοκρατορία του, όπως παλιότερα η αυτοκρατορία του Καρλομάγνου, είχε μοιραστεί, ύστερ' από εξαντλητικούς οικογενειακούς αγώνες, ανάμεσα στους γιους, στους ανιψιούς και στα ξαδέρφια του. Οι γιοι του Μεγάλου Σουλτάνου δεν είχαν διατηρήσει παρά την Περσία και θα υποχρεώνονταν για πολλά χρόνια ακόμα ν' αγωνιστούν μεταξύ τους διαφιλονικώντας τις επαρχίες της. Οι ανιψιοί του δυο αδερφοί, εχθροί κι αυτοί είχαν γίνει βασιλιάδες της Συρίας, ο πρώτος στο Χαλέπι, ο δεύτερος στη Δαμασκό. Η Μικρά Ασία τέλος, απ' τη Νίκαια ως το Ικόνιο, αποτελούσε, κάτω από έναν νεότερο Σελτζουκίδη, ένα τέταρτο τουρκικό βασίλειο. Όλοι αυτοί οι ηγεμόνες, μ' όλη τους τη συγγένεια, ήταν τόσο διαιρεμένοι που δεν μπορούσαν να συνασπιστούν ενάντια σ' έναν εξωτερικό κίνδυνο. Η Σταυροφορία φτάνει την αντιμετωπίζουν καθένας χωριστά, κι αντί ν' αλληλοβοηθηθούν έγκαιρα, νικιούνται ο ένας μετά τον άλλον. Ασφαλώς ο Ουρβανός Β' δεν ήξερε τις λεπτομέρειες όλων αυτών των καυγάδων, αλλά δεν μπορούσε, με τις πληροφορίες που έπαιρνε απ' τους προσκυνητές, ν' αγνοεί τα κυριότερα. Πάντως,

πρέπει να παραδεχτούμε πως για την πραγματοποίηση του μεγάλου του σχεδίου, η κατάσταση ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή. Η Σταυροφορία, αιφνιδιάζοντας ένα Ισλάμ που βρισκόταν σε πλήρη αποδιοργάνωση, την ώρα της διάλυσης της αυτοκρατορίας, θα επωφελούνταν απ' αυτήν, όπως επωφελήθηκαν και οι εισβολές των Νορμανδών, απ' την Καρολίγγεια παρακμή. οο0οο Σε τι βοήθεια μπορούσε να υπολογίζει άμεσα ο Ουρβανός Β'; Μην μπορώντας να εγκαταλείψει τη Ρώμη για να μπει ο ίδιος επί κεφαλής της Σταυροφορίας, σκέφτηκε για οδηγό της έναν ιερωμένο, που έχοντας πάει σαν προσκυνητής στους Αγίους Τόπους, γνώριζε καλά τα πράγματα της Ανατολής, τον επίσκοπο του Πουύ, Αντεμάρ του Μοντέιγ. Λαμπρή εκλογή, γιατί, καθώς θα δούμε, η μεγάλη σοφία του Αντεμάρ επρόκειτο να διατηρήσει την απαραίτητη συνοχή ανάμεσα σε τόσους ταραχοποιούς φεουδάρχες. Τόσο οι συμβουλές του Αντεμάρ όσο και η πείρα του Cluny, οδήγησαν τον Πάπα να εκλέξει εκείνους τους Φράγκους φεουδάρχες του Νότου, που είχαν κιόλας διεξαγάγει τον ιερό πόλεμο στην Ισπανία. Ένας απ' αυτούς ήταν ο κόμης της Τουλούζης, Ραϋμόνδος του Σαιν-Ζιλ, που είχε πάρει μέρος, στα 1087, στην εκστρατεία ενάντια στην Τουντέλα Ο Ραϋμόνδος, με την ευσέβειά του και το σεβασμό του απέναντι στις εκκλησιαστικές αρχές, ανταποκρίθηκε με ζήλο στην πρόσκληση του ποντίφικα. Μετά τη σύνοδο του Κλερμόν, ο Ουρβανός έμεινε κοντά του, στην κομητεία της Τουλούζης, απ' το Μάη ως τον Ιούλιο του 1096, και μια τελευταία σύνοδος, που έγινε τότε στη Νιμ, ολοκλήρωσε το έργο που άρχισε στο Κλερμόν. Έτσι, όπως είπαμε πιο πάνω, η Σταυροφορία συνδεόταν άμεσα με τη Reconquista (Ανακατάκτηση). Ταυτόχρονα με τους φεουδάρχες του Νότου, που είχαν συνηθίσει στην Ισπανία ν' αγωνίζονται ενάντια στους Μαυριτανούς, ο Ουρβανός Β' μπορούσε να βασιστεί στους Νορμανδούς των Δύο Σικελιών, παλιούς του φίλους, αφού σ' αυτούς είχε καταφύγει άλλοτε στο Σαλέρνο, στη διάρκεια του αγώνα του ενάντια στη Γερμανική Αυτοκρατορία. Η ιστορία της εγκατάστασης αυτών των καταπληχτικών τυχοδιωχτών στη Νότια Ιταλία, εδώ κ' έναν αιώνα, δεν ήταν άλλωστε από πολλές απόψεις παρά μια σταυροφορία πριν απ' την ιδέα της Σταυροφορίας, μια σταυροφορία που ήταν γεμάτη κέρδη όσο και ηρωισμούς, γιατί είχαν καταχτήσει τη χώρα απ' τους Άραβες και τους Βυζαντινούς. Πρόσφατα σχετικά γεγονότα: Μόλις στα 1072 ο Νορμανδός αρχηγός Ροβέρτος Γυϊσκάρδος, είχε κατορθώσει να εκδιώξει τους τελευταίους Άραβες απ' το Παλέρμο. Οι Νορμανδοί λοιπόν αντιπροσώπευαν εδώ την πρωτοπορία της λατινοσύνης, τόσο ενάντια στον Άπιστο όσο και στον Έλληνα αιρετικό. Άλλωστε είχαν περάσει κιόλας το στενό που Οτράντο για να καταδιώξουν τον Βυζαντινό στα Βαλκάνια, πριν επιτεθούν στον Μουσουλμάνο, στην Ασία. Απ' τα 1081 ως τα 1085, ο Ροβέρτος Γυϊσκάρδος κι ο γιος του ο Βοημούνδος είχαν μεταφέρει τον πόλεμο στα βυζαντινά εδάφη, είχαν καταχτήσει ένα μέρος της Ηπείρου και της Μακεδονίας, κ' είχαν προχωρήσει απ' το Δυρράχιο ως την ενδοχώρα της Θεσσαλονίκης. Ο θάνατος του Ροβέρτου τους ανάγκασε να υποχωρήσουν, αλλά ο Ουρβανός θα 'βρισκε σ' αυτούς έτοιμους βοηθούς. Για τον Βοημούνδο, κληρονόμο του ανατολικού ονείρου του πατέρα του Ροβέρτου Γυϊσκάρδου, η Σταυροφορία, όπου θα προσχωρήσει με χαρά, δε θα 'ναι πραγματικά παρά η επανάληψη, με ευσεβή πρόφαση, της αποτυχημένης εκστρατείας του 1081. Ο Ουρβανός Β' είχε στην Ιταλία άλλους έτοιμους υποστηριχτές: την Πίζα και τη Γένουα. Η ζωή αυτών των δυο ναυτικών πόλεων ήταν, εδώ και δυο αιώνες, ένας καθημερινός αγώνας ενάντια στους αραβικούς στόλους. Η Πίζα είχε λεηλατηθεί δυο φορές, στα 1004 και στα 1011, από Άραβες κουρσάρους. Με τη βοήθεια των Γενουήσιων, οι κάτοικοι της Πίζας είχαν αντιδράσει ενεργητικότατα. Στα 1015 είχαν διώξει τους Άραβες απ' τη Σαρδηνία. Στα 1087, μόλις τους έδωσε το σύνθημα ο πάπας Βίκτωρ Γ', προκάτοχος του Ουρβανού Β', οι στόλοι τους, ενωμένοι με τους στόλους της Γένουας, είχαν πάει να επιτεθούν ενάντια στην Τύνιδα. Οι Πιζάνοι και οι Γενουήσιοι είχαν καταλάβει τότε την πρωτεύουσα της Τύνιδας Μεχντία, όπου είχαν απελευθερώσει πλήθος

χριστιανούς δεσμώτες. Θα δούμε τι αποφασιστική υποστήριξη που θα προσφέρουν οι στόλοι της Πίζας, της Γένουας και της Βενετίας στη Σταυροφορία, εφοδιάζοντας τους στρατούς της στις ακτές της Συρίας και βοηθώντας την να καταχτήσει τα λιμάνια. Ο Ουρβανός Β', που καταλάβαινε ασφαλώς τη σημασία του παράγοντα αυτού, συνοδευόταν στη σύνοδο του Κλερμόν απ' τον αρχιεπίσκοπο της Πίζας Δαϊμβέρτο, αυτόν που θα οδηγήσει, τέσσερα χρόνια αργότερα, ένα στόλο στη Συρία και θα γίνει ο πρώτος πατριάρχης της απελευθερωμένης Ιερουσαλήμ. Αυτή ήταν η βοήθεια που έπρεπε να υπολογίζει άμεσα ο Ουρβανός Β', για την πραγματοποίηση της Σταυροφορίας. Σύμφωνα με τους πρώτους υπολογισμούς του, μια ενιαία στρατιά έπρεπε να ξεκινήσει, αποτελούμενη προπάντων από ιππότες της Νότιας Γαλλίας, κάτω απ' την αρχηγία του Αντεμαρτού Μοντέιγ και του Ραϋμόνδου του Σαιν-Ζιλ. Αλλά ο συγκλονισμός που προκάλεσε το κήρυγμα της Σταυροφορίας, απλωνόταν κιόλας από τόπο σε τόπο, προπάντων στη Βόρεια Γαλλία, όπου έβλεπε κανείς να γίνονται σταυροφόροι ο κόμης του Βερμαντουά Ούγος ο Μέγας, αδερφός του βασιλιά της Γαλλίας Φιλίππου Α', ο κόμης της Νορμανδίας Ροβέρτος Κουρτ - Χεζ, γιος του Γουλιέλμου του Καταχτητή, ο κόμης της Φλάνδρας Ροβέρτος Β'. Στις μελλοντικές Κάτω Χώρες, στα εδάφη της Αυτοκρατορίας, γινόταν σταυροφόρος ο δούκας της Κάτω Λωραίνης, δηλαδή της Βραβάντης, Γοδεφρείδος του Μπουγιόν, και ο αδερφός του, που είχε διατηρήσει τη γαλλική υποτέλεια, ο Βαλδουίνος της Βουλώνης. Ο αριθμός των σταυροφόρων σύντομα αυξήθηκε τόσο πολύ που αναγκάστηκαν να τους αφήσουν να οργανωθούν σε τέσσερις ξέχωρες στρατιές, κατά τοπικές ομάδες. Εξάλλου, ο ενθουσιασμός των μαζών επρόκειτο να προκαλέσει ανάμεσά τους μιαν απειθάρχητη εξόρμηση, και πολύ πριν ετοιμαστούν ταχτικά στρατεύματα, να εξακοντίσει προς την Κωνσταντινούπολη μια λαϊκή σταυροφορία, που θα μείνει συνδεμένη με τ' όνομα του Πέτρου του Ερημίτη. οο0οο Αυτή η τελευταία κίνηση δεν ανταποκρινόταν καθόλου στους σκοπούς του Ουρβανού Β', που όλη η δράση του φανερώνει ένα ώριμα μελετημένο σχέδιο, μια βαθιά πολιτική ιδιοφυία και ταυτόχρονα μια γερή σκέψη, κ' ένα έμφυτο οργανωτικό πνεύμα. Αλλά δεν ξεσηκώνει κανείς την Ευρώπη, δεν αναστατώνει τον κόσμο, χωρίς να δημιουργήσει σάλο... Εκείνο που μένει στο ενεργητικό του Ουρβανού, είναι απ' τη μια η ιδέα της Σταυροφορίας, κι απ' την άλλη η επιτυχία της. Γύρω στα 1090, το τουρκικό Ισλάμ, έχοντας διώξει σχεδόν ολότελα τους Βυζαντινούς απ' την Ασία, ετοιμαζόταν να περάσει στην Ευρώπη. Δέκα χρόνια αργότερα, όχι μονάχα η Κωνσταντινούπολη θα 'χει απαλλαγεί απ' την πίεση, όχι μονάχα η μισή Μικρά Ασία θα 'χει αποδοθεί στον, Ελληνισμό, αλλά και η παραθαλάσσια Συρία και η Παλαιστίνη θα 'χουν γίνει φράγκικες αποικίες. Η καταστροφή του 1453, που επικρεμόταν απ' τα 1090 κιόλας, θα καθυστερήσει έτσι τρεισήμισι αιώνες. Κι όλα αυτά θα 'ναι το ηθελημένο και συνειδητό έργο του Ουρβανού Β'. Με μια χειρονομία του Μεγάλου Πάπα, έκλεισε ο δρόμος του ποταμού, και η φορά του πεπρωμένου σταμάτησε γυρίζοντας απότομα προς τα πίσω.

II Η ΛΑΪΚΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ ΠΕΤΡΟΣ Ο ΕΡΗΜΙΤΗΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΚΗΡΥΚΕΣ ΠΟΥ ΔΙΕΔΩΣΑΝ στις μάζες την ιδέα της Σταυροφορίας, ο πιο γνωστός σίγουρα είναι ο Πέτρος ο Ερημίτης. Όπως μας τον περιγράφουν οι χρονογράφοι, τον βλέπουμε ακόμα με το μικρό του ανάστημα, ισχνό, μαυριδερό, ντυμένο με το χοντρό τρίχινο ράσο του, να γυρίζει, πάνω στο γάιδαρό του, από πόλη σε πόλη, από χωριό σε χωριό, εξορκίζοντας τα πλήθη να γίνουν σταυροφόροι. Η φλογερή και τραχιά ευγλωττία του ξεσήκωνε τα πλήθη κ' η φυσιογνωμία του άρχιζε κιόλας να περνάει στο Θρύλο. Μήπως δε διηγούνταν ότι είχε πάει άλλοτε για προσκύνημα στον Πανάγιο Τάφο, όπου σ' ένα όνειρό του, ο Χριστός τον είχε διατάξει να πάει να βρει τον Πάπα, και να ζητήσει την απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ; Έτσι η μορφή του ταπεινού ερημίτη που, όλο ζήλο και ενθουσιασμό, αφιέρωνε όλες του τις δυνάμεις στην πραγματοποίηση του παπικού σχεδίου, υποκαθιστούσε κάπως τη μορφή του ίδιου του Ουρβανού. Ο κίνδυνος ήταν μήπως και η δράση του υποκαταστήσει τη δράση του Πάπα. Είδαμε πόσο ώριμα μελετημένες ήταν οι αποφάσεις του Ουρβανού, πόσο κάθε του ενέργεια πρόδινε ένα βαθύ πολιτικό κριτήριο. Να που τώρα όμως, στη φωνή του Πέτρου του Ερημίτη, οι λαϊκές μάζες, άντρες, γυναίκες και παιδιά, χωρίς ν' απαλλαγούν πρώτα απ' τους αμάχους, χωρίς να περιμένουν να τους οργανώσει και να τους πλαισιώσει ο Ουρβανός Β', χωρίς να περιμένουν τη στρατιά των φεουδαρχών, ξεκινούσαν προς την Κωνσταντινούπολη. Απ' το Μπερύ, όπου ο Πέτρος είχε αρχίσει το κήρυγμά του, απ' το Ορλεαναί, την Καμπανία και τη Λωραίνη, όπου το είχε συνεχίσει, η κίνηση έφτασε στο Ρήνο. Στις 12 τ' Απρίλη του 1096, δεκαπέντε περίπου χιλιάδες προσκυνητές έφτασαν μαζί του στην Κολωνία, άνθρωποι φτωχοί, που κάθε φορά που φαινόταν καμιά πολιτεία στον ορίζοντα, ρωτούσαν με αφέλεια αν αυτή ήταν η Ιερουσαλήμ. Η βιασύνη τους να δουν την Αγία Πόλη ήταν τόση που πολλοί απ' αυτούς έφυγαν σαν πρωτοπορία, κάτω απ' την αρχηγία ενός απλού ιππότη, του Γκωτιέ που 'χε το παρανόμι ο «μηδέν έχων», ως την Κωνσταντινούπολη, όπου περίμεναν την άφιξη των συντρόφων τους. Ο Πέτρος ο Ερημίτης, με τον κύριο όγκο της Λαϊκής Σταυροφορίας, διέσχισε τη Γερμανία, την Ουγγαρία και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά στη διάρκεια αυτής της μακράς πορείας δεν μπόρεσε να επιβάλει στους συντρόφους του ούτε την πιο ελάχιστη πειθαρχία. Περισσότερο από ευσπλαχνία παρά από φρόνηση, είχε δεχτεί στο στράτευμά του πολλούς αλήτες και ύποπτα υποκείμενα, ακόμα και εγκληματίες, που ζητούσαν, παίρνοντας μέρος στη Σταυροφορία, να πετύχουν τη συχώρεση για τα κακουργήματά τους. Αυτοί οι μισομετανιωμένοι αμαρτωλοί, γρήγορα ξαναγύρισαν στα κακά τους ένστιχτα. Πλιατσικολόγοι ήταν, πλιατσικολόγοι ξανάγιναν. Έτσι λεηλάτησαν το Σεμλίνο, στην Ουγγαρία, και τη Νίσσα, στη βυζαντινή επικράτεια. Προκάλεσαν γρήγορα μια σφοδρή αντίδραση των Βυζαντινών Αρχών, που έσφαξαν πολλές χιλιάδες απ' αυτούς και πλαισίωσαν στενά τους άλλους στην κάθοδο απ' τη Νίσσα στην Κωνσταντινούπολη. Ο Πέτρος ο Ερημίτης έφτασε στην Κωνσταντινούπολη την 1η Αυγούστου 1096. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός, που τον δέχτηκε σε ακρόαση, με πολλή φρόνηση τον συμβούλεψε να μη διασχίσει το Βόσπορο για να πάει να πολεμήσει τους Τούρκους, πριν φτάσει η Σταυροφορία των αρχόντων. Άφησε τους συντρόφους του Πέτρου να κατασκηνώσουν έξω απ' τα τείχη της Βασιλεύουσας, εξασφαλίζοντάς τους την αναγκαία τροφοδοσία. Αλλά και εδώ τα ύποπτα στοιχεία, που 'χε δεχτεί ο εύπιστος Ερημίτης, δεν μπόρεσαν να μην αρχίσουν το πλιάτσικο. Βλέποντας τις παρεκτροπές τους, ο Αλέξιος Κομνηνός, και φοβούμενος για την ασφάλεια της πρωτεύουσάς του, πέρασε όλους τους προσκυνητές στην Ασία, όπου τους όρισε για τόπο παραμονής, περιμένοντας την άφιξη των φεουδαρχών, το φρούριο της Κιβωτού, στη νότια ακτή του κόλπου της Νικομήδειας, κοντά στα ελληνοτουρκικά σύνορα. Όταν έφτασαν εκεί, δυστυχώς δεν μπόρεσαν ν' αντέξουν στον πειρασμό ν' αρχίσουν αμέσως τον ιερό πόλεμο. Ο Πέτρος ο Ερημίτης και ο Γκωτιέ ο «μηδέν έχων», που απ' την επαφή με την πραγματικότητα είχαν μάθει πολλά, δοκίμασαν να παρεμποδίσουν αυτή την τρέλα. Μα κανείς δεν τους άκουσε. Στις 21 του Οκτώβρη του 1096, οι προσκυνητές,

επωφελούμενοι απ' την απουσία του Πέτρου, που 'χε φύγει για την Κωνσταντινούπολη, βάδισαν ενάντια στην τουρκική πρωτεύουσα, τη Νίκαια. Πορεία που εκτελέστηκε με τη μεγαλύτερη αταξία και που 'χε σαν επίλογο αυτό που μπορεί να φανταστεί κανείς. Τρία χιλιόμετρα απ' το Ερσέκ (Κιβωτός), οι δυστυχισμένοι προσκυνητές αιφνιδιάστηκαν και σφάχτηκαν σαν τραγιά απ' τους Τούρκους. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν κι ο Γκωτιέ ο «μηδέν έχων». Απ' τους 25.000 άντρες, μονάχα 3.000 κατάφεραν να γυρίσουν στο βυζαντινό έδαφος. Παρά το θλιβερό τέλος του εγχειρήματός του, ο Πέτρος ο Ερημίτης αξίζει, για το ζήλο και την πίστη του, να μείνει σαν μια απ' τις λαοφιλείς μορφές της ιστορίας των Σταυροφοριών. Δε θα μπορούσε όμως να πει κανείς το ίδιο για τους Γερμανούς μιμητές του, τον Φόλκμαρ, τον Γκότσχαλκ και τον Έμιχ του Λάιζιγκεν. Ο Έμιχ δεν ήταν παρά ένας ληστής ιππότης, και οι τρεις είχαν έναν περίεργο τρόπο προετοιμασίας για τον ιερό πόλεμο πριν φύγει, ο Έμιχ άρχισε να σφάζει τους Εβραίους της Ρηνανίας. Επειδή οι επίσκοποι της Ρηνανίας πήραν αυτούς τους δυστυχισμένους κάτω απ' την προστασία τους, οι συμμορίες του Έμιχ, στη Μαγεντία και στο Βορμς, επιτέθηκαν ενάντια στα επισκοπικά μέγαρα. Αυτές οι απαίσιες πράξεις είχαν την τιμωρία που τους άξιζε. Επειδή οι δήθεν προσκυνητές συνέχισαν τις λεηλασίες τους καθώς διέσχιζαν την Ουγγαρία, ο βασιλιάς της Ουγγαρίας διέταξε να εκτελέσουν πολλούς απ' αυτούς και οι υπόλοιποι σκόρπισαν. Ας παραβλέψουμε τ' αποβράσματα, που βγήκαν έτσι στον αφρό με το κύμα των Σταυροφοριών, κι ας παρακολουθήσουμε από δω και πέρα την ίδια τη Σταυροφορία, τη μόνη που αξίζει αυτό το όνομα, τη Σταυροφορία του Γοδεφρείδου του Μπουγιόν και των συμπολεμιστών του.

III Η ΠΡΩΤΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ ΓΟΔΕΦΡΕΙΔΟΣ ΤΟΥ ΜΠΟΥΓΙΟΝ, ΡΑΫΜΟΝΔΟΣ ΤΟΥ ΣΑΙΝ - ΖΙΛ ΚΑΙ ΒΟΗΜΟΥΝΔΟΣ ΕΝΩ Η ΛΑΪΚΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ, ΞΕΣΤΡΑΤΙΣΜΕΝΗ από ανίκανους ή ανάξιους αρχηγούς, κατέληξε στην αξιοθρήνητη αυτή αποτυχία, η Σταυροφορία των φεουδαρχών, οργανωμένη σε μεγάλες ταχτικές στρατιές, ξεκινούσε για την Ιερουσαλήμ. Αρχηγός της πρώτης ομάδας ήταν ο δούκας της Κάτω Λοθαριγγίας, δηλαδή της Βραβάντης, ο Γοδεφρείδος του Μπουγιόν. Τη στιγμή που άρχιζε να διαγράφεται η ιστορική φυσιογνωμία της Γαλλίας και του μελλοντικού Βελγίου, ο Γοδεφρείδος μας παρουσιάζεται σαν η πρώτη ενσάρκωση της γάλλο-βελγικής φιλίας. Μήπως η μητέρα του δεν ήταν η κληρονόμος των δουκών της Βραβάντης, ενώ ο πατέρας του ήταν ο κόμης της Βουλώνης, που ανήκε στο βασίλειο της Γαλλίας; Στην εμφάνιση, ο Γοδεφρείδος ήταν χαρακτηριστικός τύπος ιππότη του Βορρά. Πολύ ψηλός, με φαρδύ στήθος και γερά μέλη, αλλά με λεπτό και σπαθάτο σώμα είχε λεπτά χαρακτηριστικά, ανοιχτόξανθα μαλλιά και γένια. Σαν γενναίος πολεμιστής, θα σώσει την κατάσταση στη μάχη του Δορυλαίου ορμώντας επί κεφαλής 50 ιπποτών ενάντια στους Τούρκους, που νόμιζαν κιόλας πως ήταν νικητές. Σπουδαίος κυνηγός, όπως τα ξαδέρφια του στις Αρδένες, παραλίγο να σκοτωθεί στην Κιλικία από μια τεράστια αρκούδα που την αντιμετώπισε σώμα με σώμα. Η δύναμή του είναι καταπληχτική. Μια μέρα, στη Συρία, Άραβες σεΐχηδες, για να βεβαιωθούν γι αυτό, θα τον προκαλέσουν ν' αποκεφαλίσει, με μια σπαθιά, μια γκαμήλα, και την ίδια στιγμή το κεφάλι του ζώου θα κυλήσει στα πόδια τους. Η τιμιότητά του είναι παροιμιώδης. Αν κι από πολύν καιρό αδικημένος απ' τον αυθέντη του, τον αυτοκράτορα της Γερμανίας Ερρίκο Δ', του έμεινε πιστός στον αγώνα του ενάντια στον αντι-καίσαρα, που είχε δημιουργήσει η Παποσύνη. Η υπακοή αυτή θα κόστισε πολύ στον Γοδεφρείδο, γιατί η ευσέβειά του ήταν υποδειγματική. Οι κληρικοί του περιβάλλοντός του παραπονιόνταν για τις ατέλειωτες προσευχές του, που τους έκαναν να τρώνε το φαΐ κρύο. Στη διάρκεια της Σταυροφορίας θα 'ναι ένας ευσεβής προσκυνητής, γεμάτος καλή θέληση, πραότητα, ευσπλαχνία και χριστιανική ταπεινοφροσύνη. Η παράδοση, όπως θα δούμε, θα μας τον δείξει ν' αρνιέται να φορέσει το βασιλικό στέμμα σ' εκείνη την Ιερουσαλήμ, όπου ο Χριστός δε φόρεσε παρά το ακάνθινο στεφάνι. Είναι βέβαιο, όπως θα δούμε ακόμα, πως από σεβασμό στα δικαιώματα της Εκκλησίας πάνω στην Αγία Πόλη, θ' αρκεστεί μετριόφρονα στον τίτλο του Προστάτη του Παναγίου Τάφου. Αυτός ο χωρίς στέμμα βασιλιάς της Ιερουσαλήμ, θα ζήσει ως το τέλος της ζωής του με θρυλική απλότητα. Οι Άραβες σεΐχηδες, που θα 'ρθουν να τον χαιρετήσουν, θα μείνουν κατάπληχτοι βλέποντάς τον καθισμένο στη σκηνή του, κατάχαμα, χωρίς χαλιά, χωρίς μεταξωτά υφάσματα, ακουμπισμένο σ' ένα σακί με σανό. Βέβαια ο ψηλός αυτός ξανθός ιππότης, που φαίνεται να ζει μονάχα για το καθήκον, δεν παρουσιάζει στα μάτια των συγχρόνων του τη δυνατή προσωπικότητα του αδερφού του Βαλδουίνου, ή του Βοημούνδου του Τάραντα. Αλλά είναι επίσης αλήθεια πως τα μεγάλα του προτερήματα, θα του επιτρέψουν, ανάμεσα σε τόσους φεουδάρχες με τραχύτερο χαραχτήρα, να παίξει το ρόλο του συμφιλιωτή και του διαιτητή, κι αυτός ακριβώς ο ρόλος, τη στιγμή της τελικής νίκης, θα κάνει τους ομότιμούς του να τον εκλέξουν στο ανώτατο αξίωμα στην απελευθερωμένη Ιερουσαλήμ. Η μεγάλη φρόνηση του Γοδεφρείδου του Μπουγιόν φάνηκε από τότε ακόμα που οι σταυροφόροι διέσχιζαν την Ουγγαρία. Οι Ούγγροι ήταν ακόμα εξοργισμένοι απ' τις λεηλασίες της Λαϊκής Σταυροφορίας. Ο Γοδεφρείδος ήρθε σ' επαφή με το βασιλιά τους και η πορεία πραγματοποιήθηκε χωρίς επεισόδια. Με τους Βυζαντινούς, ύστερα, όταν οι σταυροφόροι μπήκαν στη χώρα τους, οι σχέσεις θα γίνονταν πιο λεπτές κι όχι μονάχα εξαιτίας του δογματικού χάσματος που χώριζε την Ελληνική Εκκλησία απ' τη Ρωμαϊκή. Βέβαια ο βυζαντινός αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός, ένας απ' τους πιο ικανούς πολιτικούς εκείνης της εποχής, διέταξε να υποδεχτούν ευγενικά στα σύνορα το

στρατό του Γοδεφρείδου και τον εφοδίασε, καθώς διέσχιζε την αυτοκρατορία του. Ακόμα κι όταν μερικά τμήματα, ξεφεύγοντας απ' τον έλεγχο του αρχηγού τους, λεηλάτησαν τη Σηλυβρία, στη θάλασσα του Μαρμαρά, δυτικά απ' την Κωνσταντινούπολη, ο αυτοκράτορας, χωρίς να θυμώσει, κάλεσε τον Γοδεφρείδο να κατασκηνώσει κάτω απ' τα τείχη της Βασιλεύουσας, όταν αυτός έφτασε εκεί στις 23 του Δεκέμβρη του 1096. Αλλά αν ο Αλέξιος Κομνηνός δεχόταν τόσο καλά τους σταυροφόρους, αυτό το έκανε γιατί έβλεπε σ' αυτούς πρόθυμους στρατιώτες, που έρχονταν να τον βοηθήσουν να ξαναπάρει απ' τους Τούρκους τις χαμένες του επαρχίες, απ' τη Νίκαια ως την Αντιόχεια. Τα παλιά χριστιανικά εδάφη, που πήγαιναν αυτοί οι σταυροφόροι ν' απελευθερώσουν στη Μικρά Ασία, στη Συρία και στην Παλαιστίνη, μήπως δεν ήταν, είτε σ' ένα μακρινό παρελθόν, όπως η Ιερουσαλήμ, είτε σ' ένα πρόσφατο, όπως η Αντιόχεια και η Έδεσσα, τμήματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας; Όλη αυτή η πολιτική του Αλεξίου Κομνηνού, με τις εναλλαγές της κολακείας και των εκβιασμών απέναντι στους σταυροφόρους, δεν είχε λοιπόν άλλο σκοπό παρά να θέσει τη Σταυροφορία στην υπηρεσία του. Μ' αυτό το πνεύμα, αξίωσε αμέσως τον όρκο πίστης απ' τον Γοδεφρείδο του Μπουγιόν. Ο Γοδεφρείδος αρνιόταν για πολύν καιρό. Πρίγκιπας της Αγίας Αυτοκρατορίας, που 'χε ξεκινήσει υπακούοντας στον Πάπα, μπορούσε να μπει στην υπηρεσία της βυζαντινής κυβέρνησης, σχεδόν του ελληνικού σχίσματος; Ο Αλέξιος διέκοψε τότε τον ανεφοδιασμό των σταυροφόρων και διέταξε να επιτεθούν ενάντια στο στρατόπεδό τους με μεγαλύτερες δυνάμεις. Ο Γοδεφρείδος, που δεν είχε έρθει για να πολεμήσει ενάντια σε χριστιανούς, αποφάσισε να υποχωρήσει. Όσο και να του κόστιζε, θυσιαζόταν για το συμφέρον της Σταυροφορίας. Πήγε επίσημα στα ανάκτορα των Βλαχερνών και κει, στη μεγάλη αίθουσα των ακροάσεων, μπροστά στον αυτοκράτορα, που καθόταν μεγαλόπρεπα στο θρόνο του, γονάτισε κ' έδωσε τον όρκο που του είχαν ζητήσει. Αναλάβαινε προκαταβολικά την υποχρέωση να παραδώσει στους Βυζαντινούς όλες τις περιοχές που τους ανήκαν άλλοτε και που θα μπορούσε να ξανακατακτήσει απ' το Ισλάμ. Τότε ο Αλέξιος έσκυψε, τον φίλησε και δήλωσε πως τον υιοθετούσε. Μεγαλόπρεπα δώρα, που δόθηκαν απ' τον «πατέρα» στον «γιο» πολυτελή επίσημα ενδύματα, πολύτιμα υφάσματα, κασελίτσες γεμάτες χρυσά υπέρπυρα, άλογα αξίας επισφράγισαν αυτή τη συμφιλίωση. οο0οο Στο μεταξύ αποβιβάστηκε στην Ήπειρο μια δεύτερη στρατιά σταυροφόρων, η στρατιά των Νορμανδών της Νότιας Ιταλίας, με αρχηγό τον Βοημούνδο του Τάραντα. Τους σταυροφόρους αυτούς, όπως ξέρουμε, ο Αλέξιος Κομνηνός τους ήξερε πολύ καλά, γιατί είχε αναγκαστεί να διεξαγάγει εναντίον τους έναν φοβερό πόλεμο απ' τα 1081 ως τα 1085. Αυτός ο Βοημούνδος ήταν ο ίδιος εκείνος που πριν από δεκαπέντε χρόνια, με τον πατέρα του Ροβέρτο Γυϊσκάρδο, είχε εισβάλει στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, είχε καταλάβει ένα μέρος της Μακεδονίας κ' είχε απειλήσει άμεσα την Κωνσταντινούπολη. Μεγάλη ήταν η συγκίνηση στη Βασιλεύουσα, όταν μαθεύτηκε πως, με την πρόφαση της Σταυροφορίας, αυτοί οι κληρονομικοί εχθροί ξαναεμφανίζονταν. Μα κ' η διαδρομή αυτή που ακολουθούσαν τώρα σαν σταυροφόροι, απ' το λιμάνι αποβίβασης της Αυλώνας ως τη Βόρεια Μακεδονία, δεν ήταν άλλη από κείνη που είχαν ακολουθήσει άλλοτε σαν εισβολείς. Μπορούμε να καταλάβουμε την ανησυχία των Βυζαντινών, προπάντων όταν θυμηθούμε την προσωπικότητα του Βοημούνδου. Αφοσιωμένο τέκνο της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, αλλά με απεριόριστη φιλοδοξία και χωρίς κανένα ενδοιασμό, είναι σίγουρο (τα γεγονότα θα το αποδείξουν αρκετά) πως ο Νορμανδός πρίγκιπας δεν είδε στη Σταυροφορία παρά μιαν ανέλπιστη ευκαιρία να πραγματοποιήσει το ανατολικό όνειρο των προγόνων του. Γιατί ο Βοημούνδος ανήκει πραγματικά σ' αυτή τη ράτσα των Βίκινγκς, που κατέβηκαν στα τέλη του ένατου αιώνα απ' τα φιόρντ της Νορβηγίας για να εγκατασταθούν στη Νορμανδία, και που από κει, βαφτισμένοι κ' εκφραγκισμένοι, ξεκίνησαν πάλι για περιπέτειες, για να καταχτήσουν τις ευλογημένες ακτές της Νεάπολης και της Σικελίας. Και να, που μ' αυτόν η περιπέτεια θ' αναπηδήσει, πιο θαυμαστή ακόμα, ως τις ακτές της Ασίας. Και στην υπηρεσία αυτών των φιλοδοξιών, τι πλούτος ιδιοσυγκρασίας, τι συνετή εξυπνάδα!

Επικός στρατιώτης, που το αίμα του βράζει ακόμα απ' την ορμή των βασιλιάδων της θάλασσας και όπως αυτοί γεμάτος απίστευτη τόλμη, ο Βοημούνδος θ' αποκαλυφθεί απ' τις πρώτες μάχες ένας στρατηλάτης προικισμένος με πολλές ικανότητες, ο καλύτερος στρατηγός ολόκληρης της στρατιάς. Κι ακόμα, ο μεγαλόσωμος αυτός βόρειος είναι κιόλας διαποτισμένος από σικελική πονηριά. Με τη διπλή πανουργία του, την ιταλική και τη νορμανδική, θα νιώθει το ίδιο άνετα απέναντι στους Βυζαντινούς διπλωμάτες, όπως με το ανίκητο σπαθί του απέναντι στους Τούρκους. Οι Βυζαντινοί, βλέποντάς τον να φτάνει στην Κωνσταντινούπολη, φοβήθηκαν μήπως είχε κανένα κακό σκοπό ενάντια στην πόλη. Αυτό έδειχνε πως δεν τον ήξεραν καλά. Βέβαια οι απώτερες φιλοδοξίες του δεν είχαν όρια, αλλά ήταν αρκετά πονηρός για να μην τις διακινδυνέψει, και μαζί μ' αυτές τις πιθανότητες που του πρόσφερε η Σταυροφορία, κάνοντας απ' την πρώτη στιγμή απερισκεψίες. Τι ζητούσαν οι Βυζαντινοί; Να ικανοποιηθούν οι τύποι, να δώσει έγγραφες διαβεβαιώσεις, όρκους πίστης; Θα τους τα 'δινε όλ' αυτά ώσπου να χορτάσουν! Και μόλις έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, προς γενική κατάπληξη, ενώ ο τίμιος Γοδεφρείδος του Μπουγιόν είχε προβάλει τόση αντίσταση για να δηλώσει υποταγή, τον είδαν, αυτόν, τον Βοημούνδο, να καταδολιεύεται δίχως δισταγμό τους πάντες και τα πάντα, να δέχεται όλες τις διατυπώσεις και να υπόσχεται ό,τι του ζητούσαν, ν' αναλαβαίνει όλες τις υποχρεώσεις που απαιτούσαν, να γίνεται αμέσως πιο βυζαντινός απ' τους Βυζαντινούς. Τι ήταν ένας όρκος, αν μ' αυτό το τίμημα θα μπορούσε να σχηματίσει, σαν κατά τύπους υποτελής του Αυτοκράτορα, κανένα μεγάλο πριγκιπάτο στην Ασία στην Αντιόχεια λόγου χάρη; Σ' αυτό τον αναπάντεχο ρόλο, οι Βυζαντινοί, καχύποπτοι και δύσπιστοι στην αρχή, θα τον δουν να τσακίζεται να τους εξυπηρετήσει, να ζητάει, για τον Αλέξιο Κομνηνό, δήλωση υποταγής απ' τους καινουργοφτασμένους σταυροφόρους, και μάλιστα απ' τον κόμη της Τουλούζης Ραϋμόνδο του Σαιν-Ζιλ, που μόλις είχε φτάσει απ' τη Βόρεια Ιταλία, μέσω Σερβίας και Μακεδονίας, τον Απρίλη του 1097, στο στρατόπεδο των σταυροφόρων μπροστά στην Κωνσταντινούπολη. οο0οο Ο Ραϋμόνδος του Σαιν-Ζιλ ήταν αρκετά αντιφατική προσωπικότητα. Στη διάρκεια της Σταυροφορίας είχε κιόλας θερμούς θαυμαστές και αδυσώπητους κατήγορους. Αλλά κι αυτός ο όλος πάθος μεσημβρινός, με τον ανήσυχο, άνισο, γεμάτο νευρικότητα χαραχτήρα, μ' εναλλαγές ενθουσιασμού κι αποθάρρυνσης, ρομαντικών φιλοδοξιών και ξαφνικών παραιτήσεων, αλλαγής κεφιού και μέχρι τέλους επιμονής, δεν μπαίνει σε έτοιμα απ' τα πριν καλούπια. Σαν στρατιώτης, θα κριθεί πολύ διαφορετικά, γιατί, απ' τη μια μάχη στην άλλη, η διαγωγή του θα ποικίλλει πολύ. Ενώ θα φερθεί πολύ καλά στη διάρκεια της Πρώτης Σταυροφορίας, θα χάσει το θάρρος του στην εκστρατεία της Ανατολίας, στα 1101, και θα τραπεί σε φυγή, νύχτα, εγκαταλείποντας το στρατό του, πράγμα που σίγουρα δε θα 'κανε ούτε ο Γοδεφρείδος του Μπουγιόν ούτε ο Βοημούνδος. Αντίθετα, ύστερ' απ' αυτή την αδυναμία, θα φερθεί θαυμάσια στο Λίβανο «πολιορκώντας την Τρίπολη μόνος του». Εκείνο που δε θα μπορούσε ν' αμφισβητήσει κανείς, είναι η θέρμη της πίστης του και η αφοσίωσή του στη Σταυροφορία. Φορώντας το σταυρό, κανένας δε θυσίαζε τόσα όσα αυτός. Ο Βοημούνδος κι ο Γοδεφρείδος πήγαιναν να καταχτήσουν ο καθένας κάποιο βασίλειο. Αυτός, φεύγοντας, κινδύνευε να χάσει ένα: το ωραίο βασίλειο της Νότιας Γαλλίας, που βρισκόταν τότε σε πλήρη άνθηση και που το εγκατέλειπε στις αρπαχτικές διαθέσεις των αντιπάλων του, των κομήτων του Πουατιέ. Αυτή η αφοσίωση στη χριστιανική ιδέα θα επιζήσει στον Ραϋμόνδο πέρα απ' όλες τις απογοητεύσεις του, πέρα απ' όλα τα μίση. Όταν η Ιερουσαλήμ θα 'χει απελευθερωθεί κ' ένας άλλος, στη θέση του, θα 'χει ανακηρυχθεί αρχηγός, όταν αυτός θα μπορούσε, τουλάχιστον, μια κ' είχε εκτελέσει το τάμα του, να γυρίσει ήρεμα στο Λανγκεντόκ του, θ' αρνηθεί με στωικότητα, και μ' όλο που ως εκείνη τη στιγμή έχει αποστερηθεί τους καρπούς των κόπων του, θα μείνει στη Συρία, θέλοντας, όπως και θα το πει, να μείνει σταυροφόρος ως το θάνατό του «σύμφωνα με το παράδειγμα του Χριστού, που αρνήθηκε να κατεβεί απ' το σταυρό».

Στο ξεκίνημα της Σταυροφορίας, είναι αλήθεια, ο θρησκευτικός του ενθουσιασμός ενισχυόταν ίσως από μεγάλες εγκόσμιες ελπίδες. Μήπως δεν ήταν ο πρώτος φεουδάρχης που ο Ουρβανός Β' του είχε εμπιστευτεί τα σχέδιά του; Μήπως δεν μπορούσε, απ' αυτό το γεγονός, να προεξοφλήσει κάτι σαν πρωτοκαθεδρία ανάμεσα στους άλλους άρχοντες; Αλλά ο Ουρβανός Β', που γνώριζε καλά τους ανθρώπους, μ' όλο που εκτιμούσε το ζήλο του, είχε χωρίς άλλο φοβηθεί πως τα πρωτεία ενός λαϊκού αρχηγού θα δυσαρεστούσαν τους άλλους φεουδάρχες. Ο Ραϋμόνδος έτσι δεν είχε πετύχει τη γενική αρχηγία που φιλοδοξούσε και η φροντίδα του συντονισμού των απόψεων των διαφόρων αρχηγών του στρατού, είχε ανατεθεί απ' τον Πάπα σ' έναν αξιωματούχο της Εκκλησίας, τον σοφό αρχιεπίσκοπο Αντεμάρ του Μοντέιγ. Ο Ραϋμόνδος είχε άλλωστε αρκετή πίστη για να μη δείξει καμιά πικρία. Αντίθετα η καθολική ιδέα εξακολούθησε να μην έχει πιο θερμό υπερασπιστή. Όταν, φτάνοντας στην Κωνσταντινούπολη, προσκλήθηκε κι αυτός να δηλώσει υποταγή και να εγκαταλείψει τις ενδεχόμενες καταχτήσεις του στον Αλέξιο Κομνηνό, αρνήθηκε κατηγορηματικά. Η καθολική του πίστη επαναστατούσε, όπως επαναστατούσε κ' η περηφάνια του σαν Γάλλου φεουδάρχη. Οι Άγιοι Τόποι, μια και θ' απελευθερώνονταν χάρη στην πρωτοβουλία του Ουρβανού Β', θα 'πρεπε ν' ανήκουν στην Παποσύνη κι όχι στον σχισματικό ηγεμόνα. Τον μόνο όρκο που μπόρεσαν ν' αποσπάσουν απ' τον Ραϋμόνδο ήταν η υπόσχεση πως θα σεβαστεί τη ζωή και τα αγαθά του αυτοκράτορα. Άλλες ομάδες σταυροφόρων είχαν φτάσει στην Κωνσταντινούπολη απ' τη Βόρεια Γαλλία. Ο κόμης Ούγος του Βερμαντουά, αδερφός του βασιλιά της Γαλλίας Φιλίππου Α', είχε προηγηθεί απ' αυτούς. Αυτός ο μεγάλος άρχοντας, που εκτιμούσε τη μεγαλοπρέπεια της αυτοκρατορικής φιλοξενίας, επηρέασε τους συντρόφους του υπέρ της φραγκο-βυζαντινής συμφωνίας. Αλλά αφού φέρθηκε πολύ καλά μπροστά στα τείχη της Αντιόχειας, θα κουραστεί απ' την εκστρατεία και θα γυρίσει στη Γαλλία πριν απ' την κατάληψη της Ιερουσαλήμ. Ο κόμης Στέφανος του Μπλουά θα κουραστεί ακόμα πιο γρήγορα απ' τον πόλεμο, αλλά θα εξαγοράσει γρήγορα αυτή τη λιποψυχία του, γυρνώντας να πεθάνει σαν ήρωας στους Αγίους Τόπους. Αντίθετα ο κόμης της Νορμανδίας Ροβέρτος Κουρτ - Χεζ, γιος του Γουλιέλμου του Καταχτητή, κι ο κόμης Ροβέρτος Β' της Φλάνδρας θ' ακολουθήσουν την εκστρατεία ως το τέλος, δείχνοντας αδιάκοπα σε κάθε περίπτωση τα πιο σταθερά στρατιωτικά προτερήματα. Όπως βλέπουμε, η στρατιά των Σταυροφοριών, αποτελούμενη από τμήματα απ' τη Βόρεια κι απ' τη Νότια Γαλλία, απ' το φλαμανδικό κι απ' το βαλονικό Βέλγιο, απ' την Αγία Αυτοκρατορία κι απ' το νορμανδικό βασίλειο των Δύο Σικελιών, ήταν ένας διεθνής στρατός. Για κοινή ονομασία, οι σταυροφόροι υιοθέτησαν την επωνυμία: Φράγκοι, δίνοντας στη λέξη αυτή την έννοια που 'χε την εποχή της Καρολίγγειας ενότητας, όταν η Γαλατία, η Γερμανία και η Ιταλία αποτελούσαν μιαν αυτοκρατορία κάτω απ' την αιγίδα της Ρωμαϊκής Εκκλησίας. οο0οο Αφού πέρασαν στη Μικρά Ασία, οι σταυροφόροι, σύμφωνα με τη συμφωνία που είχαν κλείσει με τον αυτοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό, άρχισαν τον ιερό πόλεμο κ' ήρθαν να πολιορκήσουν μαζί με τους Βυζαντινούς, το Μάη του 1097, τη Νίκαια. Ο πιο φυσικός αντικειμενικός σκοπός: η Νίκαια, που δεκάξι χρόνια νωρίτερα οι Τούρκοι την είχαν αφαιρέσει απ' τους Βυζαντινούς κ' είχε μείνει από τότε πρωτεύουσα του Σελτζουκιδικού σουλτανάτου της Ανατολίας, που η επικράτειά του εκτεινόταν από κει ως τον Ταύρο, και που έπρεπε να το διασχίσουν απ' τη μιαν άκρη ως την άλλη για να φτάσουν στη Συρία. Η συνεργασία της «φράγκικης μανίας» και των βυζαντινών πολιορκητικών μηχανών, η εμφάνιση ακόμα ενός βυζαντινού στολίσκου στα νερά της λίμνης Ασκανίας (Ισνίκ) για τον αποκλεισμό της πόλης, υποχρέωσαν τους υπερασπιστές της Νίκαιας να συνθηκολογήσουν. Τη στιγμή ακριβώς που ο φράγκικος στρατός ετοιμαζόταν για την τελική έφοδο, οι αρχηγοί των Τούρκων παράδωσαν την πόλη στους Βυζαντινούς (26 Ιουνίου 1097). Βλέποντας ξαφνικά τα βυζαντινά λάβαρα ν' ανεμίζουν στα τείχη, πολλοί σταυροφόροι, όπως ο Ραϋμόνδος του Σαιν-Ζιλ, έδειξαν ζωηρή απογοήτευση τους υπέκλεπταν τη νίκη! Πρέπει όμως να παραδεχτούμε πως η

παράδοση της Νίκαιας στους Βυζαντινούς ανταποκρινόταν στους όρους της συμφωνίας της Κωνσταντινούπολης. Μετά την πτώση της Νίκαιας, οι σταυροφόροι άρχισαν να διασχίζουν τη Μικρά Ασία, ακολουθώντας μια διαγώνιο με κατεύθυνση απ' τα βορειοδυτικά στα νοτιοανατολικά, τον πιο σύντομο δρόμο για να πάνε δια ξηράς απ' τα Στενά στη Συρία (το δρόμο που ακολουθεί και σήμερα το Εξπρές - Οριάν). Πορεία δύσκολη. Το υψίπεδο της Ανατολίας, όπου μπαίνουν τώρα, είναι μια ζώνη ξερές στέπες, που καταλήγουν στο κέντρο σε μιαν αλμυρή έρημο και όπου το πρόβλημα του ανεφοδιασμού ήταν ανέκαθεν δύσκολο. Για να το αντιμετωπίσει, ο στρατός χωρίστηκε σε δυο τμήματα το πρώτο βάδιζε με τον Βοημούνδο, τον ανιψιό του Ταγκρέδο και τον Ροβέρτο Κουρτ-Χεζ το δεύτερο με τον Γοδεφρείδο του Μπουγιόν και τον Ραϋμόνδο του Σαιν-Ζιλ. Οι Τούρκοι της Μικράς Ασίας, που είχαν συγκεντρώσει όλες τις δυνάμεις τους κάτω απ' την αρχηγία του σουλτάνου τους, του Σελτζουκίδη Κιλίτζ-Αρσλάν, δοκίμασαν να επωφεληθούν απ' αυτή τη διαίρεση. Την 1η Ιουλίου, το πρωί, στο ύψος του Δορυλαίου, του σημερινού Εσκί - Σεχίρ, έπεσαν κατά μάζες ενάντια στο στρατιωτικό σώμα του Βοημούνδου. Η επίθεση ήταν τόσο κεραυνοβόλα ώστε ο Βοημούνδος, που αιφνιδιάστηκε ενώ βρισκόταν σε πορεία, μόλις πρόφτασε ν' ανασυγκροτήσει βιαστικά το στράτευμά του για ν' αντισταθεί στις επελάσεις του τουρκικού ιππικού, που τον κύκλωνε κιόλας απ' όλες τις μεριές. Σύμφωνα με την ταχτική των νομάδων προγόνων τους, οι τουρκικές ίλες πλησίαζαν σε απόσταση βολής, άδειαζαν τις φαρέτρες τους, κ' έπειτα έκαναν μεταβολή παραχωρώντας τη θέση τους σ' άλλες ομάδες καβαλάρηδων τοξοτών. Μάταια οι Φράγκοι, που αποδεκατίζονταν απ' αυτό το χαλάζι των βελών, εφορμούσαν για να 'ρθουν σ' επαφή με τον αντίπαλο. Αυτός, αποφεύγοντας την επαφή, υποχωρούσε κάθε φορά. Μονάχα όταν ο νορμανδικός στρατός άρχισε φανερά να εξαντλείται απ' το φονικό παιχνίδι, οι Τούρκοι, ξιφουλκώντας, εφόρμησαν κι αυτοί. Οι Νορμανδοί, απωθημένοι ως την εφοδιοπομπή τους, προφυλάσσονταν εκεί όπως μπορούσαν, προβάλλοντας μιαν άγρια κι αποφασιστική αντίσταση... Η Σταυροφορία θα τέλειωνε τάχα απ' την πρώτη σύγκρουση με καταστροφή; Μα ο Βοημούνδος, πριν κυκλωθεί, είχε προφτάσει να ειδοποιήσει το άλλο φράγκικο τμήμα για τον κίνδυνο όπου βρισκόταν. Μόλις πήραν το μήνυμά του, οι αρχηγοί του τμήματος αυτού όρμησαν σε βοήθειά του. Ο Γοδεφρείδος του Μπουγιόν έφτασε πρώτος με πενήντα μόνο ιππότες, ενώ οι υπόλοιποι Βραβαντίνοι έφτασαν αργότερα καλπάζοντας. Σχεδόν ταυτόχρονα φάνηκαν στο πεδίο της μάχης ο Ούγος του Βερμαντουά, έπειτα ο λεγάτος Αντεμάρ του Μοντέιγ και ο Ραϋμόνδος του Σαιν- Ζιλ. Στις δυο το μεσημέρι όλοι πήραν μέρος στη μάχη. Και μονάχα η άφιξη αυτού του φράγκικου όγκου επρόκειτο ν' αλλάξει το αποτέλεσμα της σύγκρουσης. Μα σε λίγο ο Αντεμάρ του Μοντέιγ, προχωρώντας κάτω απ' την προστασία μιας σειράς υψωμάτων, ξεπρόβαλε κι αυτός ξάφνου αριστερά, στο πλευρό των Τούρκων. Στη δεξιά πτέρυγα, ο Γοδεφρείδος του Μπουγιόν, ο κόμης της Φλάνδρας και ο Ούγος του Βερμαντουά μιμήθηκαν την κίνησή του κι απ' αυτή την πλευρά άρχισαν να υπερφαλαγγίζουν τον τουρκικό στρατό. Απειλούμενοι με κύκλωση, συντριβόμενοι απ' την ορμητική επέλαση του σιδερόφραχτου χριστιανικού ιππικού, οι Τούρκοι τράπηκαν σε φυγή, χωρίς να προφτάσουν ν' ασφαλίσουν ούτε τα πλούτη του στρατοπέδου τους. «Τράπηκαν σε φυγή μέσα απ' τις κλεισούρες, τα βουνά και τους κάμπους και πήραμε τις σκηνές τους με σημαντικά λάφυρα, χρυσάφι και ασήμι, κτήνη και γκαμήλες». Η μάχη του Δορυλαίου έλυσε για περισσότερο από έναν αιώνα το πρόβλημα της ισχύος στην Εγγύς Ανατολή. Απ' τη μάχη του Μαντζικέρτ και τη σύλληψη ενός βυζαντινού αυτοκράτορα από 'ναν Τούρκο σουλτάνο, στα 1071, η τουρκική δύναμη κυριαρχούσε στην Ανατολή. Η μάχη της 1ης Ιουλίου του 1097 ανήγγειλε στον κόσμο ότι είχε γεννηθεί μια καινούργια δύναμη, η φράγκικη δύναμη, που θα κυριαρχούσε από τώρα και στο εξής. Απ' αυτή την άποψη, η μάχη του Δορυλαίου, εξουδετερώνοντας την πανωλεθρία του Μαντζικέρτ, παίρνει στην ιστορία της Ασίας μια σημασία ίση με τις μάχες του Γρανικού και των Αρβύλων. Απ' αυτή τη μάχη θα προκύψουν δυο αιώνες ευρωπαϊκής ηγεμονίας στην Ανατολή, δυο αιώνες που στη διάρκειά τους ο τουρκικός επεκτατισμός θα υποχωρήσει όχι μονάχα μπροστά στη φράγκικη κατάχτηση στη Συρία και στην Παλαιστίνη, αλλά

και μπροστά στη βυζαντινή επανάκτηση της Μικράς Ασίας. Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση: οι Φράγκοι και οι Τούρκοι, η στρατιωτική φυλή της Δύσης και η στρατιωτική φυλή της Ανατολής, έμαθαν απ' αυτή την πρώτη συνάντηση να εκτιμούνται αμοιβαία. Ζωντανές εντυπώσεις μας δίνει ο χρονογράφος του Gesta Francorum: «Πρέπει ν' αναγνωρίσουμε τα στρατιωτικά προτερήματα και τη γενναιότητα των Τούρκων. Νόμιζαν πως θα μας τρομάξουν με το χαλάζι των βελών τους, όπως είχαν τρομάξει τους Άραβες, τους Αρμένιους, τους Σύρους και τους Έλληνες. Αλλά με τη χάρη του Θεού, δε θα μας επιβληθούν! Αληθινά αναγνωρίζουν απ' την πλευρά τους πως κανείς, έξω απ' τους Φράγκους και αυτούς, δεν έχει το δικαίωμα να λέγεται ιππότης». Αφού νίκησαν τους ανθρώπους, απόμενε να υπερνικήσουν την αντίσταση του εδάφους, αυτής της στέπας της Ανατολίας, που διασχιζόταν από τραχιά βουνά κι όπου δεν υπήρχαν άλλα νερά παρά μονάχα βαλτονέρια. Βρισκόμαστε στα μέσα Ιουλίου, με μέση θερμοκρασία 26 βαθμούς. Οι Τούρκοι, υποχωρώντας, είχαν ερημώσει τα πάντα. Η κυριότερη πρωτεύουσά τους, μετά την πτώση της Νίκαιας, ήταν το Ικόνιο, η σημερινή Κόνια. Οι Φράγκοι υπολόγιζαν ν' ανασυγκροτηθούν εκεί. Τη βρήκαν εκκενωμένη, χωρίς καθόλου εφόδια. Όταν πέρασαν το Εριγλή, μπήκαν τουλάχιστο σε ζώνη λιγότερο ερημική, όσο πλησίαζαν περισσότερο προς τις δασωμένες οροσειρές του Ταύρου και του Αντιταύρου. Είναι αλήθεια πως το πέρασμά του απ' τις χαράδρες ανάμεσα σ' αυτά τα «διαβολικά βουνά» παρουσίαζε άλλου είδους δυσκολίες στο στρατό. Σ' αυτό το σημείο της διαδρομής τους (βρισκόμαστε στα μέσα του Σεπτέμβρη) και για να βαδίζουν πιο άνετα, οι σταυροφόροι χωρίστηκαν. Ο Ταγκρέδος, ανιψιός του Βοημούνδου, και ο Βαλδουίνος της Βουλώνης, αδερφός του Γοδεφρείδου του Μπουγιόν, κατέβηκαν μ' ένα απόσπασμα στην πεδιάδα της Κιλικίας, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της στρατιάς παρέκαμπτε τον Αντίταυρο απ' τα βορειοανατολικά μέσα απ' την ορεινή περιοχή της Καισάρειας, στην αρχαία Καππαδοκία. Άλλωστε σ' αυτές τις δυο κατευθύνσεις οι Φράγκοι έβρισκαν αναπάντεχους συμμάχους: τους Αρμένιους. Την εποχή της κατάχτησης της Μεγάλης Αρμενίας απ' τους Τούρκους, στο τρίτο τέταρτο του ενδέκατου αιώνα, ένα μέρος του αρμενικού πληθυσμού, για να γλιτώσει απ' το μουσουλμανικό ζυγό, είχε υποχωρήσει προς την Καππαδοκία, την Κιλικία, ως την περιοχή της Έδεσσας, στο Τζεζιρέ, στα βορειοανατολικά της Συρίας. Αν στην πεδιάδα της Κιλικίας και στην Καππαδοκία η αρμενική αυτή μετανάστευση δεν είχε κατορθώσει να εμποδίσει τη χώρα να υποστεί κι αυτή την τουρκική κυριαρχία, δραστήριοι Αρμένιοι αρχηγοί είχαν εγκατασταθεί σταθερά στις αετοφωλιές του Ταύρου, όπως και στη Μελιτηνή, τη σημερινή Μαλάτια, κι ως την Έδεσσα, τη σημερινή Ούρφα, όπου, χάρη σ' ένα θαύμα ικανότητας και θάρρους, είχαν διατηρήσει, μαζί με τη χριστιανική τους πίστη, την πολιτική τους ανεξαρτησία. Η άφιξη των σταυροφόρων θα 'φερνε σ' αυτούς τους ηρωικούς χριστιανούς μιαν ανεχτίμητη βοήθεια. Απ' την άλλη μεριά, και οι σταυροφόροι θα 'βρισκαν σ' αυτούς τους Αρμένιους μιαν επίσης ανεχτίμητη βοήθεια. Όχι μονάχα γιατί αποτελούσαν γι' αυτούς φυσικούς συμμάχους ενάντια στους Τούρκους συμμάχους που γνώριζαν τη χώρα και ήταν ικανοί να δώσουν ασφαλείς πληροφορίες στους Φράγκους αλλά ακόμα κ' επειδή, ανάμεσα σ' όλες τις ανατολικές χριστιανοσύνες, οι Αρμένιοι ορεσίβιοι αντιπροσώπευαν το πιο γερό από στρατιωτική άποψη στοιχείο. Ο Ταγκρέδος κι ο Βαλδουίνος, φτάνοντας στην Κιλικία, επωφελήθηκαν πρώτοι απ' αυτή τη βοήθεια. Ο αρμενικός πληθυσμός της Ταρσού ήρθε σε συνεννόηση μαζί τους ενάντια στην τουρκική φρουρά, που πανικοβλήθηκε και εκκένωσε την πόλη. Οι Αρμένιοι πάλι υποδέχτηκαν τον Ταγκρέδο στα Άδανα και του άνοιξαν τις πύλες του Μαμιστρά, του σημερινού Μισίς (Σεπτέμβριος 1097). Δυστυχώς ο Βαλδουίνος κι ο Ταγκρέδος δε συμφώνησαν για την κατοχή της Κιλικίας κ' η διχόνοιά τους εμπόδισε την ουσιαστική κατάληψη της επαρχίας. Στο μεταξύ, οι υπόλοιποι σταυροφόροι παρακάμπτανε απ' τα βορειοανατολικά τον ορεινό όγκο του Αντιταύρου ως την Καισάρεια, απ' όπου ξανακατέβηκαν προς το Μαράς ενώ το αρμενικό στοιχείο τους υποδεχόταν παντού με συγκινητικό ενθουσιασμό. Στις 16 του Οκτώβρη εγκατέλειψαν το Μαράς για να εισβάλουν στη Συρία.

Στις 21, ο Βοημούνδος, με τις προφυλακές, έφτανε ως την Αντιόχεια. οο0οο Η Αντιόχεια, την εποχή της άφιξης των σταυροφόρων, ανήκε στον Τούρκο εμίρη Γιαγκί Σιγιάν, που ήταν υποτελής του Σελτζουκίδη βασιλιά του Χαλεπιού Ριντβάν. Αν ο Ριντβάν είχε σπεύσει να βοηθήσει αποφασιστικά τον υποτελή του, κι αν κι αυτόν τον ίδιο τον είχαν υποστηρίξει αμέσως οι άλλοι Σελτζουκίδες ηγεμόνες, οι συγγενείς του, που βασίλευαν στη Δαμασκό και στην Περσία, το έργο των εισβολέων θα 'ταν σίγουρα πολύ δύσκολο. Η μεσαιωνική Αντιόχεια, με τους τετρακόσους πύργους ή προμαχώνες της και τον τεράστιο περίβολό της, προστατευμένη στα δυτικά απ' τον Ορόντη, στα ανατολικά απ' τον ορεινό όγκο του Σιλπίου και στα βόρεια από μια σειρά ελών, ήταν ένα απ' τα πιο απόρθητα φρούρια της Ανατολής. Η έκταση αυτού του περιβόλου ήταν τόση που οι σταυροφόροι παραιτήθηκαν απ' την προσπάθεια ν' αποκλείσουν την πόλη. Αρκέστηκαν στην αρχή να επιτηρούν το βορειοδυτικό τομέα όπου εγκατέστησαν το στρατόπεδό τους. Η φρουρά μπορούσε λοιπόν, απ' τη μεριά του βουνού, να επικοινωνεί ελεύθερα με τη μουσουλμανική Συρία κι από κει ν' ανεφοδιάζει την πόλη, ενώ το χριστιανικό στρατόπεδο άρχιζε να υποφέρει από έλλειψη τροφίμων. Ευτυχώς για τους πολιορκητές, οι Τούρκοι είχαν παραλύσει απ' τους καυγάδες τους. Ο εμίρης της Αντιόχειας Γιαγκί-Σιγιάν εξακολουθούσε να μην έχει καλές σχέσεις με τον γείτονα και αυθέντη του, τον βασιλιά του Χαλεπιού Ριντβάν. Επιπλέον ο τελευταίος αυτός ήταν δυσαρεστημένος με τον αδερφό του, τον βασιλιά της Δαμασκού Δουκάκ. Το αποτέλεσμα ήταν οι φυσικοί προστάτες της πολιορκημένης πύλης να μην μπορούν να συνεννοηθούν για να τη βοηθήσουν. Οι Δαμασκηνοί ξεκίνησαν πρώτοι, αλλά έπεσαν πάνω σε μιαν ισχυρή χριστιανική περιπολία, που διέτρεχε την ύπαιθρο κάτω απ' τις διαταγές του Βοημούνδου και του κόμη της Φλάνδρας, και αποκρούστηκαν. ένα μήνα αργότερα, οι Χαλεπινοί δοκίμασαν κι αυτοί ν' απαλλάξουν την Αντιόχεια. Ο Βοημούνδος τους περίμενε ανάμεσα στον Ορόντη και στη λίμνη της Αντιόχειας, θέση καλοδιαλεγμένη, για να εμποδίσει τους καβαλάρηδες Τούρκους τοξότες ν' αναπτυχθούν και να επιδοθούν στο συνηθισμένο τους πηγαινέλα. Υποχρεωμένοι να δεχτούν τη μάχη εκ του συστάδην, σε μια περιορισμένη έκταση, οι Τούρκοι συντρίφτηκαν κάτω απ' το βάρος του σιδερόφραχτου φράγκικου ιππικού. Μ' όλη αυτή την επιτυχία, η έλλειψη τροφίμων μεγάλωνε στο χριστιανικό στρατόπεδο σκορπώντας την αποθάρρυνση. Η λιποταξία κ' η αρρώστια αραίωναν τις γραμμές του. Τότε ήταν που ο Βοημούνδος επιβλήθηκε σαν ισχυρός αρχηγός, ο μόνος ικανός να χαλιναγωγήσει το στράτευμα. Έχοντας συγκεντρώσει τις βλέψεις του στην Αντιόχεια, ποθούσε περισσότερο απ' τον καθένα την κατάληψη της πόλης αυτής. Αλλά πριν δοθεί ολόκληρος σ' αυτή την προσπάθεια, ήθελε ν' αποσπάσει απ' τους άλλους φεουδάρχες μιαν επίσημη υπόσχεση σχετικά με τη μελλοντική τύχη αυτής της κατάχτησης. Στις πιο κρίσιμες μέρες της πολιορκίας, όταν ο καθένας είχε συνηθίσει να τον θεωρεί σαν την ψυχή του στρατεύματος, ο πανούργος Νορμανδός αρχηγός ανάγγειλε ξαφνικά την απόφασή του να γυρίσει στην Ευρώπη. Έβλεπε, καθώς έλεγε, να χάνονται οι άνθρωποί του και τ' άλογά του και δεν ήταν αρκετά πλούσιος για ν' αντέξει στα έξοδα μιας τόσο μεγάλης εκστρατείας. Αυτή η συγκεκαλυμμένη απειλή έφερε το αναμενόμενο αποτέλεσμα. Ν' αφήσουν να φύγει ένας άνθρωπος σαν τον Βοημούνδο, σ' αυτή την κρίσιμη στιγμή, ήταν για τους φεουδάρχες σα να καταδίκαζαν τη Σταυροφορία σε αποτυχία. Για να τον συγκρατήσουν, οι περισσότεροι, παρά την αντίθεση του Ραϋμόνδου του Σαιν-Ζιλ, άφησαν να εννοηθεί πως μόλις θα 'παιρναν την Αντιόχεια, θα την άφηναν σ' αυτόν. Ο Βοημούνδος αυτό ακριβώς περίμενε. Έμεινε, δείχνοντας από κείνη τη στιγμή μια τέτοια δραστηριότητα για την κατάληψη της Αντιόχειας, που θα θριάμβευε πάνω απ' όλα τα εμπόδια. Έμενε όμως μια σκιά σ' αυτή την υπόθεση: τα δικαιώματα επικυριαρχίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με τους όρους της συμμαχίας της Κωνσταντινούπολης, μήπως δεν είχαν αναλάβει οι Φράγκοι την υποχρέωση να παραδώσουν την Αντιόχεια στον αυτοκράτορα, μόλις θα 'διωχναν τους Τούρκους; Η παρουσία στο στρατό της πολιορκίας ενός αυτοκρατορικού τμήματος