Η ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ. ΟΙ ΟΡΟΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ «ΕΙΣΒΟΛΗΣ»ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΟΠΙΑΚΗΣ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗΣ. Κωνσταντίνος Μωραΐτης Αρχιτέκτων Μηχανικός Αναπληρωτής Καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής Ε.Μ.Π. Η εισήγηση αυτή αφιερώνεται στον συνάδελφο Σταύρο Μουζακίτη, η εμμονή του οποίου για την τοπιακή και περιβαλλοντική αναβάθμιση του «κενού» χώρου, στην περιοχή των σταθμών Λαρίσης και Πελοποννήσου, υπήρξε αποκαλυπτική, για τις δυνατότητες περιβαλλοντικής εισβολής και τοπιακής αναβάθμισης που παρουσιάζουμε. Η αντίληψη του τοπίου κατορθώνει να συσχετίσει, με έναν μόνο όρο, τη θεώρηση του φυσικού υποβάθρου με τη θεώρηση κάθε είδους πολιτισμικής επεξεργασίας, που μπορεί να επιβληθεί στο υπόβαθρο αυτό. Προσεγγίζει έτσι την εννοιακή περιοχή του φυσικού πολιτισμικού περιβάλλοντος, όπως και τη συσχέτιση χώρων που αφορούν στην κοινωνική ή στην πολιτισμική οικολογία 1. Η παρατήρηση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, όταν συζητάμε με φυσικούς επιστήμονες για δυο λόγους. Επειδή είναι σημαντικό να καταλάβουμε πως η μεταβολή της αντίληψής μας για το τοπίο και για το περιβάλλον, παρακολουθεί ακριβώς τη μεταβολή στις αντιλήψεις μας για τον πολιτισμό. Όσο η εμπιστοσύνη μας για την αυτόνομη ισχύ του Πολιτισμού 2, ιδιαίτερα 1 Πρβλ. την πρόταση του Felix Guattari για την «κοινωνική οικολογία», F. Guattari: Οι τρεις Οικολογίες. Εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1991. 2 Ως «Πολιτισμό» με αρχικό κεφαλαίο γράμμα αποδίδουμε τον όρο civilization, πολιτιστικές πρακτικές δηλάδή όπως αυτές που αναφέρονται στις κεντρικότερες, «υψηλότερες». Ελέγχουσες πολιτιστικές πρακτικές, που συνδέονται με την ανάπτυξη των νεώτερων αστικών δυτικών κοινωνιών.
για τις κεντρικές και αναπτυξιακές του εκφράσεις εντείνεται, τόσο επιμένουμε σε μια ελεγκτική προσέγγιση η οποία, κατά την καρτεσιανή διατύπωση, αναφέρεται στην «κατοχή και κυριαρχία» του φυσικού. Όσο η εμπιστοσύνη μας στην προσέγγιση αυτή κλονίζεται, τόσο η αντίληψη της φύσης ως αξίας αυτόνομης εντείνεται και το φυσικό πρότυπο αποβαίνει κυρίαρχο Vaux-le-Vicomte, Γαλλία, μέσα του 17ου αιώνα. H κυριαρχία της νοητικής επεξεργασίας πάνω στην έκταση του τοπίου. Ο πολιτισμός είναι επομένως, σύμφωνα με τη δεύτερη αυτή προσέγγιση, μια περιοχή δυνητικών τερατογενέσεων και η πολιτισμική εκείνη ηθική ή καλλίτερα η πολιτιστική ηθική, που προέρχεται από την αναπτυξιακή ελέγχουσα στάση των κοινωνιών μας, τίθεται εν αμφιβόλω, έτσι ώστε να απαιτούμε μια περιβαλλοντική ηθική. Είναι χαρακτηριστικό πως στην πορεία της δυτικής αντίληψης για τη θεώρηση του τοπίου και τον τοπιακό σχεδιασμό, η πορεία της δυτικής σκέψης ξεκινά από την έξοδο του αστικού πνεύματος προς τον εξωτερικό, προς τον έξω από την πόλη χώρο, επιβάλλοντας μορφές αυστηρής γεωμετρίας στο φυσικό πεδίο. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο γαλλικός κήπος του 17ου αιώνα, ο γαλλικός κήπος του Baroque. Στη συνέχεια η τοπιακή Αντίθετα το συνολικό εύρος των κοινωνικών, πολιτισμικών πρακτικών, είτε προβάλλονται από την κεντρική «ρητορεία» των κοινωνιών είτε απωθούνται στην «άφωνη» περιφέρειά τους, αντιστοιχεί στη χρήση του όρου «πολιτισμός» με πεζό αρχικό γράμμα, που αποδίδει με τη σειρά του τον όρο «culture».
προσέγγιση θα επιχειρήσει να αποβεί «φυσικότροπη», να μοιάσει δηλαδή με τη φύση, να υποκριθεί πως είναι φύση, ακόμη και αν στην πραγματικότητα είναι σχεδιασμένη. Πρόκειται για την αγγλική αρχιτεκτονική του κήπου-τοπίου, όπως αναπτύσσεται κατά τον 18 ο αιώνα. Χαρακτηριστικότερο στοιχείο της είναι μάλλον ο σχεδιασμός του συγκεκαλυμμένου ορίου, ενός αφανούς χαντακιού, του ha-ha. Ο κήπος είναι κήπος αλλά προφασίζεται πως είναι μια ελεύθερη έκταση. Ha-ha, Castle Ashby, Αγγλία, 18 ος αιώνας. Αρχιτέκτονας τοπίου Capability Brown. Η τέχνη των αφανών ορίων και της φυσικότροπης επεξεργασίας του τοπίου. Η σημαντικότερη κατάκτηση της ρομαντικής περιόδου που ακολουθεί, κατά το τέλος του 18 ου και τον 19 ο αιώνα, στα θέματα που εξετάζουμε, αφορά στην «καθιέρωση» της αυταξίας της φύσης, αυταξίας η οποία αναπτύσσεται πέραν της ανθρώπινης παρέμβασης. Η ουσιαστικότερη επομένως τοπιακή απόλαυση αναφέρεται όχι στην «εξημέρωσή» της φύσης, αλλά στην προσέγγιση, εκ μέρους του πολιτισμένου ανθρώπου, της αγριότητάς της. Η φύση είναι σημαντική με την έννοια αυτή επειδή ακριβώς μας υπερβαίνει, θέση η οποία τονίζεται ιδιαίτερα με την προβολή της αισθητικής κατηγορίας του «υψηλού» ή του «υπέροχου». Η κίνηση αυτή, από την αντίληψη του εξαντλητικού ελέγχου των δυτικών «αποικιοκρατικών» κοινωνιών προς την ολοένα και περισσότερο ισχυρή αντίληψη σεβασμού για τη φύση, δεν απηχεί βέβαια απλά μια κίνηση ιδεών. Εκφράζει κύρια την κριτική στάση των δυτικών κοινωνιών, απέναντι στη διαρκώς και περισσότερο εντεινόμενη διαδικασία φθοράς του περιβάλλοντος τους εξαιτίας ακριβώς του αλόγιστου ελέγχου και
της εκμετάλλευσής του, εξ αιτίας ακριβώς της εκρηκτικής, άμετρης εκβιομηχάνισης και της επίσης εκρηκτικής διόγκωσης των αστικών κέντρων. Κριτική στάση η οποία, δυστυχώς, ποτέ δεν κατόρθωσε να επιβληθεί συνολικά στις κοινωνίες μας. Ξεπερνώντας βιαστικά πολλούς αιώνες ιστορίας και συμπιέζοντας σημαντικότατες πολεοδομικές προτάσεις, όπως για παράδειγμα αυτές της ευρωπαϊκής κηπούπολης, η οποία παραδειγματικά παρουσιάζεται από εισηγητές όπως ο Ebenezer Howard (1898), θα επιμείνουμε σε μια στάση που φαίνεται να εκφράζει τη σημερινή συνθήκη τοπιακής και περιβαλλοντικής απόγνωσης των πληθυσμών των αναπτυγμένων χωρών. Θα τονίσουμε την απαίτηση εισόδου της φύσης στην πόλη, σωστότερα την απαίτηση «εισβολής» της φύσης στην πόλη, «κατάκτησης» της πόλης από την φύση. Πρόταση για τον Διεθνή Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό διαμόρφωσης των κτηρίων εξυπηρέτησης των επισκεπτών, στην περιοχή του τοπιακού αξιοθέατου Giants Causeway, στην Ιρλανδία. Ομάδα συμμετοχής: Σ. Μαυρομμάτη, Α. Μωραΐτη, Μ. Βορρεάκου και Κ. Μωραΐτης. Η απαίτηση αυτή «εισβολής» της φύσης στην πόλη, «κατάκτησης» της πόλης από την φύση, θα αποτελέσει πιστεύουμε βασική στάση της περιβαλλοντικής, τοπιακής, πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής σκέψης τα επόμενα χρόνια. Εκφράζεται ήδη με
ανατροπές απρόσμενες, όπως την πρόταση για την ανατροπή της κτηριακότητας, της αντίληψης του κτηρίου-αντικειμένου, προς χάριν του κτηρίου που δηλώνεται ως συνέχεια του τοπίου, ως «τοπιακό μόρφωμα», ως «landscape formation» για παράδειγμα 3. Μια ανάλογη άποψη προβάλλεται στην πρόταση για τη διαμόρφωση των κτηρίων εξυπηρέτησης των επισκεπτών, στην περιοχή του τοπιακού αξιοθέατου Giants Causeway, στην Ιρλανδία. Πρόκειται για πρόταση συμμετοχής ομάδας ελλήνων αρχιτεκτόνων σε διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Το σημαντικό για τους επισκέπτες στην περιοχή είναι το ιδιότυπο τοπίο από στήλες βασάλτη, εξαγωνικής διατομής, ώστε οι κτηριακές κατασκευές θα ήταν μάλλον σημαντικό να εμφανίζονται ως συνέχεια της επίπεδης περιοχής του εδάφους πριν τη βασαλτική τοπιακή διαμόρφωση. Οι κτηριακοί χώροι, ακολουθώντας την κεντρική αυτή θέση, διαμορφώνονται κάτω από ένα «ανασήκωμα» του εδάφους. Στην περίπτωση της πρότασης για το πάρκο του παλαιού αεροδρόμιου στο Ελληνικό, ολόκληρη η διαμόρφωση του πάρκου γίνεται αντιληπτή ως ακολουθία πτυχώσεων του εδάφους, κάτω από τις οποίες «κρύβονται» οι δημόσιας χρήσης κτηριακές κατασκευές 5. 4 Πρόταση για τον Διεθνή Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό διαμόρφωσης του παλαιού αεροδρόμιου στο Ελληνικό. Ομάδα συμμετοχής: Άρσις Αρχιτέκτονες Α. Χελιδώνη, Γ. Τσολάκης και Κ. Μωραΐτης. Συνεργάτες σπουδαστές Αρχιτεκτονικής Α. Μιχαήλ, Κ. Ελέζης. 3 Πρβλ. Την ανάλογη χρήση των όρων από την αρχιτέκτονα Zaha Hadid, κατά την περιγραφή κτηρίων που αντιστοιχούν σε μορφώματα πτυχώσεων. 4 Ομάδα συμμετοχής: Σ. Μαυρομμάτη, Α. Μωραΐτη, Μ. Βορρεάκου και Κ. Μωραΐτης. 5 Πρόταση για τον αντίστοιχο διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Ομάδα συμμετοχής: Άρσις Αρχιτέκτονες Α. Χελιδώνη, Γ. Τσολάκης και Κ. Μωραίτης. Συνεργάτες σπουδαστές Αρχιτεκτονικής Α. Μιχαήλ, Κ. Ελέζης.
Μια ιδιαίτερη νεορομαντική στάση, για την ανακατάληψη του αστικού τεχνήματος από τη φύση, για τη «σκελετική» αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής, η οποία περιορίζεται πλέον στο ρόλο του υποδοχέα της φυσικής παρουσίας, εμφανίζεται σε προτάσεις όπως αυτή για την επανάχρηση του κτηρίου-πύργου στο λιμάνι του Πειραιά 6. Κατά σαφή τρόπο η στάση αυτή, ουτοπική ίσως αν προταθεί σε αποσπασμένο κτηριακό επίπεδο, εμφανίζεται εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αν προβληθεί σε επίπεδο πόλης. Αν προβληθεί για παράδειγμα, στο ευρύτερο μητροπολιτικό πεδίο της ελληνικής πρωτεύουσας. Αρχιτέκτονας Τ. Πετράς, σπουδαστής Αρχιτεκτονικής Α. Κιτρινιάρης. Πρόταση για τον Διεθνή Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό «Πύργος Πειραιά 2010». Διάκριση «GreekArchitects Mention» και έπαινος για την καλλίτερη μελέτη 2000-2010, των βραβείων «Δομές 2011». Στη συνέχεια της προηγούμενης παρατήρησης, σχολιάζοντας ένα χάρτη της ευρύτερης μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας, μπορούμε να εντοπίσουμε, στην περίμετρό της, τα σημαντικά εξωαστικά πεδία φυσικού ενδιαφέροντος, όπως και τους φυσικούς θύλακες στο εσωτερικό του αστικού ιστού. 6 Πρόταση του αρχιτέκτονα Τ. Πετρά και του σπουδαστή Αρχιτεκτονικής Α. Κιτρινιάρη, για τον Διεθνή Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό «Πύργος Πειραιά 2010». Διάκριση «GreekArchitects Mention» και έπαινος για την καλλίτερη μελέτη 2000-2010, των βραβείων «Δομές 2011».
Η δυνατότητα περιβαλλοντικής διείσδυσης στο εσωτερικό της αστικής περιοχής. Εξωαστικά πεδία φυσικού ενδιαφέροντος και φυσικοί θύλακες, στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας. Θα μπορούσαμε να σκεφθούμε έτσι τη δυνατότητα της φυσικής εισβολής σε κεντρικές περιοχές της μεγαλούπολης, όπως με τη μετατροπή της ακολουθίας κενών αστικών χώρων στο εσωτερικό της Αθήνας, σε «πράσινες» ακολουθίες, σε πράσινα «ποτάμια» ή πράσινους διαδρόμους. Χαρακτηριστικά παρουσιάζεται το αστικό κενό της περιοχής των παλιών σιδηροδρομικών σταθμών της Αθήνας, του συγκροτήματος δηλαδή του σταθμού Πελοποννήσου, εκτός χρήσης σήμερα και του σταθμού Λαρίσης, που θα μπορούσε ακριβώς να αποτελέσει σημαντικότατο τόπο ανάλογης «εισβολής» και τοπιακής αναβάθμισης.
Η περιοχή των κεντρικών σιδηροδρομικών σταθμών στην Αθήνα και η σχέση της με την κεντρική περιοχή της πόλης. Ολοκληρώνοντας θα άξιζε να τονιστεί, πως η σχέση τοπιακής προσέγγισης, κτηριακής αρχιτεκτονικής και αστικού σχεδιασμού δεν επωάζεται μόνο από τη εντονότατη ανησυχία για τους όρους περιβαλλοντικής επιβίωσης των αστικών κοινωνιών μας. Ενισχύεται επιπλέον, με ιδιαίτερη έμφαση από την τεχνολογική ιδιοτυπία των σύγχρονων ηλεκτρονικών μέσων ερμηνείας, παράστασης και επεξεργασίας της φυσικής και δομικής πραγματικότητας. Σχολιάζοντας αυτήν την τελευταία ισχυρότατη συνθήκη, θα τονίσουμε πως η πλησιέστερη εποπτεία προς τα τοπολογικά μορφώματα είναι μάλλον αυτή ενός τοπιακού πεδίου και πως το ήθος του παραμετρικού σχεδιασμού είναι κατ ουσίαν ήθος τοπιακό.