ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΡΑ ΟΣΙΑΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ - ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η «Αρχιτεκτονική Ανάλυση Παραδοσιακού Οικισµού» είναι κύριο µάθηµα και διδάσκεται, στο 5 ο εξάµηνο σπουδών, µε τη συνεργασία των διδακτικών περιοχών της Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και της Οικοδοµικής. Η Αρχιτεκτονική Μορφολογία έχει αντικείµενο διδασκαλίας τη διερεύνηση των αρχιτεκτονικών µορφών. ιερευνά δηλαδή την αρχιτεκτονική δηµιουργία µε έµφαση στη µορφή της και τους παράγοντες που την καθορίζουν. Η διδακτική περιοχή της Οικοδοµικής δίνει έµφαση στη κατασκευή, µία επίσης βασική παράµετρο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης όπως η λειτουργία και η µορφή, και µελετά τα παραδοσιακά οικοδοµικά συστήµατα και τα υλικά κατασκευής. Ο κάθε οικισµός αποτελεί ένα σύνολο από κτίσµατα και ελεύθερους χώρους. Το σύνολο αυτό παρουσιάζεται σαν µια µεγάλη σύνθεση στο χώρο. Οι δύο διδακτικές περιοχές συµβάλλουν στη πιο πλήρη διερεύνηση των στοιχείων που καθορίζουν τη δοµή και τη µορφή της σύνθεσης αυτής, δηλαδή τις βασικές συνιστώσες του αρχιτεκτονικού της χαρακτήρα. Μονεµβασιά Σέριφος 1. Αντικείµενο του µαθήµατος είναι : Η συστηµατική αναλυτική διερεύνηση ενός παραδοσιακού οικιστικού συνόλου, στη δοµή και στη µορφή του οποίου διατηρούνται τα πρωτότυπα και αυθεντικά χαρακτηριστικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής παράδοσης που αναπτύχθηκε στον συγκεκριµένο τόπο. Με την έννοια «δοµή» (η λέξη προέρχεται από το ρήµα δέµω =οικοδοµώ, λατινικά structura και αγγλικά, γαλλικά structure) εννοούµε τη δοµική συγκρότηση, τη λειτουργική και ογκοµετρική διάταξη και τη µορφολογική διάρθρωση ενός κτίσµατος ή ενός συνόλου. ηλαδή : Η δοµή ενός κτίσµατος αφορά α) τα δοµικά στοιχεία - τον τρόπο που κτίζεται και τα υλικά που χρησιµοποιούνται. β) τη διάρθρωση της κάτοψής του - τον τρόπο που διανέµονται και τακτοποιούνται οι λειτουργίες σ ένα κτίσµα - και, γ) την ογκοπλαστική διάρθρωση του - τον τρόπο µε τον οποίο διατάσσονται τα µέρη που απαρτίζουν το κτίσµα και το συγκροτούν σε ενιαίο σύνολο.
Σε έναν οικισµό, η δοµή του αφορά α) τον τρόπο που συγκροτείται σε ένα σύνολο µέσα στο περιβάλλον του είτε το φυσικό- γεωγραφικό (πεδινό, ορεινό, ακτή), είτε το τεχνητό (π.χ. κατά µήκος οδικής αρτηρίας ή στον περιορισµένο χώρο µιας οχυρωµένης έκτασης ενός κάστρου) β) τον τρόπο που το σύνολο αυτό διαρθρώνεται (πολεοδοµικός ιστός, οικιστικές ενότητες, πυκνότητα) γ) τον τρόπο µε τον οποίο διατάσσονται τα κτίσµατα στο χώρο (ελεύθερα ή τυπικά, κατά παράθεση ή σε απόσταση µεταξύ τους) Στην έννοια «µορφή» (λατινικά forma) ενός κτίσµατος ή ενός συνόλου κτισµάτων περιλαµβάνονται όλα τα µορφολογικά γνωρίσµατα, που συνθέτουν τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα. Τα µορφολογικά αυτά γνωρίσµατα δεν αφορούν την διαµόρφωση των εξωτερικών όψεων ή τα διακοσµητικά στοιχεία σ αυτές - µια παρανόηση της έννοιας «µορφολογία»- αλλά τη µορφή της γενικής σύνθεσης του όλου κτίσµατος. ηλαδή όσα στοιχεία καθορίζουν τη σύνθεση της µορφής του όλου, την εικόνα του, τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα. Για µεν το κτίσµα - σύµφωνα µε το είδος και τον τύπο του- η µορφή αφορά τη γενική µορφή του στερεού που εξαρτάται από το σχήµα του (το σχήµα της κάτοψης και τη µορφή της στέγης), τις αναλογίες του καθώς και τα επιµέρους στοιχεία που ποικίλουν το στερεό (η θέση τους στις όψεις, τα σχήµατά τους, οι µεταξύ τους σχέσεις). Σίκινος Αντίστοιχα, τη µορφή του συνόλου καθορίζουν οι σχέσεις των επιµέρους κτισµάτων ως προς τη διάταξή τους στο χώρο, τα κύρια σχήµατα των όγκων, οι εναλλαγές τους ως προς το ύψος. Ανάµεσα στη δοµή και τη µορφή υπάρχει το περιεχόµενο - η λειτουργία του κτισµένου και διαµορφωµένου χώρου, η ζωή µέσα σ αυτόν. Η δοµή περικλείει το περιεχόµενο και η µορφή συνήθως το εκφράζει. Άνω Σύρος ΣΤΟΧΟΙ του µαθήµατος είναι : Να γνωρίσουν οι σπουδαστές την αρχιτεκτονική µας παράδοση και να εξοικειωθούν µε την κατά τόπους ποικιλία των παραδοσιακών κατασκευαστικών λύσεων και των αρχιτεκτονικών µορφών. Να αποκτήσουν τα µεθοδολογικά εργαλεία για να κατανοούν και να ερµηνεύουν τις µορφές, διερευνώντας τους παράγοντες που τις καθορίζουν και τις αιτίες που τις διαφοροποιούν µεταξύ τους. Να αποκτήσουν την απαραίτητη γνώση και µεθοδολογία για την αναγνώριση και αποτίµηση του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα ενός παραδοσιακού οικιστικού συνόλου. Η γνωριµία και εξοικείωση των σπουδαστών της Αρχιτεκτονικής µε την αρχιτεκτονική παράδοση και η ευαισθητοποίησή τους για τη σηµασία και την αξία της, έχει στόχο να τους προετοιµάσει για να Πάτµος
δράσουν, ως αρχιτέκτονες, σ ένα επαγγελµατικό πεδίο ιδιαίτερα σύγχρονο, αυτό της προστασίας και διατήρησης των χώρων που διαµορφώθηκαν µε τα µέσα και το πνεύµα της παράδοσης αυτής. (Για τον σκοπό αυτό, σε συνέχεια της ανάλυσης του οικισµού - στο επόµενο εξάµηνο, έπεται η συνθετική διερεύνηση έργων που η µορφή τους απαιτεί ειδική επεξεργασία ώστε να εντάσσονται αρµονικά στο δεδοµένο παραδοσιακό περιβάλλον και να συµβάλλουν στη διατήρηση του αρχιτεκτονικού του χαρακτήρα). ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Τα χαρακτηριστικά, η σηµασία και οι αξίες της αρχιτεκτονικής παράδοσης. Η αρχιτεκτονική παράδοση είναι βασικό µέρος της πολιτιστικής κληρονοµιάς ενός τόπου. Αντίθετα µε άλλα πολιτιστικά αγαθά, όπως ο µνηµειακός πλούτος ή ορισµένα έθιµα, η αρχιτεκτονική παράδοση είναι ένα ζωντανό πολιτιστικό αγαθό. Τα παραδοσιακά κτίσµατα και τα οικιστικά σύνολα της υπαίθρου ή των αστικών κέντρων, που κτίστηκαν στο παρελθόν από µια κοινωνία που παρήλθε, και όσα δεν φθείρονται εγκαταλειµµένα από τις φυσικές καταστροφές, εξακολουθούν να χρησιµοποιούνται και σήµερα. Ο βιωµατικός χαρακτήρας της αρχιτεκτονικής παράδοσης την καθιστά ευάλωτη καθώς συνεπάγεται την εξέλιξή της και την προσαρµογή της στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Είναι εντούτοις ένα αναντικατάστατο προϊόν συσσωρευµένης πείρας, µια απτή, ορατή, θεαµατική έκφραση της δηµιουργικής δύναµης του ανθρώπου αλλά και ένα αγαθό µε αισθητική ποιότητα. Πέρα όµως από τις αξίες αυτές, χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής παράδοσης είναι ο τοπικός της χαρακτήρας. Οι ποικίλες εκφράσεις της είναι ιδιαίτερες σε κάθε περιοχή και καθιστούν τα οικιστικά σύνολα ιδιόµορφα ή και µοναδικά.. Τα σύνολα αυτά χαρακτηρίζονται από οµοιογένεια δοµών και µορφών, συνοχή ύφους, οικεία ανθρώπινη κλίµακα και µια σχέση µε τη φύση που τα περιβάλλει απαράµιλλης αµεσότητας. Γι αυτό και γοητεύουν τον σύγχρονο αστό που βιώνει την πολιτιστική τυποποίηση σε περιβάλλον ετερόκλιτο, διαµορφωµένο µε τα επείσακτα διεθνή πρότυπα. Όλες αυτές οι ιδιότητες προσδίδουν στην αρχιτεκτονική παράδοση την ιδιαίτερη σηµασία της σε σχέση µε τα άλλα υλικά πολιτιστικά αγαθά κάθε τόπου και υπαγορεύουν την ανάγκη της διατήρησής της. Λεωνίδι Μάνη Τα κριτήρια αξιολόγησης της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς. Στη χώρα µας µέχρι την εποχή εκείνη προστατεύονταν µόνο τα προϊόντα της τέχνης που ανήκουν στην αδιαµφισβήτητης αξίας και παγκόσµιας εµβέλειας µνηµειακή αρχιτεκτονική της αρχαιότητας και στη «λόγια», επίσηµη παράδοση των µετέπειτα χρόνων. Σύµφωνα µε την τότε κυρίαρχη ιδεολογία, τα κριτήρια αξιολόγησης και οι προτεραιότητες διαφύλαξης της αρχιτεκτονικής αυτής
παράδοσης ήταν βασισµένα στο «κύρος», την καλλιτεχνική ποιότητα και την αισθητική αξία της. Με αυτά τα κριτήρια διατηρήθηκαν κυρίως ιστορικά κέντρα (Ναύπλιο, Κέρκυρα, µεσαιωνική πόλη της Ρόδου, Αθήνα) και ελάχιστοι παραδοσιακοί οικισµοί (Ύδρα) Η ανώνυµη λαϊκή αρχιτεκτονική των παραδοσιακών µας οικισµών, προορισµένη να εξυπηρετεί συγκεκριµένο σκοπό και λιγότερο καλλιτεχνικές ανάγκες, είναι δηµιούργηµα εµπειρικής τεχνογνωσίας και πρακτικής, δηλαδή προϊόν τεχνικής η οποία δεν παράγει πάντα τέχνη. Γι αυτό απαξιώθηκε από την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής και µε ελάχιστες εξαιρέσεις αφέθηκε στη φθορά της ή την κακοποίησή της. Από το 1970 και µετά, άρχισε βαθµιαία να συνειδητοποιείται η πολιτιστική, κοινωνική και οικονοµική της αξία καθώς και η συµβολή της στην ανάπτυξη µιας περιοχής ή ακόµα και µιας χώρας, ιδιαίτερα µέσω του τουρισµού. Ακολούθησαν οι προσπάθειες διαφύλαξης και διατήρησης του αγαθού αυτού. Η επανεκτίµηση της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς µετέτρεψε ξεχασµένους ή υποτιµηµένους τόπους σε κέντρα παγκόσµιου ενδιαφέροντος στη προστασία των οποίων συµµετέχουν τοπικοί φορείς, ιδρύµατα και διεθνείς οργανισµοί. Κορινθία διπλό χαγιάτι Η πλούσια παραδοσιακή αρχιτεκτονική µας αξιολογείται πλέον ως βασικό συστατικό στοιχείο της πολιτιστικής κληρονοµιάς µας και ιδιαίτερα σηµαντικό αγαθό της που επάξια έχει τη θέση της πλάι στην µνηµειακή και την επίσηµη αρχιτεκτονική κληρονοµιά του τόπου και διεκδικεί το ενδιαφέρον και τη φροντίδα που αυτές µονοπώλησαν στο παρελθόν. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα στην προστασία των ιστορικών κέντρων και των παραδοσιακών οικισµών. Ηλεία -χαγιάτι Τα ιστορικά κέντρα και οι ιστορικοί παραδοσιακοί οικισµοί είναι χώροι ζωής που διαµορφώθηκαν, εξελίχθηκαν ή εγκαταλείφθηκαν σε συγκεκριµένες χρονικές περιόδους, κάτω από ορισµένες συνθήκες. Τα συµβάντα σ έναν τόπο, η εξελικτική του πορεία και ο βαθµός εξέλιξής του σε σχέση µε άλλους τόπους, η παραγωγική εξειδίκευση των κατοίκων του, η τοπική ή υπερτοπική του εµβέλεια είναι παράµετροι που ερµηνεύονται και αξιολογούνται µε τα εργαλεία επιστηµών όπως της ιστορίας, της κοινωνιολογίας που εστιάζουν σε πράξεις των ανθρώπων και σε γεγονότα. Στις πράξεις αυτές ανήκει και η δηµιουργία του κτισµένου χώρου που δοµήθηκε για να εξυπηρετήσει λειτουργίες και µορφοποιήθηκε µε τεχνική που, κατά περίπτωση, αναδείχθηκε σε τέχνη. Τα γεγονότα, οι νοοτροπίες και οι αντιλήψεις για τον τρόπο ζωής, είναι παράγοντες καθοριστικοί για τη σύστασή του - των κτισµάτων και των ελεύθερων χώρων του - αλλά ανεπαρκείς για την ερµηνεία των µορφών που τον καθορίζουν.
Ο χώρος αυτός είναι µια συλλογική δηµιουργία και, ως δηµιουργία, έχει δοµή, µορφή και ύφος. Αυτά τα επιπλέον χαρακτηριστικά του, που αφορούν την διαµόρφωση χώρων, την κατασκευαστική λογική και τα υλικά κατασκευής, την ποιότητα και την αισθητική, τον καθιστούν αντικείµενο της αρχιτεκτονικής που, ως επιστήµη και τέχνη, προσφέρει τα κατάλληλα εργαλεία για να ερµηνευθεί και να αξιολογηθεί ο χώρος µε βάση τις ιδιότητές του αυτές και να προσεγγιστεί σαν µια γενική σύνθεση συνόλου που διέπεται από συνθετικές αρχές. Οι αρχές αυτές δεν είναι στοιχεία τα οποία φαίνονται αµέσως µε την πρώτη µατιά και αναγνωρίζονται εύκολα, όπως συµβαίνει µε τις τυποποιηµένες µορφές - π.χ. τη στέγη και το δώµα, τις εµφανείς λιθοδοµές και τις αδρές ασβεστωµένες επιφάνειες των κτισµάτων - που χαρακτηρίζουν και διαφοροποιούν µεγάλες γεωγραφικές ενότητες παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Οι καθοριστικές αρχιτεκτονικές συνιστώσες του χώρου - οι συνθετικές αρχές που διέπουν τον ιδιαίτερο τοπικό αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του οικισµού και τα ουσιαστικά στοιχεία που καθορίζουν τη µορφή του πρέπει να αναζητηθούν: α. στη δοµή των κτισµάτων, την κλίµακα και τις αναλογίες των κτιριακών όγκων και τις µεταξύ τους σχέσεις β. στις µορφές, στο βαθµό που τυποποιούνται ή ποικίλουν (καθώς τίποτα δεν επαναλαµβάνεται απαράλλαχτα το ίδιο), τη συχνότητα που επαναλαµβάνονται ή εναλλάσσονται, τα επικρατέστερα σχήµατα των µορφών. γ. στην ενότητα του ύφους των επιµέρους ενοτήτων ή του συνόλου Οι βασικές αρχές και τα ουσιαστικά στοιχεία, που διαµορφώνουν τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα. ενός παραδοσιακά δοµηµένου χώρου, για να αποκαλυφθούν απαιτούν τη διεισδυτική προσέγγιση και την προσπάθεια να κατανοηθεί και να ερµηνευτεί ο ρόλος τους στη διαµόρφωση του χώρου αυτού. Λεωνίδι Ο εντοπισµός τους είναι πρωταρχικής σηµασίας καθώς αυτά κατά βάση πρέπει να διατηρηθούν στη περίπτωση που αποφασίζεται η προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς των οικιστικών συνόλων και που ουσιαστικά σηµαίνει την διατήρηση των χαρακτηριστικών µορφών και του παραδοσιακού αρχιτεκτονικού τους χαρακτήρα. Άλλωστε, µε βάση τη ποιότητα του χαρακτήρα τους αυτού αξιολογούνται. Η αξιολόγησή τους και η υλοποίηση των στόχων της διατήρησής τους είναι κυρίως στην αρµοδιότητα των αρχιτεκτόνων καθώς αυτοί είναι προετοιµασµένοι να αξιολογούν κριτικά την αρχιτεκτονική δηµιουργία, να την εξυγιαίνουν, και να χρησιµοποιούν δηµιουργικά τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής παράδοσης συνθέτοντας έργα που συµβάλλουν στην διατήρηση του δεδοµένου αρχιτεκτονικού χαρακτήρα.
ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ : Η µεθοδολογία που εφαρµόζεται στο συγκεκριµένο µάθηµα στοχεύει στο να αναδείξει τα ουσιαστικά στοιχεία που συνθέτουν την µορφή του συνόλου και διαµορφώνουν τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα. Στο πλαίσιο αυτό εξετάζονται κατά θεµατικές ενότητες : 1. Οι διαµορφωτικοί παράγοντες που καθόρισαν τη δοµή και οργάνωση του χώρου. Τα δοµικά και µορφολογικά χαρακτηριστικά του κάθε οικισµού έχουν επηρεαστεί και καθοριστεί από πολλούς παράγοντες, όπως ο τόπος, ο χρόνος (οι συνθήκες-ιστορικές, κοινωνικές, οικονοµικές) και ο τρόπος (οι κατασκευαστικές µέθοδοι και τα υλικά δόµησης). Είναι το αποτέλεσµα του συνδυασµού των παραγόντων αυτών. 2. Η αρχιτεκτονική του χώρου - Οι αρχιτεκτονικοί τύποι κατοικίας και ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας του συνόλου. (ο ρόλος των «τύπων» κατοικίας στην µορφή και το χαρακτήρα του συνόλου, στην οµοιογένεια και ποικιλία του). Ο κάθε οικισµός είναι οργανωµένος µε µια δική του εσωτερική ρύθµιση και διέπεται από βασικές αρχές που τον ξεχωρίζουν από έναν άλλο. Αποτελεί όπως ειπώθηκε παραπάνω µια γενική σύνθεση συνόλου στην οποία κυριαρχεί η οµοιογένεια των επιµέρους και το ενιαίο ύφος. Η ενότητα του ύφους είναι το αποτέλεσµα της συλλογικότητας που επικράτησε στη νοοτροπία των κατοίκων του κάθε οικισµού κατά τη δηµιουργία και την εξέλιξη του µέχρι τα µέσα του 20ου αιώνα. Η νοοτροπία αυτή οδήγησε στην υιοθέτηση και επανάληψη συγκεκριµένων αρχιτεκτονικών προτύπων κατοικίας προσαρµοσµένών στην ίδια σχεδόν αντίληψη για τον τρόπο ζωής και στη χρησιµοποίηση των ίδιων υλικών κατασκευής. Ο αυτοσχεδιασµός για προσαρµογή στο οικόπεδο, στο έδαφος ή στις επιµέρους ανάγκες του ιδιοκτήτη διαµόρφωναν παραλλαγές των προτύπων που υπάκουαν στο γενικό αυτό πνεύµα αλλά ταυτόχρονα πρόσφεραν µια ανεξάντλητη ποικιλία στο σύνολο καθώς συµπλέκονταν εναλλάσσονταν ή παραλλάσσονταν όµως σχεδόν καµία από τις µορφές αυτές δεν επαναλαµβανόταν. Μάνη Σέριφος Οι µορφές αυτές όχι πάντα έντεχνες έχουν χαρακτηριστικά που συχνά είναι κατώτερα ποιοτικά από τα χαρακτηριστικά του συνόλου που απαρτίζουν.
Η τυπολογία Για τη µεθοδική αναλυτική διερεύνηση του χώρου χρησιµοποιούνται εργαλεία όπως η τυπολογία δηλαδή η συγκριτική κατάταξη των επικρατέστερων αρχιτεκτονικών λύσεων µε κριτήρια αντικειµενικά και ορθολογικά. Οι αρχιτεκτονικοί τύποι, τα παγιωµένα ιδεατά πρότυπα κατοικίας, εξετάζονται ως προς α) τη δοµή τους - το σχήµα, τη διάταξη της κάτοψης και τη λειτουργία. β) τα κύρια µορφολογικά τους γνωρίσµατα όπως η γενική σύνθεση της µορφής, οι αναλογίες και η κλίµακα των όγκων, η υφή των επιφανειών όπως προκύπτει από τα υλικά κατασκευής. γ) τα επιµέρους χαρακτηριστικά µορφολογικά στοιχεία των τύπων όπως τα ανοίγµατα, οι στέγες, οι εξώστες, οι σκάλες, οι διακοσµήσεις. Ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας του συνόλου Ο γενικός χαρακτήρας του πολεοδοµικού ιστού - κατά ενότητα και συνολικά - όπως αυτός προκύπτει από τα γενικά χαρακτηριστικά του ( τη χωροθέτηση του οικισµού, τη γενική πολεοδοµική διάρθρωση, το σύστηµα δόµησης, τη πυκνότητα της δόµησης και τις διακυµάνσεις της. Οι διατάξεις των κτισµάτων στο χώρο -ως προς τον δρόµο ή την κλίση του εδάφους- και οι εναλλαγές τους. Τα δευτερεύοντα κτίσµατα - η σχέση τους προς τα κύρια, τα µεγέθη τους η συχνότητα που εµφανίζονται. Ο µορφολογικός χαρακτήρας των κτισµάτων. Οι επικρατέστερες µορφές των όγκων τους - τα σχήµατά τους, - οι αναλογίες, οι τύποι των όψεων - αναλογίες, διατάξεις επιµέρους στοιχείων σ αυτές. Η µορφή των κτισµάτων (απλή ενιαία ή σύνθετη) Ο βαθµός οµοιογένειας οµοιότητας δοµών και µορφών - ή διαφοροποίησης του χαρακτήρα του συνόλου και κατά ενότητες (Γενική σύνθεση του συνόλου όπου τα µέρη µε τις οµοιογενείς παραλλαγές τους προσδίδουν ποικιλία στην ενότητα του συνόλου). Ρυθµολογικές διαφοροποιήσεις του παραδοσιακού ύφους. (κτίσµατα που το καθορίζουν, κτίσµατα που διαφοροποιούνται µορφολογικά απ αυτό). Ο βαθµός διάσωσης της παραδοσιακής δοµής στο σύνολο και κατά ενότητες - ποσοστιαία αναλογία των κτισµάτων α) µε εµφανή παραδοσιακή µορφολογία, β) χωρίς επιπτώσεις στη διατήρηση του παραδοσιακού ύφους, γ) κτίσµατα που αλλοιώνουν τον χαρακτήρα. Αρκαδία -Στεµνίτσα Ηλεία
Κ. ηµητσάντου Κρεµέζη Καθηγήτρια ΕΜΠ Αθήνα Οκτώβριος 2006