«ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ» барлық мамандықтарға арналған ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ КОЛЛЕДЖІ 3 деңгейлі СМЖ құжаты 1 Басылым 042-14.4.05.1.20 35/03-2013 ПОӘК «Экология және тұрақты даму» пәнінің оқуәдістемелік материалдары «ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ» барлық мамандықтарға арналған ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ СЕМЕЙ-2013

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 2 беті ГЛОССАРИЙ АБИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР тірі ағзаның дамуы мен таралуына әсер ететін бейорганикалық орта факторларының жиыны (температура, жарық, қысым, ылғал т.б.); АВТОТРОФТАР Күн энергиясын пайдаланып бейорганикалық заттардан органикалық заттарды синтездейтін ағзалар, қоректік тізбекте продуценттер болып табылады, оларға фотосинтез процесі өтетін барлық жасыл өсімдіктер және хемосинтездік бактериялар жатады; АМЕНСАЛИЗМ антибиоз формасы, мұнда бір территорияда өмір сүретіндердің біреуі екіншісінің өмір сүруіне зиян келтіреді, ал өзіне зардап шегушіден еш қандай пайда да зиян да болмайды, мысалы, жарық сүйгіш өсімдіктер шыршаның түбінде өсіп, жарықтың жетпеуінен зардап шегеді, алайда өздері шыршаға ешқандай әсер етпейді; АНТИБИОЗ биотикалық өзара байланыстың бір түрі, мұнда өзара әсер етуші екі популяция бір біріне кері әсерін тигізеді; АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР адам әрекетінен туындаған факторлар, олар қоршаған ортаға оң немесе теріс әсерін тигізулері мүмкін; АЭРОЗОЛЬ құрамында қатты немесе сұйық жүзгін бөлшектері бар газ тәрізді орта, аэрозольдерге түтін, тұман жатады; БИОТА білгілі бір ірі және оқшауланған территорияда өмір сүретін тірі ағзалардың тарихи қалыптасқан кешені; БИОЦЕНОЗ (биоталық бірлестік) бір бірімен байланысқан және бірге тіршілік етуші түрлердің кешені; БИОГЕОЦЕНОЗ жер бетінің белгілі бір аймағын (биотопты) алып жатқан өзара байланысқан ағзалар (биоценоздар) және абиотикалық ортадан құралған табиғи жүйе; БИОТОП біртекті абиотикалық жағдайлары бар және биоценоз орналасқан кеңістік; ГЕТЕРОТРОФТАР қорек ретінде тек дайын органикалық заттарды пайдаланатын ағзаларды айтады;

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 3 беті ГОМЕОСТАЗ күрделі бейімделу реакцияларының арқасында іске асатын табиғи жүйенің тепе-теңдік күйі; ЛАСТАНУ табиғи ортаға химиялық, физикалық ақпараттық және биологиялық агенттердің түсуі және олардың мөлшерінің өсуін айтады; ҚОРЫҚ табиғат эталондарын сақтау мақсатында адамның өндірістік және туристік әрекетінен шығарылған, жануарлар мен өсімдіктер әлемі қорғауға алынған, табиғи күйі өзгермеген немесе аздап қана өзгерген табиғат кешендері; БИОСФЕРАЛЫҚ ҚОРЫҚ адам әсерімен өзгермеген табиғи территориялы кешендерді, халықаралық маңызы бар қорықтарды айтады; ТОПЫРАҚТЫҢ СОРТАҢДАНУЫ топырақ құрамында еритін тұзадрың мөлшерінің артуын айтады, көбінесе беттік және грунттық сулар әсерінен (біріншілік сортаңдану) болады немесе суаруды рационалды емес (екіншілік сортаңдану) жүргізуден пайда болады ; ҚЫШҚЫЛ ЖАУЫН-ШАШЫНДАР қышқылдық деңгейі әдеттегі мөлшерден жоғары болатын барлық метеорологиялық жауын-шашын түрлерін, яғни тұман, қарды айтады; КОНСУМЕНТ органикалық заттармен қоректенетін ағзалар. Оларды біріншілік- шөппен қоректенушілер, екіншілік- жыртқыштар және үшіншілік- жыртқыштармен қоректенетін жыртқыштар деп жіктейді. Консументтер гетеротрофтарға жатады; КОНЦЕПЦИЯ түсінудің белгілі бір түрі, кей бір құбылыстар түсініктемесі; МЕТАБОЛИЗМ ағзадағы зат алмасу процесі; МОНИТОРИНГ өткенді, қазіргі уақытты және болашақты болжауға арналған қоршаған орта туралы ақпарат беретін белгілі бір кеңістікте және уақытта ұзақ уақытты бақылаулардың ретті жүйесі; МУТУАЛИЗМ симбиоз түрі, мұнда екі түрдің біреуінің қатысуы міндетті болатын, және екі түр бір бірінсіз өмір сүре алмайтын мүраралық қарым-қатынас түрі; ҰЛТТЫҚ САЯБАҚ табиғатты қорғау адамдардың демалуымен бірге іске асырылатын үлкен территорияларды айтады, Ұлттық саябақтардың өзінің әкімшілік басқармасы бар және жерді пайдалану ерекшеліктері болады;

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 4 беті НЕЙТРАЛИЗМ бірге бір территорияда өмір сүретін түрлердің бір біріне әсері болмайтын биотикалық түраралық қатынас түрі; НООСФЕРА сана сферасы, сферада өркениеттің пайда болуымен байланысты, мұнда адамның саналы іс-әрекеті биосфера дамуының анықтаушы факторы болып табылады; ОЗОН ТЕСІКТЕРІ озоносферадағы озон мөлшерінің азайған (50%) елеулі кеңістіктері, табиғи және антропогендік әсерден болады деген жорамалдар бар; ОЗОН ЭКРАНЫ (ОЗОНОСФЕРА) озонның жоғары концентрациясы бар және күннің ультракүлгін сәулесін өткізбейтін қасиеті бар атмосфера қабаты, шамамен 20-25 км биіктікте орналасқан; ШӨЛЕЙТТЕНУ өздігінен қайта жаңараалмайтын, құнарлы беткі қабатынан айрылған жерді айтады. Табиғи және антропогендік себептерден іске асуы мүмкін. ПАРАЗИТИЗМ антибиоз формасы, бір түрдің өкілдері келесі бүр өкілдерінің ұлпаларын қорек ретінде, ал денелерін мекен ету ортасы ретінде пайдаланатын ағзаларды айтады; ЖЫЛУЛЫҚ ЭФФЕКТ атмосферада көмірқышқыл және басқада жылулық құбылыс тудыратын газдардың жиналу нәтижесінде планетадағы климаттың біртіндеп жылынуын айтады, бұл газдар жиыны көшетханадағы жабын сияқты космостан жылуды жер бетіне өткізіп ал жер бетінен космосқа инфрақызыл жылулық сәулеленуге кедергі келтіретін қасиеттері бар; ПЕСТИЦИД өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық қосылыс; ШЕКТЕУЛІ РҰҚСАТ ЕТІЛГЕН МӨЛШЕР (ПДК) экологиялық норматив адам денсаулығына және оның ұрпағына белгілі бір уақыт аралығында нұқсан келтірмейтін зиянды заттың максималды концентрациясы; ТАБИҒИ РЕСУРСТАР адамның сапалы өмір сүруін жоғарылататын, материалдық байлық жасауға болатын және тұтынуға пайдаланылатын табиғи объектілер; ПОПУЛЯЦИЯ белгілі бір территорияны мекендейтін және ұзақ уақыт бойы көбею арқылы тіршілігін сақтап қала алатын бір түр дараларының жиынын айтады; ТАБИҒИ ОРТА қоршаған ортаның бір бөлігі табиғаттың құраушысы;

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 5 беті ПРОДУЦЕНТТЕР автотрофтар, бейорганикалық заттардан органикалық заттарды жасаушылар, өнім өндірушілер; ПРОТОКООПЕРАЦИЯ симбиоз формасы, екі түрдің бірге селбесіп өмір сүруі екі жаққа да пайдалы, бірақ міндетті емес; РЕДУЦЕНТТЕР (ДЕСТРУКТОРЛАР) органикалық заттарды бейорганикалық заттарға айналдыратын ағзаларды айтады, оларға грибоктар мен микроағзалар жатады; СМОГ ауаның аэрозольді қабатын, түтінді, тұманды ластануы кезінде пайдаланылатын термин, бұл кезде атмосфераға шаң, өнеркәсіптік түтін мен газдар қоспасы және басқа да ластаушы заттар түседі; АҒЫНДЫ СУЛАР өнеркәсіпте, тұрмыста, ауылшаруашылығында пайдаланылатын және әр түрлі зиянды заттар қоспасына тұратын суларды айтады; СИМБИОЗ биотикалық қарым-қатынас түріне жатады, бір бірімен байланысқан түрдің екеуінеде немесе біреуіне осы қарым-қатынас пайда әкеледі; СУКЦЕССИЯ белгілі бір территорияда табиғи және антропогенді факторлардың әсерінен немесе өзара байланысынан биоценоздардың біртіндеп алмасуын айтады; ТОЛЕРАНТТЫҚ ағза әсер ететін қоршаған орта факторларының оптимумнан ауытқуына төзімділігін айтады; ШЕКТЕУШІ ФАКТОР кез келген экологиялық фактордың сандық және сапалық көрсеткіштері кез келген бір ағзалардың дамуын шектейді; ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОР ағзаға әсерін тигізетін ортаның кез келген қасиеті несесе компонентін айтады; ФОТОСИНТЕЗ жасыл өсімдіктерде Күн жарығының әсерінен және пигменттердің көмегімен жүретін химиялық процес, мұнда көмір қышқыл газынан және судан глюкоза пайда болады және ауаға оттегі бөлінеді; ФРЕОНДАР (хладондар)жоғарыұшқыш, жердің беткі бөлігінде химиялық инертті болатын, өнеркәсіпте суытқышагенттер ретінде (тоңазытқыштарда, рефрижераторларда, кондиционерлерде) кеңінен пайдаланылатын заттар; ЖЫРТҚЫШТЫҚ антибиоз түрі, мұнда бір түрдің өкілдері басқа бір түр өкілдерімен қоректенеді; ЭКОЛОГИЯ тірі ағзалардың қоршаған ортамен байланысын зерттейтін ғылым;

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 6 беті ЭКОЖҮЙЕ тірі ағзалармен және олардың мекен ететін ортасымен түзілген табиғи кешен, мұнда биотикалық және абиотикалық компонеттер өзара зат және энергия алмасумен байланысқан. 2. ДӘРІСТЕР Дәріс маңызды сирек және түсіндіру,кеңес,әңгіме сияқты,осындай жаңа материалдарды баяндауда қолданылатын форма. Дәріс 1 Такырып: Экология - организмнін коршаған ортамен карым-катынасын зсрттейтін іргелі жаратылыстану пәні. Жоспар: 1. Экологияның аныктамалары. 2. Экологияның калыптасу тарихы. 3. Экологияның бөлімдері. Адамзат қоғамының қалыптасуы мен дамуындағы табиғаттың ролі. Табигатты түрлендіруд ндірудегі ғылымның орны. ХУШ-ХІХ ғасырларда жаратылыстанудын ғылыми негіздерінің қалыптасуы. И.В.Гете мен Ж.Б.Ламарктың организмдсрдің эвюлюэ юлюциясы туралы идеялары. А.Гумбольдт пеи Ч.Дарвин - осы күнгі биогсография мен экологияның жол бастаушылары. Э.Геккельдің экологияны дербес с ғылым саласы дережесіие көтеруі. Экологиялық мектептердің қалыптасуы. Осы күнгі экологияның негізгі бөлімдері. Экологияның катысуымен шешілетін тсориялык жэне қолданбалы меселелм лелер. Экология пәніне п кіріспе.экология тірі агзалардың бір-бірімен және қоршаған ортамен қарым-катынасын зерттейтін биология ғылымының саласы. «Экология» (гр. оікоз - үй, түрақ, мекен; 1о оз - гылым) терминін т ғылымга алғаш аш 1866 ж. неміс галымы Эрнест Геккель снгізді. Экология дегеніміз-тірі агзалардың бір-бірімен жэис коршаган ортамен қарым қатынастарын зерттейтінгылым. Экологияның казіргі кездегі мазмүны өте күрделі. Экология ғылымының ең басты максаты биосфера шегіндегі ғаламдық меселелерді м бақылай отырып ондағы ы тіршіліктің тұрактылығын сақтау. Экологиялық зерттеу обьектісіне биологиялык макрожүйелер (популяция, биоценоз, экожүйе) жене ж олардың кеңістікт істіктегі динамикалық өзгерістсрі жатады. Экология ғылымының мақсаты - биосфера шегінде элемдік жағдайларды бақылай отырып, ондағы ы тіршіліктің тұрақтылығын ын сақтау, адам-қоғ қоғам-биосфера арасындағы карым- қатынастарды үйлестіре отырып, табигат ресурстарын тиімді пайдалануды нооэкологиялық тұргыдан негіздеу. Экология ғылымынын негізгі міндеті - популяция, биоценоз жэне экожүйені динамикалык зерттеу. экологиялык үрдістердін заңдылыктарын ашу. индустриализация және урбанизапия жагдайындагы ғаламшар проблемаларын зерттеу. Экология биологиянын иянын саласы ретінде XIX г. ортасында пайда болганмен, жеке ғылым ретінде XIX г. аягы мен XX г. басында қалыптасты. Жаратылыс турапы көптеген мәліметтер антика дәуірінің ғалымдары Гераклитттің, Гипократтың, Аристотельдің еңбектсрінде келтіріледі. Мысалы. Аристотель «Жануарлар тарихы» деп аталатын сңбегінде өзі білетін 500-ден астам жануарларды зерттеп, мінез-кұлығына талдау жасайды. Аристотель шәкірті Т.Эрезийский казіргі Жерорта теңізінін жағалауындагы алауындагы өсімдіктерге топырақтың және ж ауа райының әсерін баяндады. XV г. аягы мен XVI г. басы Ұлы географиялык ашылулар дәуірі деп аталады. 1492 ж. итальян теңіз жүзушісі Христофор Колумб Американы ашты. 1498 ж. португалдық Васко до Гамма Африканы айналып, теңіз жолымсн Индияга жетті. ж Ал 1519-1521 жж. Фериан

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 7 беті Магеллан бастаған испандықтар тұңғыш рет жер шарын айналып шықты. Бұл саяхаттар жер туралы білімнің кеңеюіне септігін тигізді. XVIII г. соңы мен XIX ғ. басында қоршаган ортаны о зерттеушілер з саны арта түсті. 1807 ж. Гумболдь Орталык жэне Оңтүстік Америкада жүргізген көптеген зерттеулері негізінде «Өсімдіктер географиясы туралы ойлар» еңбегін жарыкка шыгарды. Онда галым өсімдіктердің өсуі мен оркеи жаюы ауа-райы жағдайына, температураға байланысты екенің ашып көрсетті. Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымы К.Ф.Рульенің, Н.А.Северцевтің, А.П.Бекстовтың еңбектсрінде тереңдете түсті. Экологиялық ғылымның одан әрі дамуына Ч.Дарвин, В.В.Докучаев, В.И.Вериадский, В.Н.Сукачев, Н.Ф.Реймерстін үлесі жоғары болды. Экология кең ауқымды, өзіне көптеген шешілмеген мәселелерді қамтитын мағыналы түсінік. Құқықтық мемлекетте БҰҰ-да жарияланған адамдардың негізгі табиғи, конституциялық құқықтары бұзылмауы керек, яғни табиғатпен үйлесімділікте және таза қоршаған ортада өмір сүру құқы. Қазіргі заманда негізгі ғаламдық экологиялық мәселелерге мыналар жатады: климаттың өзгеруі; тұщы судың тапшылығы және оның ластануы; озон қабатының тозуы; жылулық эффект; қышқыл жауын-шашындар; биологиялық алуантүрліліктің азаюы. Осы мәселелердің кешені еліміздің және планетамыздың экологиясына өз нұқсанын келтіреді. Қазақстанның экологиялық мәселелері келесі: Су ресурстарын тиімсіз пайдалану және ластау; Арал мен Каспий теңіздерінің, Балхаш көлінің мәселелері; Ауаның ластануы; Қазба байлықтарды рационалды емес пайдалану; Жер ресурстарының мәселері; Семей ядролық сынақ полигоны мен Байқоңыр космодромының әрекеттерінің салдары; Флора мен фаунаның тозуы. Халық аралық тәжірибеге сүйене отырып еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы және қоршаған ортаны қорғауға арналған әрекет етудің Ұлттық жоспары бағытталған. Экологиялық приориттерді сақтамай Қазақстанның алға басуы, және дамуы мүмкін емес. Экология ағзалардың тіршілік ету жағдайларын және ағзалардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарын зерттейтін биологиялық ғылымның бір бөлімі. Ең алғаш бұл терминді 1866 жылы неміс зоологы Эрнст Геккель ұсынған (ойкос үй, тұрақ, мекен; логос білім, ғылым; яғни өзімнің тұратын мекенімді, жерімді зерттеп танимын деген мағынаны білдіреді). Кез келген ғылым сияқты экология да зерттелетін процестердің жүру заңдылықтарын айқындап, оларды шағын логикалық және тәжірибе жүзінде тексеріп ережелер-заңдар түрінде қалыптастырады. Экологияның басты зерттейтіні экологиялық жүйелер. Экологиялық жүйе қоректік байланыстар мен энергияны алу тәсілдерінің негізінде бір тұтастықты құрайтын тіршілік ету орталары мен тірі ағзалардың қауымдастығы. Бұл терминді ең алғаш 1935 жылы ағылшын ғалымы Э.Тэнсли енгізген.

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 8 беті Экологияда зерттелетін тірі заттардың дене құрылысының деңгейіне сәйкес аутэкология, дэмэкология және синэкология сияқты тараулар бөлінеді. Бұл тараулар жалпы экологияны құрайды. Қоршаған табиғи ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану Қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудін міндетті шарты. Біздің елімізде табиғатты корғау жэне оның байлықтарын тиімді пайдалану қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген, ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы-мемлекеттік, жалпы- халықтық міндет болып табылады. 2. Экологиялық құкық бұл осы кезең мен болашақтың адамдардың мүдделері үшін коғам мен табиғат аясындағы қарым-қатынасқа байланысты коғамдық катынастарды реттейтін жаңа құқық салаларының бірі болып табылады. «Экология» бүл біздің жалпы жэне жалғыз үйіміз «Жер» туралы ғылым. Алғашқы рет бүл ғылыми терминді 1866 жылы неміс ғалымы Геккель үсынып және ұзақ уақыт бойы тек биология ғылымы негізінде тар аяда қолданылды. Ол өзінің әйгілілігіне XX ғасырдың екінші жартысында ие болды, өйткені тура осы кезден бастап адам мен орта және қоғам мен табиғат арасындағы қатынастар шиеленісе түсті. Экология тірі организмдер мен олардың өмір сүру негізі қоршаған табиғи орта арасындағы қарым- қатынасты анықтайтын ілім ретінде колданылады. Табиғат санада және санадан тыс жүретін объективті анықтылық және адам жаратылысының өмір сүру ортасы. Ол адамға байланысты негізгі 3 түрлі қызметті атқарады: 1.Жердегі өмірге кажетті биологиялық жағдайды камтамасыз ететін экологиялық қызмет; 2.Адамдардың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың қайнар көзі болып табылатын экономикалық қызмет; З.Адамның жан дүниесінің қалыптасуына әсер ететін қызмет түрлері. Экология ғылымының даму кезеңдері: I кезең де (1707-1924 жж.) экология ғылымының алғышарттары қалыптасты; II кезеңде (1924-1980 жж.) экология ғылымы дара ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің зерттеу салаларын, мақсат-міндеттерін жетілдіре түсті; III кезеңде (1980-2000 жж.) экология әлеуметтік, саяси-экономикалык, нарықтык жағдайлар мен мәселелерді зерттейтін деңгейіне жетті. Негізгі әдебиеттер: 1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003 2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001. 3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003. 4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002.

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 9 беті 2-3 дәріс. (2 сағат) Такырып: ДАРА ОРГАНИЗМДЕР ЭКОЛОГИЯСЫ - АУТЭКОЛОГИЯ Жоспар: 1. Негізгі тіршілік ету орталары. 2. Биологиялық ыргак. Фотопериодизм. Тіршілік ортасы -кез келген организмніц өсуіне, көбеюіне қолайлы табиги, тарихи калыптасқан орта. Казіргі кезде жер шарында негізгі төрт тіршілік ету ортасы бар. Олар: су, жер үсті-ауалы, топырақ және тірі организм. Суллы ортада тіршілік ететін организмдерді гидробионттар деп атайды. Судың қалың кабатын пелагиаль деп, оны 3 топқа бөледі нектон және планктон, бентос. Планктон-судың беткі қабатында онын агысымен қалқып жүретін ұсак омырткасыз жәндіктер. Олар зоопланктон жэне фитопланктон деп бөлінеді. Нектон- судын терең қабаттарында еркін жүзіп жүретін балықтар, т.б. организмдер. Бентос -судын түбіндегі шогінділерде тіршілік ететін организмдердің жиынтыгы. Бентостар: фитобентосжэне зообентос деп бөлінеді. Жер - үсті ауалы орта организмдер үшін күрделі өзгерістер үздіксіз жүріп жататын, табигаты сан қилы орта. Мұнда атмосферада газдың кұрамы. ылгалдылығы, кысымы, т. б. факторлар жиынтыгы литосфера кабатымен тыгыз байланысып жатады. Топырақта тіршілік ететін оргнизмдерді эдафабионггар деп атайды. Оларды үш топка бөлуге болады: 1. Геобионттар-топырақтың тұрақты тіршілік иелері. 2. Геофильдер-тіршілігінің біраз бөлігі топырақпен байланысты организмдер. 3. Геоксендер-топырак кабаттарын уакытша мекені ретінде пайдаланушылар. Тірі организмдердің озі -тіршілік ортасы. Организмдердің тіршілігінде жыл сайын бұлжымай кайталанып отаратын өзгерістерді биологнялық ырғак деп атайды. Шектеуші факторлар. Тіршілікке аныктама берудің бір жолы - олардың негізгі касиеттерін жүйелеп баяндау. 1. Тірішіліктің кұрылымы. 2. Қоректену. Агзалар өмір сүруіне кажетті энергия мен заттарды коректену аркылы алады. Жануарлар мен саңыраукұлактар баска агзалардагы органикалык заттарды фсрментгердің көмегімен ыдыратып корытады, оны қоректсну дейді. 3. Тынысалу. Агзалар тыныс алганда кейбір көп энергиялы косылыстар ыдырап, соның нэтижесінде энергия бөлінеді. Бұл энергия аденозинтрифосфот (АТФ) молекуласы түрінде сакталады. 4. Өсу. Өлі табигат (мысалы, кристалдар) сыртқы кабатына жаңа заттар косу аркылы өссе, тірі агзалар коректік заттардың есебінен оседі. 5. Даму. Уакыт өткен сайын агзалар күрделеніп өзгереді. Ондай өзгерісті даму дейді. 6. Тұкымкуалаушылық. Тіршіліктегі тұкым куалайтын молекулалардың кұрамы бірдей жэие ол молекулалар агзалардың өзінен бөлініп, ұрпақтарына бсріледі жэне атаенелерінің негізгі белгілерінің ұрпакка берілуін, түрлердің сакталып қалуын қамтамассыз етеді. Әрбір организмге әсер ететін факторлардың томенгі жэне жогаргы шеп болады жэне бір фактор шешуші роль аткарады. Бұл заңдылыкты неміс химип Ю.Либих (1948 ж) ашкан. Оны «Минимум заңы» дейді. Төзімділік немесе толеранттылык заңы В.Шельфордтың есімімен аталады. Заңның негізі организмдердін факторларга деген талғамының шектелуі.

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 10 беті Мекен ету ортасында тірі агзага әсер ететін экологиялык факторлардың коптүрлігіне карамай. олардың агзага эсер ету сипаты мен тірі агзалардың жауап рстінде беретіи реакииялары бойынша біркатар жалпы заңдылыктарды көрсстуге болады. Тірі агзаларга экологиялык факторлардын әсерінің колайлы немесе колайсыз болуы, ең алдымсн оның эсер ету күшіне байланысты. Фактордың жетіспеуі немссе шсктсн тыс коп болуы агзалардың тіршілігінс колайсыз эсер етеді. Агзаның тіршілігі үшін анагүрлым қолайлы болатын экологиялык фактордың интенсивтілігі оптимум деп атайды. Кептеген түрлердің гүлденуі. кобеюі үшін оптималды температуралар белгілі. Түрлсрдің мсксн ерту ортасының факторларының кандай да бір диапазонына бсйімделуге кабілетін экологиялык валенттілік деп атайды. Әр түрдің өкілдері оптимум шамасына жэне экологиялық валенттілігіне карай ерекшеленсді. Фактордың бір әсср сту шамасы бір тр үшін оптималды, екіншісі үшін зиянды, ал үшіншісі үшін тозімділік шегінсн тыы болуы мүмкін. Экологиялык валенттілігі темен түрлерді стенобионтты( грек тілінен аударгапда зіепоз- тар), ал төзімділігі жогары түрлср- эврибионтты (грек тілінен аударганда еуго$- кең) деп атайды. Стенобионттылық пен эврибионттылық агзада өзінің тіршілігін сактауда пайда болатын эр түрлі бейімделу типтерін сипаттайды. Мысалы, тсмпсратурага қатысты эври жэне стенотсрмді агзалар; түздардың концснтрациясы эври жэне стеногалилі; жарыккаэфри жэпе стенофотты; тамак түрінс байланысты эфри жэне стенофагты агзаларды боліп корсетуге болады. Эврибионттылык түрдің кең таралуына жагдай жасайды. Көптеген қарапайымдылар, санырауқұлактар эфрибионттарга жатады да олар барлық мекен ету ареалында мекен етеді. 1840 жылы Ю.Либих (1803-1873) агзалардың төзімділігі оның экологиялық кажеттіліктерінің тізбсгіндегі ең элсіз звеносымен аныкталатынын дэлелдеді. Ол ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін анықтауда қоректік заттарга деген сұранысын зсрттеуде багытталган тэжірибелер жүргізді. Ю. Либих бидайдың өнімділігі оган көп мөлшерде қажет(с02 жэне Н20 жэне т.б.) жеткілікті мөлшерде бар қоректік заітарга смес, оган аз мөлшерде кажет жэне топырақта жеткіліксіз ( мысаіы, бор) заттарга тэуелді екенін анықтады. Қазір Либих ережесі шектеуші факторлар заңы нсмесе Либихтың минимум заңы деп аталады. Бұл заңды былай тұжырымдауга болады.: экологиялык факторлар жиынтыгында төзімділік шегінс сң жакын фактор күшті эсер етеді. Экологиялык фактордың тек жетіспеуі (минимум) гана емес, оның артык молшері де( максимум) шектеуші эсер ете алады. Минимуммен қатар максимумның да шектеуші эсері туралы түсінікті дамыткан 1913 жылы В.Шелфорд болды. Шелфордтыц толеранттылық заиы: Экологиялық фактордың минимумы гана емес, оның максимумы да шектеуші фактор бола алады, ал олардың арасындагы ауытку диапазоны толеранттылык шамасы ( латын тілінен аударганда Іоіегапііо-шыдау. төзімқ ягни агзаныц бслгілі бір факторга тозімділігін аныктайды. Салыстырмалы түрде туракты жаідайда үзак уақыт тіршілік еткен түрлер өзінін Экологиялык серпімділігін жоғалтып. коршаган ортага стенобионттылык калыптасады. Ал. орта факторларыныц айтарлыктай ауыткымалы жағдайында гіршілік еткен агзалардын экологиялык серпімділігі жогары болады да олар эврибионтты болады. Тірі агзалардыц жеке дамуында. олардын коршаган орта орта факторларыныц оэгеруіне сезімталдыгы жогары болатын кезецдері белгілі. Мұндай кезецдерді қауігпі кезецдср деп атайды. Бүл кезецдср кобіне кобею кезецдеріне және онтогенездіц бастапқы кезсцінс сай келеді. Бүл кезде коршаган ортанып коптеген факгорлары шектсуші болып табылады. Ересек крабтар мен көптеген теціз жануарлары түздылыгы төмен нсмесе тушы

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 11 беті суда да тіршілік ете алады, ал олардыц дернәсілдері үшін міндетті түрде тек отс тузды су кажет. Фотопериодизм -күннің ұзақтыгына жауап беру реакциясы. Өсімдіктер өз денесінің әрбір грамын түзу үш 200 800 грамга дейін су жұмсайды. Фотосинтезге кажетгі заттарды өсімдіктер топырақтан, судан және ауадан алады. Мұндай жылдамдықпен бейорганикалык табигаттан тірі заттарга қажетті биогенді элементтердін ағзасы жүріп отыратын болса, Жердегі олардың қоры әлдекашан таусылар еді. Бірак, биогенді элементгердін үнемі қоршаған ортаға қайтарылып отыруы байланысты, өмір жалғасып келеді. Биоцснозда түрлердің арасындағы қоректік катынастардың нәтижесінде өсімдіктер синтездеген органикалық заттар өсімдіктер кайта пайдалана алатын косылыстарга дейін ыдырайды. Бұл процесс биологиялық алмасу деп аталады. Биоценоз қоршаган ортамен заттық энергиялық байланыссыз тіршілік ете алмайды. Экожүйеде төмендегі төрт негізгі құрам бөлік болған жагдайда ғана зат алмасуды камтамасыз ете алады. Олар - биогенді элементтердің қоры. өндірушілер, консументтер және редуценттер. Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергиялық зеттеу механизмдер. Қоректену әдісіне байланысты барлық ағзаалар автотрофтаржәне ге теротрофтар болып бөлінеді. Автотрофтар (грек тілінен аударганда өздігінен бейорганикалық заттардың органикалык заттарға айналуын жүзеге асырады (жасыл өсімдіктср мен көптеген микроорганизмдер). Гетеротрофтар (грек тілінен аударганда әр түрлі) дайын органикалык заттармен қоректенеді (жоғары сатыдағы паразит өсімдіктер) саңырауқұлактар, кейбір микроорганизмдер, барлық жануарлар мен адам). Аралас қоректену әдісі тән тірі агзаларды миксотрофтар (агылшын тілінен аударганда араластыру) деп атады. Бейорганикалық заттарды органикалык затка айналдыру механизмі бойынша автотрофтарды фототрофтар мен хемотрофтарга бөледі. Фототрофтар (фотосинтсз) - жасыл өсімдіктер, көк жасыл балдырлар. Хемотрофтар (хемосинтез) - күкірт бактериялары Дж. М. Лидерсоннын казіргі кездегі жүйеленулеріне сай гетеротрофтарды үш категорияга бөледі: некротрофтар. биотрофтар мен сапротрофтар. Некротрофта (грек тілінен аударганда өлді} коректену объектісін өлтіреді (адам. жырткыш). Биотрофтар (грек тілінен аударганда тірі) баска тірі Оалар есебінен коректенетін ағзалар (паравиттвр). Сапротрофтар (грск тілінен аударганда -өлі) өлген органикалык затпен коректенеді. Жерде пайда болган алгашкы агзалар гетеротрофтар болган, егер автотрофтар пайда болмаганда олар өзін-өзі жойып жіберетін еді. Осы топтардың пайда болуы карапайым зат алмасудың болуына мүмкіндік береді. Автотрофтар оргаиикалык затты синтездейді, ал гетеротрофтар оларды пайдаланады Бұл процестің барысында органикалың заттың ыдырауы жүреді. Егер ыдырау өнімдердің кайтадан автотрофтар пайдаланса, онда экожүйедегі агзалар арасында зат пен энергия айналымы түзіледі. Күн эиергиясын пайдалаиа отырып атмосфера, су жәнс топырак заттарынан өсімдіктер органикалык косылыстар түзеді. Бұл косылыстар өсімдіктер үшін кұрылыс материалы болып табылады. Олардан өсімдіктердің ұлпалары күралады және олар өсімдіктердің тіршілік функңияларын камтамасыз ететін энергия көзі болып табылады.

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 12 беті Гетеротрофтар органикалык заттарды бастапкы компоненттерге: көміркышкыл газы (IV), су, нитраттар, фосфаттар жэне т.б. дейін ыдырата отырып, оларда корға жиналған химиялык энергияны босатып шығарады. Экожүйедегі ағзалар трофтық (коректік) байланыстарына карай өндірушілер, консументтер мен редуңенттсрге болінеді. Өндірушілер (бірінші ретті өнімді өндірушілер) -автотрофты ағзалар планеталық бүкіл тірі дүниесін органикалык затпен камтамасыз ететін жасыл өсімдіктердің жинагы. Консументтер (латын тілінсн аударганда -пайдалану) гетеротрофты агзалар. өндірушілер түзген органикалык заттармен коректенеді. Оларга жануарлар, микроорганизмдердің көпшілігі, бунакдене коректі өсімдіктер жатады. Консумечттер бейорганикалык заттардан органикалык зат түзбсйді, бірак бір оргапикалыкзатгы басқа затка айналдырады. Редуцеиттер (латын тілінен аударганда -қалпына келтіруші, деструкторлар) органикалык заттарды ыдыратушы және оларды бейорганикалык заттарға айналдырушы агзалар. Редуценттерге бактериялар, саңыраукұлактар, санрофагтар. копрофаттар, некрофаттар жәнс т.б. жатады. Олар заттардың биологиялың айналымының соңгы звеносы болып табылады. Негізгі абиотикалык факторларга жарық, температура және ылғалдылық жатады. Жарық- Белгілі француз астрономы К. Фламмарион (1842-1925) «Біздің планетамызда жүрген, қозгалған, өмір сүретін нәрселсрдің барлыгы күннен жаралган»- деді. Биосферадагы ен маңызды процесс-фотосинтез тек жарықта гана жүзеге асырылады. Альбедо-әр түрлі денелердін бетінің шағылыстыруга қабілеті. Ол радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері. Экологиялық фактор ретінде жарыкка қатысты өсімдіктердіц төмендегі топтарын бөліп көрсетуге болады.: гелиофиттср сциофиттер және көлеңкеге төзімді өсімдіктер. Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде таралуын аныктайтын факторлардың бірітемпература. Жылудың тек абсолюттік мөлшері ғана емес, сондай-ак оның уакыт бойынша таралуы, ягни жылулық режим маңызды болып табылады. Бергаман ережесі (1847 ж.) бойынша түрдің немесе біртекті жакын түрлердің тобында дене мөлшері ірі жылы канды жануарлар анағүрлым салкын аудандарда таралган. Термодинамика тургысынан ағзанын жылуды жоғалтуы оның салмағына емес, бетінің ауданына тура пропорционал болады. Неғұрлым жануарлар ірі және денесі шағын болған сайын оған тұракты температураны ұстап туру жеңіл. Ал неғурлым жануар ұсак болса, онын салыстырмалы ауданы жоғары және жылу жоғалтуы да, зат алмасу децгейі де, энергия жоғалтуы да жоғары. Аллень ережесі (1877ж.) бойынша дене температурасы тұракты жануарлардың салқын климаттық белдеулерде денесінің шыгыңқы бөліктері кішірейеді. Мысалы, экологиялық жагынан бір-біріне жақын түрлердің құлактарынын мөлшерін салыстырсак, тундарда мекендейтін поляр түлкісінін кұлағы кіші, коңыржай белдеуде мекендейтін кәдімгі түлкінін құлағы орташа. Африка шөлдерінде мекендейтін фенектің құлагы өге улкен. Ылғалдылык Су тірі агзалардын өмірінде маңызды экологиялык факторы және олардың тұрақгы құрам бөлігі болып табылады. Ылгалды қажетсінулеріне қарай өсімдіктер төмендегідей топтарга бөлінеді: гидагофитгер. гидрофиттер, гигрофиттер. мезофитгер. ксерофиттер.

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 13 беті Жануарлар үшін олардың су алмасуын реттейтін механизмдер мен жабындардың өткізгіштігі маңызды роль атқарады. Су режиміне байланысты өсімдіктер мен жануарлардың мынандай экологиялық топтарын: ылғалды сүйетін, құрғақшылықты сүйгіш және орташа ылғалдықты сүйгіш деп бөліп көрсетуге болады. Ылғалды қажетсінулеріне қарай өсімдіктер төмендегідей топтарға бөлінеді: 1. Гидатофиттер (грек тілінен аударғанда гидора, гидатос - су) су өсімдіктері, денесінің бір бөлігі немесе толығымен суға батып тұрады (элодея, тұңғиықгүл, лотос, балдырлар және т.б.). 2. Гидрофиттер (грек тілінен аударғанда гидора - су) құрлық-су өсімдіктері, суға тек төменгі бөліктері батып тұрады (жебежапырақ). 3. Гигрофиттер (грек тілінен аударғанда гидора - ылғалды) ылғалдылығы жоғары жағдайларда өсуге бейімделген құрлық өсімдіктері. Көбінесе ылғалды ормандарда (папоротниктер), батпақтарда батпақ өсімдіктері, су қоймаларының жағалауларында өседі. 4. Мезофиттер (грек тілінен аударғанда мезос орташа, аралық) қоңыржай, орташа ылғалды жерлерде өсетін өсімдіктер. Мезофиттерге шалғындықтың шөптері, көптеген орманның шөптесін өсімдіктері, жалпақ жапырақты ағаштар, көптеген ауыл шаруашылық дақылдары, арамшөптер жатады. 5. Ксерофиттер (грек тілінен аударғанда ксерос - құрғақ) құрғақ жерлерде өсетін өсімдіктер. Олар екіге бөлінеді: суккуленттер және склерофиттер. А) суккуленттер (латын тілінен аударғанда суккулентус - шырынды) ұлаларында суды көп мөлшерде қорға жинауға қабілетті өсімдіктер (кактустар, алоэ, агава); Ә) склерофиттер (грек тілінен аударғанда склерос құрғақ, қатты) құрғақшылыққа төзімді, судың буландыруын төмендететін қатты, тері тәрізді қабықшасы бар өсімдіктер (сексеуіл, жантақ, жусан, боз селеу). Бұл өсімдіктер биік емес, бірақ тамыр жүйесі күшті дамыған. Көптеген склерофиттердің жапырақтары ұсақ, құрғақ, көбінесе тікенге, қабыршаққа айналған. Құрлық жануарларын ылғалға қатысты төмендегідей топтарға бөлінеді: 1. Гидрофильдер ылғал сүйгіш жануарлар (маса, құрлықтың былқылдақденелілері мен амфибиялар). 2. Мезофильдер орташа ылғалдылық жағдайында тіршілік ететін жануарлар (көптеген бунақденелілер, құстар, сүтқоректілер). 3. Ксерофилдер жоғары ылалдылық жағдайында тіршілік ете алмайтын, құрғақшылықты сүйетін жануарлар (түйе, шөлдің кемірушілері мен бауырмен жорғалаушылары). Бұл жануарлардың өзіндік бейімделушіліктері пайда болған. Мысалы, шөл тасбақалары суды қуығында қорға жинайды. Кейбір сүтқоректілер май қабатының тотығуы нәтижесінде пайда болған метаболлиттік суды пайдалануға бейімделген. Метаболиттік судың есебінен көптеген бунақденелілер, түйе, құйрықты қой, тышқандар тіршілік етеді. Климаттық факторлар және ағзалардың оларға бейімделуі. Күн сәулесінің қуаты, жарық, ауаның температурасы мен ылғалдылығы, жауын-шашын, қар қабаты, атмосфералық қысым, ауаның газдық құрамының арақатынасы жердің климатын немесе макроклиматты анықтайды. Сонымен. мекен ету ортасында тірі ағзага әсер ететін экологиялык факторлардың көптүрлігіне карамай, олардын ағзаға әсер ету сипаты мен тірі ағзалардын жауап ретінде беретін реакциялары бойынша біркатар жалпы заңдылықтарды көрсетуге болады. Либихтің минимум заңы, Шелфордтың толеранттылык заңы және т.б. Тіршілік ету ортасы- бұл тірі ағзаның айналасындағы және ол онымен тікелей өзара әрекеттестікке түсетін табиғаттың бір бөлігі. Қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттері әр түрлі және үнемі өзгерісте тұрады. Кез келген тірі зат осы күрделі,әрі, өзгермелі дүниеде тіршілік етеді: үнемі оған бейімделіп, өзінің тіршілік әрекеттілігін оның өзгерістеріне сәйкес келтіреді.біздің ғаламшарымызда тірі ағзалар жағдайларының өзгешелігімен тым ерекшеленетін төрт негізгі мекен ету орталарын игерді. Су тіршілік алғаш пайда болып,

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 14 беті таралған ең бастапқы орта болды. Бұдан әрі тірі ағзалар жер беті мен ауа ортасына билік құрды, топырақ жасап, оған қоныс тепті. Ортаның ағзаға әсер ететін жеке қасиеттері немесе элементтері экологиялық факторлар деп аталады. Орта факторлары сан алуан түрлі болып келеді. Олар тірі заттар үшін қажетті немесе керісінше зиянды болуы мүмкін. Экологиялық факторлардың жіктелуі: Экологиялық факторлар биотикалық абиотикалық антропогенді Экологиялық табиғи және антропогенді экологиялық факторлар болып екіге бөлінеді. Табиғи факторлардың өзі биотикалық және абиотикалық деп жіктеледі.тіршіліктің төртінші ерекше ортасы тірі ағзалардың өзі болды, олардың әрқайсысы оған қоныстанған паразиттер мен симбиондар үшін тұтас дүниені білдіреді. Адаптация ағзалардың қоршаған орта өзгерістеріне бейімделуі. Бейімделуге қабілеттілік тіршіліктің негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады, өйткені ол оның тіршілік етуінің мүмкіндітін қамтамасыз етеді. Абиотикалық факторлар бұл өлі табиғаттың тірі ағзаларға тікелей немесе жанама түрде әсер ететін барлық қаситеттері: оларға химиялық, физикалық және эдафикалық факторлар жатады. Химиялық факторларға қоршаған ортаның химиялық құрамы жатады, мысалы, ауаның, судың құрамындағы оттегі мөлшері, жауын-шашындардың қышқылдығы, автокөлік және зауыт-фабрикалардың түтіндерінің құрамы т.б. Физикалық факторларға қоршаған ортаның физикалық күйі немесе құбылыстарды жатқызуға болады, мысалы, температура, қысым, радиациялық фон т.б. Эдафикалық факторларға топырақтың физикалық және химиялық қасиеттерінің жиынын айтады. Биотикалық фактор бір ағзалардың басқа бір ағзаларға тигізетін әсері. Ол түраралық және түрішілік болып екіге жіктеледі. Түрішілік әрекеттер бір түрдің ағзаларының арасында жер үшін, қорек үшін, теорритория үшін туындайтын күрестен пайда болады, мұнда тек бәсекелестік орын алады. Түраралық әрекеттер түрішілікке қарағанда анағұрлым алуан түрлі. Оларға нейтрализм, бәсекелестік, мутуализм, паразитизм, жыртқыштық, протокооперация жатады. Антропогендік фактор адам әсерінен туындайтын қоршаған ортаға тиетін әсер. Ортаның экологиялық факторлары тірі ағзаларға түрліше әсер етеді, яғни физиологиялық және биохимиялық қызметтердің бейімделу өзгерістерін тудыратын тітіркенушілер сияқты; берілген жағдайларда тіршілік ету мүмкін еместігімен себептелген шектеушілер сияқты; ағзалардың анатомиялық және морфологиялық өзгерістерін тудыратын модификаторлар сияқты; ортаның басқа факторларының өзгерісі туралы мәлімет беретін белгілер сияқты әсер ете алады.өзінің тарихи-эволюциялық даму жолында ағзалар периодты және периодсыз факторларға бейімделген. Өзін өзі тексеру сурақтары: 1. Негізгі тіршілік ету орталары қандай? 2. Фотопериоднзм не? З.Топырақта тіршілік ететін оргнизмдерді қалай атайды? 4. Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергиялық зерттеу механизмдері қандай? 5.Автотрофтар дегеніміз не? 6 Фототрофтар бегеніміз не?

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 15 беті 7.Гетеротрофтар дегеніміз не? 8.Хемотрофтар дегеніміз не? Такырып-3 (2 сағат) 4дәріс. ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ ДЕМЭКОЛОГИЯ. Жоспар 1.Популяция туралы түсінік,статикалық және динамикалық түрлері 2. Статикалық түрлері:саны, тығыздығы, жыныстық және жастық құрылымы 3. Динамикалық түрлері: туылуы, өлімі, өсу жылдамдығы. Популяция ұғымы латын тілінен аударғанда populus- халық, тұрғындар деген мағынан білдіреді.популяция дегеніміз бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы.популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардың кеңістікте орналасуына байланысты болады.популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әртүрлі болады.ол даралардың қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларға немесе бәсекелестік қатынастарға жауабын көрсетеді.даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ, бірқалыпты және топтық болып бөлінеді.кездейсоқ таралу тек біртекті ортада немесе жиналуға қабілеті жоқ түрлерде байқалады.бірқалыпты таралу табиғатта өте сирек кездеседі.ол көбінесе әртүрлі даралар арасында бәсекелестікке байланысты болады. Топтық таралу табиғатта жиі кездеседі.топтардың өзі кездейсоқ немесе жиналып таралуы мүмкін. Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән. Яғни популяциялардың белгілі бір генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады.популяцияның сандық көрсеткіштері статикалық және динамикалық болып жіктеледі. Статикалық көрсеткіш популяцияның қазіргі уақыттағы күйін сипаттайды, оған: популяцияның саны, тығыздығы және құрылымдық көрсеткіштер. Популяция саны дегеніміз белгілі бір территориядағы жануарлар мен өсімдіктердің саны. Популяция тығыздығы білгілі бір аудан бірлігіне келетін даралар санын айтады. Мысалы, бір шаршы киллометрге келетін адам саны, Қазақстанда бір шаршы киллометрге 5,5 адамнан келеді. Популяция құрылымы.. Әрбір популяцияның өзіндік құрылымы бар: жастық (әржастағы түрлердің қатысы), жыныстық және кеңістіктік (аймақтық). Популяцияларды зерттеудің маңызы зор, себебі бұл нәтижелер практикалық қолданыс табуы мүмкін, мысалы, зиянкестерді зерттегенде, табиғатты қорғау мәселесін шешкенде және т.б. жағдайларда. Популяцияны зерттегенде олардың сол уақытттағы санына ғана емес, ең алдымен олардың орта факторларына байланысты өсуіне, сүйемелденуі мен кемуіне мән беріледі. Популяцияның бұл тарауы популяция динамикасы деп аталады. Популяцияның жыныстық, жастық, территориялық және т.б. түрлері бар. Егер популяция ішінде әр жастағы түрлердің сандары бірдей деңгейде болса, онда бұл популяцияның өмірсүрушілік қасиеті жоғары болады. Бұндай популяцияны қалыпты популяция деп атайды. Егер популяция ішінде түрдің кәрі жастары көп болса, онда бұл популяцияны регрессивті немесе өліп бара жатқан популяция деп атайды. Бұл жағдайдың себебін табу үшін және олардың әсерін азайту үшін шұғыл түрде шара қолдану керек. Жас дарақтардың саны көп популяциялар инвазиондық немесе өніп жатқан популяция деп аталады. Әр түрлі түрлердің саны белгілі бір уақытта қалайша өзгеретіндігі туралы мәліметтер, энергия мен биомассалардың ағынын зерттегенде қолданылып, экожүйелер теориясының жасалуына жәрдемдеседі. Егер фитопланктон динамикасы бойынша жүргізілген бірқатар ұзақ зерттеулерді есепке алмасақ, популяция динамикасы бойынша жұмыстардың басым бөлігі жануарларда және микроағзаларда жүргізіледі. Өсімдіктермен, әсіресе, дақылдармен жұмыс жүргізгенде дарақтардың санын емес, биомассасын есепке алған орынды. Өсімдіктер популяциясының динамикасы жануарлар популяциясының динамикасына қатты әсер етеді. Сондықтан мысалы, адам

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 16 беті популяциясын (демографияны ) зерттегенде әдетте негізін өсімдіктер құрайтын азық- түлік ресурстарын да санатқа алады. Динамикалық көрсеткіштер белгілі бір уақыт аралығында популяцияда болатын өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштерді айтады. Оларға: өлім саны, туылу саны және популяцияның өсу жылдамдығы жатады. Популяция санының ауытқуының шартты себептерін атап көрсетуге болады: 1.азық мөлшерінің жеткілікті болуы популяция санының артуына әкеледі, бірақ өсудің максималды шамасында азық шектеуші фактор болады. Азық қорының жетіспеуі популяция санының кемуіне әкеледі. 2. популяция санының артуы мен кемуі мекен ету ортасы үшін бірнеше популяциялардың бәсекелесу процесінде байқалады. 3. жыртқыш пен жемтік, паразитпен иесі арасындағы күрделі өзара қатынастар популяция санының ауытқуына себеп болады. 4. абиотикалық факторлар (температура, ылғалдылық, ортаның химиялық құрамы) популяциялар санына көп әсер етеді және олардың ауытқуларын туғызады. Популяция ішілік реттеуші механизмге эмиграция жатады. Эмиграция берілген ареалдың қолайсыздау бөліктерінен популяцияның бір бөлігінің орын ауыстыруы.тығыздық артып кеткен жағдайда бірқатар сүтқоректілер мен құстарда эмиграция байқалады. И.И.Шмальгаузен барлық биологиялық жүйелер белгілі бір дәрежеде өздігінен реттелуге яғни, гомеостазға қабілетті (грек тілінен аударғанда homoios ұқсас, сол, stasis-қозғалыссыз, тұрақты) болады деді. Гомеостаз тірі жүйелердің, соның ішінде популяциялардың қоршаған ортаның өзгермелі жағдайында тұрақты динамикалық тепе-теңдікті ұстап тұруға қабілеті. Туылу саны (туылу жылдамдығы) белгілі бір уақыт аралығында дүниеге келген даралар саны. Өлім саны (өлім жылдамдығы) - белгілі бір уақыт аралығында өлген даралар саны. Туылу мен өлім сандарының қатынасы популяцияның өсу жылдамдығын береді. Өмір сүру ұзақтығы физиологиялық және максималды болып екіге бөлінеді. Популяция санының флуктациясы және реттелуі. Сыртқы жағдайлардың периодттылығы және ағзаның ішкі эндогенді ырғақтарының пайда болуы, популяциялардың флуктациясы экожүйенің биоталық бірлестіктерінің циклдылығына синхронды әсер етеді. Тәуліктік циклдар жоғары континетті клиаматта өте анық білінеді, себебі түн мен күн ұзақтықтарының айрмашылығы елеулі болады. Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар 1. Демэкология нені зерттейді? 2. Популяция дегеніміз не? Популяциялық экологияның негізін салушы кім? 3. Популяцияның ағзалар тобы ретінде негізгі қасиеттерін атаңыз. 4. Ағзалар популяциялық тобын зерттеудің маңызы неде? 5. Популяцияның осу қисықтары туралы айтыңыз. Аталған қисықтардың формалары немен түсіндіріледі? 6. Популяция санының өзгеруі тірі ағзалардың қандай бейімделу реакцияларымен байланысты? 7. Популяцияның санына әсер ететін факторлардың қайсысы популяцияның тығыздығына байланысты және қайсысы байланысты емес? 8. Экологиялық қуыс дегеніміз не? Негізгі әдебиеттер: 1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003 2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001. 3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003.

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 17 беті 4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002. 5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 2010 5 дәріс ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ ДЕМЭКОЛОГИЯ. Жоспар 1.Демография 2. Экологияда популяция дегеніміз 3. Популяцияның негізгі қасиеттері: Демография (грек. Демос-халық) халықтың құрылымын,құрамын, динамикасы мен көбеюін (туу,өлім, өмірінің ұзақтығы) қоғамдық-тарихи тұрғыдан зерттейтін ғылым. Соңғы жылдары демографияның жаңа бағыттары- экологиялық демография немесе демографиялық процестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейтін бағыты қалаптасып келеді. Қазіргі адамзаттың саны 6 млрд. Адамға жақын. Табиғаттағы жануарлардың түрлерінің саны ортаның сыйымдылығымен шектеледі. Әдетте ұсақ жануарлардың түрлерінің саны ірі жануарлармен салычтырғанда көп болады. Сүтқоректілердің түрлері үшін даралардың саны мен дене массасының арасында теріс коррекция байқалады. Адамның ең жақын туыстарының, түрлерінің қазіргі кездегі саны- соңғы санға жақын. Эксперттердің болжамдары бойынша Жерде 1 млн. Жыл бұрын өмір сүрген адам популяцияларының жалпы саны 100 мың болған, 30-20 мың жыл бұрын шамамен 5 млн. Көптеген мың жылдықтар барысында дүние жүзінің халқы өте баяу өсіп отырды. Б.э.д. ІV мың жылдықтың басында ол шамамен 100 млн. болды. Б.э.д. 1000 жылы 300млн-ға жақындаған, 1500 жылға қарай 425 млн-ға дейін өсті. Мұндай қарқынмен өсу жылдың максималды өсімі 0,7% сәйкес келеді, яғни жылына 10000-ға шаққанда жеті адам. Ұлы географиялық жаңалықтар кезеңінде халық санының қарқынының артуы экспоненциалды заңдылыққа жақындады. Кейін жердегі адамдардың санының артуы гипербалалық сипатқа ие болды. Шындығында соңғы жылдары 80-жылдардың аяғынан бастап, салаыстырмалы өсім артпай отыр. Халық санының өсуі сызықтық өсімге жақындады(жылына абсолюттік өсім, шамамен 86 млн.адам). БҰҰ халық саны бойынша қорының эксперттерінің болжамдары бойынша (1995 ж.) бұл қарқын 2015 жылға дейін сақталады да, адам саны 7,5 млрд.-қа жетеді. ХХ ғасырдағы адамзаттың санының жылдам артуын демографиялық жарылыс деп атайды. Соңғы 100 жылдағы өсімге Жердегі қазір өмір сүретін адамдардың ¾-і сәйкес келеді. Ғасырдың екінші жартысында әр он жыл сайын жылдық өсім шамамен 10 млн.-ға артып отырды. 50-жылдары 53,3 млн. болса, 60-жылдарда -66,7 млн.,70-жылдарда 70,3 млн., 80-жылдарда- 86,4 млн., адам. Адамзат тарихы мен эволюциясының ерекше факторынан басқа халық санының шектен тыс артуын эпидемиялар мен аштықтан болатын өлім санының кемуімен түсіндіруге болады. ХХ ғасырда аталған факторларға гигиеналық және медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі бала өлімінің кемуі де қосылды 1990-1995 жылдары дүние жүзіндегі жалпы туу коэффициенті - 24,6 % дейін кеміді, жалпы өлім коэффициенті 9,8 % болса, табиғи өсім коэффициенті 14,8 % құрады. Қазір көбеюдің шамамен осындай көрсеткіштері сақталуда. Әр минут сайын жерде 270 бала өмірге келсе, әр жастағы 110 адам өледі де дүние жүзі халқы 160 адамға өсіп отырады.әр түрлі елдер мен континенттердің халық санының өсуіне қосқан үлесі әр түрлі. Абсолюттік саны бойынша ең үлкен өсімі ірі азиялық елдер - Қытай, Үндістан, Индонезия берсе, ал ең жоғарғы өсу жылдамдығы Африка мен Латын Америкасында байқалған. (8-кесте). Дүние жүзінің кейбір ірі елдері үшін халық санының жағдайы мен өсуінің болжамы (млн. адам) Елдер 1993 2025

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 18 беті Қытай Үндістан Индонезия Бразилия 1200 900 190 150 1500 1400 280 220 Нигерия 120 290 Кейбір Африка мемлекеттерінде салыстырмалы өсім жылына 4 % -ға дейін жетіп отырды. Көптеген жоғары дамыған елдер мен аймақтарда (Батыс Еуропа, Солтүстік Америка) демографиялық жаралас жағдайы ертерек ХІХ ғасырда байқалған. Бұл елдерге қазір халық санының тұрақтануына әкелетін демографиялық өтпелі даму кезеңі тән. Популяция ұғымы. Экологияда популяция дегеніміз бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. Шварцтың берген анықтамасы бойынша : Популяция - дегеніміз, бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы.популяция ұғымын латын тілінен аударғанда «Populus» - халық, тұрғындар деген мағына дереді.популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән,яғни популяциялардың белгілі бір генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады. Популяцияның негізгі қасиеттері: Даралардың кеңістікте таралуы. Популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардың кеңістікте орналасуына байланысты. Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әр түрлі болуы мүмкін. Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ, бірқалыпты және топтық болып бөлінеді. Ағзалардың таралу типін білудің популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен бағалаудың маңызы зор. Іріктеп алу - популяция тығыздығын бағалауға арналған эксперименттер қатарын атаймыз. Іріктеу санын п-деп белгілейміз.әр іріктеудегі даралардың орташа санын т деп белгілесек, онда даралардың кеңістікте таралу сипатын s 2 - дейміз. < ( m- x) 2 S 2 = - ------------- n-1 мұндағы: s 2 - таралу шамасы х- шамасының орташа т ауытқуы ( дисперсия) Бірқалыпты таралу жағдайында s 2 =0. Себебі: әр іріктеудегі даралар саны тұрақты және орташаға тең. Кездейсоқ таралу кезінде орташа т мен дисперсия s 2 тең (п- іріктеу саны жеткілікті болғанда) Топтық таралу кезінде дисперсия орташадан жоғары және неғұрлым жиналуға қабілеті күшті болса олардың айырмашылығы да күшті болады. Даралардың бірқалыпты таралуы табиғатта өте сирек кездеседі. Кездейсоқ таралу тек біртекті ортада және жиналуға қабілеті жоқ түрлерде байқалады. Топтық таралу табиғатта жиі кездеседі. Популяция саны --- берілген территория немесе көлем бірлігіндегі даралардың жалпы саны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды және көбею мен өлімнің интенсивтілігінің қатынасына байланысты. Көбею процесінде популяцияның өсуі жүреді де, өлім оның санының кемуіне әкеледі.

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 2 Басылым беттің 19 беті Такырып-4 (3 сағат) 6 дәріс. ҚАУЫМДАСТЫҚТАР МЕН ЭКОЖҮЙЕЛЕР ЭКОЛОГИЯСЫ СИНЭКОЛОГИЯ Мақсаты: Алған білімдерін жадында сақтауға және оны өмірде көргендерімен салыстыра білу арқылы білімдер арттыру. Жоспар 1.Синэкология ұғымы және түсініктері 2. Экожүйне және биогеоценоз ұғымдары. Экожүйе энергетикасы 3. Биогеоценоздағы өзгерістері Синэкология (грек тілінен аударғанда syn- бірге) - әр түрге жататын өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдердің популяцияларының ассоциациаларын (биоценоздар), олардың қалыптасу жолдары мен қоршаған ортамен өзара әсерін зерттейтін экологияның бөлімі.әр түрдің популяцияларының макрожүйелерге бірігуінен бірлестіктер мен биоценоздар түзіледі. Биоценоз (грек тілінен bios - өмір, koinos жалпы, ортақ) қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер популяцияларының жиынтығы. «Биоценоз» ұғымын 1877 жылы неміс зоологы К.Мебиус ұсынды. Кез келген биоценоз биотоппен бірігіп, одан да жоғары деңгейдегі биологиялық жүйе биогеоценозды түзеді. Биогеоценоз ұғымын 1940 жылы В.Н.Сукачев ұсынған. В.Н.Сукачев (1880-1967) биогеоценозға мынадай анықтама берген «жер бетінің белгілі бір бөлігінде табиғи жағдайлары біртекті (атмосфера, тау жыныстары, өсімдіктер, жануарлар әлемі, микроорганизмдер дүниесі, топырақ және гидрологиялық жағдайлар) бірлестік, ол өзін құрайтын компоненттердің өзара әсерлесу ерекшеліктерімен, белгілі бір зат және энергия алмасуымен, басқа да табиғат құбылыстарымен, ішкі қарама қайшылықты біртұтастықпен сипатталатын, үнемі қозғалыста, дамуда болатын жиынтық» «Биогеоценоз» ұғымы шет елдерде кеңінен таралған, 1935 жылы А.Тенсли ұсынған «Экожүйе» ұғымына жақын. Экожүйе дегеніміз зат, энергия және ақпараттар алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларының жиынтығы. Экожүйеге құмырсқа илеуі, орманның бір бөлігі, тұтас орман, және бүкіл биосфераның өзі мысал бола алады. Экожүйне және биогеоценоз ұғымдары. Экожүйе энергетикасы Тіршілік ету жағдайлары едәуір дәрежеде ұқсас болып келетін, белгілі бір территорияда мекендейтін өзара байланысты түрлердің комплекстерін биогеоценоз құрайды. Биогеоценоз өлі табиғат факторлары мен ( топрақ, ылғалдылық, температура және т.б.) Тығыз байланыса отырып, олармен бірге тұрақты жүйе түзеді. Өздігінен реттелу әрбір түр особьтарының саны белгілі