Φέρντιναντ Χόντλερ. Ένας μεγάλος καλλιτέχνης που απεικόνισε τον... δικό του πόνο. Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης 1
2
Φέρντιναντ Χόντλερ. Ένας μεγάλος καλλιτέχνης που απεικόνισε τον... δικό του πόνο. Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη Ο Φέρντιναντ Χόντλερ (Ferdinand Hodler, 1853-1918) θεωρείται ένας από τους γνωστότερους ζωγράφους του 19ου αιώνα στην Ελβετία, με πίνακες που απεικονίζουν ανθρώπους στις καθημερινές τους δραστηριότητες. Τα πρώιμα έργα του ήταν πορτραίτα και τοπία κατά κύριο λόγο με έντονο ρεαλιστικό ύφος, αλλά αργότερα, όμως, υιοθέτησε ένα πιο προσωπικό ύφος συμβολισμού. Γεννήθηκε στη Βέρνη και ήταν ο μεγαλύτερος από τα έξι παιδιά των φτωχών γονέων του, του ξυλουργού πατέρα και της αγρότισσας μητέρας του. Οι δυστυχίες του άρχισαν από νωρίς, αφού μέχρι τα οκτώ του χρόνια έχασε τον πατέρα του και τα δύο μικρότερα αδέρφια του λόγω φυματίωσης. Η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε με ένα ζωγράφο, αλλά το 1867 πέθανε κι αυτή, επίσης από φυματίωση. Τελικά η νόσος σκότωσε όλα τα υπόλοιπα αδέλφια του, αφήνοντας στον άτυχο καλλιτέχνη ισχυρή συνείδηση της θνητότητας του ανθρώπου. Πριν γίνει δέκα ετών, ο Χόντλερ εκπαιδεύτηκε στην ζωγραφική από τον πατριό του και στη συνέχεια στάλθηκε στην πόλη Τουν στο καντόνι της Βέρνης, όπου μαθήτευσε δίπλα στο ζωγράφο, Ferdinand Sommer. Τα πρώτα έργα του Φέρντιναντ Χόντλερ ήταν συμβατικά τοπία, τα οποία πωλούσε σε καταστήματα και τουρίστες. Το 1871, στην ηλικία των δεκαοκτώ ετών, ταξίδεψε με τα πόδια στη Γενεύη για να ξεκινήσει την καριέρα του ως επαγγελματίας ζωγράφος. Εκεί, παρακολούθησε διαλέξεις, εργάστηκε σε μουσείο αντιγράφοντας έργα ζωγραφικής του Alexandre Calame κι ακόμα πήρε μαθήματα από άλλους σεβαστούς ζωγράφους. Το 1875, πήγε στη Βασιλεία, όπου σπούδασε τα έργα ζωγραφικής του Hans Holbein, και επηρεάστηκε από τον πίνακα του νεκρού Χριστού στον τάφο πάνω στο θέμα του θανάτου. Ανήσυχος πήγε ακόμα στη Μαδρίτη το 1878, όπου μελέτησε για αρκετούς μήνες τα έργα των μεγάλων ζωγράφων στο Μουσείο του Πράδο. 3
Νύχτα (1889-1890), Kunstmuseum Βέρνη. Τα έργα της πρώιμης ωριμότητας του Χόντλερ αποτελούνταν από τοπία, συνθέσεις και πορτραίτα, στα οποία επικρατούσε έντονος ρεαλισμός. Το 1884, ο Χόντλερ συνάντησε την Augustine Dupin (1852-1909), η οποία έγινε σύντροφος και μοντέλο του, παράλληλα, για τα επόμενα χρόνια. Το 1887, γεννήθηκε ο γιος τους Έκτορας Χόντλερ, ο οποίος συνέβαλε τα μέγιστα στη δημιουργία της Παγκόσμιας ένωσης Εσπεράντο, αργότερα το 1908. Από το 1889 μέχρι το διαζύγιό τους το 1891, ο Χόντλερ ήταν παντρεμένος με την Bertha Stucki η οποία εικονίζεται στον πίνακά του Ποίηση (1897), που βρίσκεται στο Museum für Gestaltung, της Ζυρίχης, ενώ στα 1898 παντρεύτηκε με την Berthe Jacques. Κατά την τελευταία δεκαετία του δέκατου ένατου αιώνα, το έργο του εξελίχθηκε έτσι ώστε να συνδυάζει επιρροές από διάφορα είδη, όπως τον συμβολισμό και το αρτ νουβό, για παράδειγμα τον πίνακα Νύχτα που ολοκλήρωσε το 1890. Η Νύχτα απεικονίζει διάφορες ξαπλωμένες μορφές, οι οποίες κοιμούνται ήσυχα εκτός από ένα ταραγμένο άνθρωπο που απειλείται από κάποιον άλλο τυλιγμένο με μαύρο ένδυμα και ο οποίος για τον Χόντλερ παριστά και συμβολίζει το θάνατο. 4
Ο Εκλεκτός, Φέρντιναντ Χόντλερ, 1903. Σε έργα του, όπως ο Εκλεκτός, πολλές μορφές είναι συγκεντρωμένες συμμετρικά ώστε να υποδηλώνουν τελετουργικό μάλλον ή ένα χορό. Επίσης ζωγράφισε αρκετούς μεγάλης κλίμακας πίνακες με ιστορικά και πατριωτικά θέματα. Τα έργα του Χόντλερ, στην τελική φάση του δημιουργού, πήραν εξπρεσιονιστική όψη με έντονα χρώματα και γεωμετρικά σχήματα. Το 1908, γνώρισε τη Valentine Godé-Darel, η οποία έγινε ερωμένη του. Δυστυχώς πέντε χρόνια αργότερα, το 1913, διαγνώστηκε με καρκίνο, και οι πολλές ώρες που ο Χόντλερ πέρασε δίπλα στο κρεβάτι της, είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία εκ μέρους του μιας σειράς πινάκων που τεκμηριώνουν και απεικονίζουν την παρακμή και την εξασθένηση της γυναίκας από την κακοήθη νόσο. Ο θάνατός της τον Ιανουάριο του 1915 επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον Χόντλερ. Επίσης ο ίδιος αργότερα προχώρησε σε μια σειρά είκοσι περίπου αυτοπροσωπογραφιών από το 1916. Το 1914 καταδίκασε τις γερμανικές θηριωδίες που διεξήχθησαν με βαρύ πυροβολικό στη γαλλική πόλη της Ρεμς, και σε αντίποινα τα γερμανικά μουσεία τέχνης εξαίρεσαν τα έργα του από τις συλλογές τους. Γύρω στα τέλη του 1917, η προοδευτικά επιδεινούμενη κατάσταση της υγείας του τον οδήγησε σε σκέψεις αυτοκτονίας, αλλά τελικά πέθανε στις 19 Μαΐου του 1918 στη Γενεύη, αφήνοντας πίσω του μια σειρά από ημιτελείς εργασίες, που απεικονίζουν την 5
πόλη. Πολλά από τα πιο γνωστά έργα ζωγραφικής του είναι σκηνές στις οποίες οι χαρακτήρες ασχολούνται με τις καθημερινές δραστηριότητές τους, όπως, για παράδειγμα, ο περίφημος Ξυλοκόπος (Der Holzfäller, 1910). Ο ξυλοκόπος (Der Holzfäller, 1910), Musée d' Orsay. Παρίσι. Όποιος ζει και κάθεται για μεγάλα χρονικά διαστήματα δίπλα σε έναν ετοιμοθάνατο ασθενή, συγγενή, φίλο ή οποιοδήποτε άλλο αγαπημένο πρόσωπο, δεν μπορεί παρά να επηρεαστεί από την καρτερικότητα, τον πόνο, το βαθύ βλέμμα του ανίατου, κάποιες 6
φορές άδειου από τα οπιοειδή αναλγητικά που τους χορηγούνται κατά κόρο, ειδικά του καρκινοπαθούς ασθενούς. Για τους ογκολόγους γιατρούς η κατάσταση είναι επίσης επώδυνη, ειδικά για τα αρχικά στάδια της καριέρας τους. Η καθημερινή εργασία με ετοιμοθάνατους ασθενείς και τις οικογένειές τους απαιτεί σημαντικές δεξιότητες επικοινωνίας καθώς και συναισθηματική σταθερότητα. Πιο συγκεκριμένα, ακόμα η απλή θέα ενός ετοιμοθάνατου ασθενούς μπορεί να προκαλέσει μεγάλη ανησυχία και απρόβλεπτες αντιδράσεις σε πολλά μέλη της οικογένειας και σε κάποια τα μέλη του προσωπικού που φροντίζουν τον ασθενή. Ορισμένοι εντυπωσιακοί πίνακες του Ελβετού ζωγράφου Φέρντιναντ Χόντλερ (Ferdinand Hodler, 1853-1918), απεικονίζουν με τον δραματικότερο τρόπο την αγαπημένη του, Valentine Godé-Darel, σε όλα τα στάδια της γνωριμίας τους. Πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την ανίατη ασθένειά της. Η νέα (1912). Αυτό το πορτραίτο σε αποχρώσεις του κόκκινου δείχνει την Godé-Darel σαν μια όμορφη, υγιή, νεαρή γυναίκα. 7
Τον Ιανουάριο του 1914, μόνο τρεις μήνες μετά τη γέννηση της κόρης τους, η Valentine Godé-Darel υποβλήθηκε σε χειρουργική επέμβαση για γυναικολογικό καρκίνο, από τον οποίο δυστυχώς πέθανε ένα χρόνο αργότερα. Μεταξύ του διαστήματος 1912 και 1915, ο Φέρντιναντ Χόντλερ τη ζωγράφισε πολλές φορές. Κατέγραψε με τον τρόπο του τη φθορά και τον ενδεχόμενο θάνατό της χωρίς έλεος, αλλά όμως με έντονη συμπάθεια. Δημιούργησε εν τέλει μια σειρά από πίνακες που αναγκάζουν τον θεατή να έρθει αντιμέτωπος με την καθόλου ευχάριστη διαδικασία του θανάτου, ειδικά του αργού, επώδυνου και βασανιστικού θανάτου. Η ασθένεια. Η Valentine Godé-Darel είναι πλέον μια κλινήρης ασθενής. Ο Φέρντιναντ Χόντλερ δημιούργησε αυτόν τον πίνακα με τα τριαντάφυλλα και το ρολόι, τον Ιούνιο του 1914, αφού η ασθενής είχε υποβληθεί σε δεύτερη πια επέμβαση, προφανώς λόγω υποτροπής της πάθησής της. 8
Η εξάντληση. Στις 2 Ιανουαρίου 1915, τα μάτια της ασθενούς έχουν κλείσει. Το κεφάλι κρέμεται χαλαρά προς τα δεξιά, έξω από το λαιμό. Η ασθενής κοιμάται. Τα χαρακτηριστικά της είναι πιο ευκρινή, με γωνίες, οστεώδη. Πέρα απ όλα αυτά, ο Χόντλερ είναι ένας διερμηνέας των ανθρώπων, ο οποίος μπορεί να δημιουργήσει την ψυχή ζωγραφίζοντας το σώμα, καλύτερα από τον καθένα, έγραψε ο Paul Klee, το 1911, όταν αναφέρθηκε σε συναδέλφους του. 9
Ο πόνος. Η ετοιμοθάνατη ασθενής βρίσκεται στις τελευταίες ημέρες της ζωής της. Την 19η Ιανουαρίου του 1915, η Valentine Godé-Darel καταφέρνει και μιλάει σιγά για τελευταία φορά στον Χόντλερ, ο οποίος όμως συνεχίζει να κάνει το πορτραίτο της! Αυτό το φρικιαστικό σκίτσο δείχνει πόσο πολύ βασανίζεται το πρόσωπό της. Το κεφάλι της έχει πέσει βαθιά μέσα στο μαξιλάρι, χωρίς ίχνος στοιχειώδους αντίδρασης. 10
Η αγωνία. Μια μέρα πριν το θάνατό της, ο ασθενής έχει χάσει τελείως τις αισθήσεις. Το στόμα της είναι ανοιχτό και μάλλον ο δημιουργός του πίνακα άκουγε, όπως καθόταν δίπλα, το βαθύ ρόγχο της. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης, της τελευταίας πριν το θάνατο, καθίσταται αδύνατο να επικοινωνήσει κάποιος με τη γυναίκα που πεθαίνει. Εάν διαρκέσει για μεγάλο χρονικό διάστημα, ο θάνατος στη συνέχεια έρχεται συνήθως ως ανακούφιση για την οικογένεια και το νοσηλευτικό προσωπικό, αναλόγως φυσικά του τόπου που βρίσκεται. 11
Ο τελευταίος πίνακας της νεκρής, πια, Valentine Godé-Darel. Σε αυτόν τον πίνακα, που αναφέρεται χρονικά στις 26 Ιανουαρίου του 1915, μία ημέρα μετά το θάνατό της, ο Χόντλερ μεταμορφώνει συμβολικά την εικόνα, η οποία κυριαρχείται από πολλές οριζόντιες γραμμές. Οι μπλε οριζόντιες ρίγες στο πάνω μέρος φαίνεται να συμβολίζουν τον ουρανό, εκεί όπου θα ταξιδέψει και θα εξαφανιστεί οριστικά η ψυχή της νεκρής Valentine. Η σκοτεινή βάση του κρεβατιού παραπέμπει και σηματοδοτεί έναν υπόγειο κόσμο. 12
Το ηλιοβασίλεμα στη λίμνη της Γενεύης, το 1915. Ο Φέρντιναντ Χόντλερ επανειλημμένως ζωγράφισε αυτή την άποψη, όπως φαίνεται από τον τόπο όπου πέθανε η αγαπημένη του. 13
Οκτώβριος 2015 14