Hσκληρή και μετωπική τακτική της χούντας ενάντια σε κάθε αντικαθεστωτική

03.2 Η πολιτιστική αντίσταση Hσκληρή και μετωπική τακτική της χούντας ενάντια σε κάθε αντικαθεστωτική εκδήλωση ή σε οποιασδήποτε μορφής δημοκρατική έκφραση και η αναποτελεσματικότητα της οργανωμένης αντίστασης έστρεψαν, ύστερα από τρία χρόνια δικτατορίας, το νεολαιίστικο και αντιχουντικό κίνημα σε άλλες μορφές αντίστασης: στη μαζική αντίδραση προς το καθεστώς μέσα από πολιτιστικές διαδικασίες, εκδηλώσεις και διαδηλώσεις. Το φούντωμα του πολιτιστικού κινήματος πήρε διαστάσεις μετά την άρση της προληπτικής λογοκρισίας, που έγινε τον Οκτώβριο του 1969, και ιδιαίτερα την κατάργηση της μεγάλης λίστας με τα απαγορευμένα από τη χούντα βιβλία, το καλοκαίρι του 1970. Ήμουν φαντάρος το 1969-70 όταν άρχισε να ξεσπά η «πολιτιστική αντίσταση», της οποίας ο απόηχος έφτανε παραλλαγμένος και με καθυστέρηση στο στρατόπεδο. Όμως, στις σπάνιες ολιγοήμερες άδειες διαπίστωνα μια τεράστια αλλαγή στη στάση των νέων ως προς την αντιμετώπιση της χούντας, στον τρόπο συμπεριφοράς και στην ατμόσφαιρα του κοινωνικού περίγυρου που μετάλλασσε το προηγούμενο μουντό κλίμα. Έβλεπα συναδέλφους και φίλους, και προπαντός νέους φοιτητές, να διαβάζουν με μανία τα νέα βιβλία, να συζητούν ελεύθερα για τις νέες ιδέες που πρότειναν, τα βιβλιοπωλεία να γεμίζουν με νέες εκδόσεις, οι θαμώνες να αγνοούν τους ασφαλίτες που τους παρακολουθούσαν και να επισκέπτονται τα προοδευτικά βιβλιοπωλεία όπου κουβέντιαζαν χωρίς φόβο και καχυποψία. Η «άνοιξη» στον τομέα του βιβλίου 2

απλώνεται σε όλους τους πολιτιστικούς χώρους, στον κινηματογράφο, στο θέατρο, στις γκαλερί, στη μουσική, στις μπουάτ, στις ταβέρνες, στις φιλικές συγκεντρώσεις σε σπίτια. Εκατοντάδες νέοι συμμετέχουν σε πολιτιστικές εκδηλώσεις που προτείνουν κάτι καινούργιο ή αναθεωρημένες θέσεις και απόψεις, χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς πολιτικούς και ιδεολογικούς διαχωρισμούς που χαρακτήριζαν την προχουντική περίοδο. Ήταν μια πρωτόφαντη ατμόσφαιρα, ένας άλλος τρόπος ζωής, που εγκυμονούσε για το καθεστώς απρόβλεπτες διεργασίες, γι αυτό ήταν πανταχού παρόν και όποτε οι δράσεις αυτές το παρενοχλούσαν, παρενέβαινε με απαγορεύσεις, απειλές και συλλήψεις. Αυτά, βέβαια, για μια περιορισμένη σε μέγεθος μερίδα ψυλλιασμένων και συνειδητοποιημένων πολιτών και κυρίως για τους φιλελεύθερους νέους με ιδανικά και οράματα, γιατί η πλειονότητα των Ελλήνων καλοπερασάκηδες, καιροσκόποι, υστερόβουλοι και αδρανείς συνέχιζε να αδιαφορεί για τα τεκταινόμενα επί δικτατορίας. Εκείνο που έβλεπα με κρυφή χαρά και ικανοποίηση είναι ότι παντού εμφανίζονταν εστίες και κύκλοι νέων με στόχο την εθνική αυτογνωσία και την αυτοσυνειδησία, μέσα από το διάβασμα, την τέχνη, τη μουσική, την ανακάλυψη και επίγνωση του ελληνικού παρελθόντος, με αναδρομές, επανεκδόσεις και επαναπροσδιορισμούς, τη γνώση ανάλογων ξένων περιπτώσεων δημοκρατικής παρεκτροπής, την παρακολούθηση των διεθνών κοινωνικών και αριστερών κινημάτων, την αναζήτηση των αιτίων που οδήγησαν στη δικτατορία. Δηλαδή όλα εκείνα τα μέσα που καλλιεργούσαν τον δημοκρατικό, τον ελεύθερο και πατριωτικό λόγο που προτεινόταν με διάφορες μορφές ως αντιστάθμισμα στον εθνικιστικό, πατριδοκαπηλικό, αφασικό και συντηρητικό λόγο της δικτατορίας. Στη Θεσσαλονίκη έφτανε κάπως ξεθυμασμένος ο απόηχος της πολιτιστικής κίνησης της Αθήνας. Ωστόσο, παρά τη συστηματική παρεμπόδιση και τον έλεγχο των κινήσεων από τη χούντα, οι ενδιαφερόμενοι και ψαγμένοι παροικούντες στη «συμπρωτεύουσα» γίνονταν κοινωνοί των αθηναϊκών διεργασιών, παρακολουθώντας και διαβάζοντας, ρουφούσαν με μανία ό,τι ζωντανό και ελεύθερο λάβαινε χώρα στην πρωτεύουσα. Οι δυνάμενοι κατέβαιναν στα θέατρα και τα δρώμενα της Αθήνας και πολλές φορές ιδέες και ενέργειες αναπαράγονταν και υλοποιούνταν και στη Θεσσαλονίκη. Με σύγχρονους όρους, θα έλεγα πως Αθήνα και Θεσσαλονίκη ήταν «ον λάιν», είχαν ανοιχτή γραμμή στην πολυφωνική πολιτιστική αντίσταση, με χειριστές και μετόχους κατά πλειονότητα τη ζωντανή και πολυάριθμη φοιτητική νεολαία. Έτσι η γενικότερη αναφορά στα πολιτιστικά θέματα που λάβαιναν χώρα στην Αθήνα, αφορά άμεσα και τη Θεσσαλονίκη, καθώς ήταν, παρά την απόσταση, ισότιμος ακροατής και θεατής των πολιτιστικών αντιδικτατορικών δρώμενων της πρωτεύουσας. «ΑΝΤΕΘΝΙΚΩΣ ΡΩΝΤΕΣ...» 3

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ ΤΗΣ Μερικά από τα νοµότυπα αντιδικτατορικά περιοδικά που εκδόθηκαν την περίοδο 1971-73 στην Αθήνα και κυκλοφορούσαν µε σηµαντικό αριθµό αντιτύπων και στη Θεσσαλονίκη. (Αρχείο ΑΣΚΙ) 4

«ΑΝΤΕΘΝΙΚΩΣ ΡΩΝΤΕΣ...» 5

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ ΤΗΣ Εκδοτική έκρηξη Η προληπτική λογοκρισία και η απαγόρευση κυκλοφορίας πολλών βιβλίων επιτάθηκε τα πρώτα χρόνια της χούντας με τη σιωπηρή αποχή των πνευματικών ανθρώπων, προοδευτικών συγγραφέων και διανοούμενων, να εκδώσουν βιβλία τους υπό το καθεστώς της λογοκρισίας και της απαγόρευσης. Η σιωπή όμως αυτή έσπασε το Μάρτιο του 1969 με τη συνταρακτική ανοιχτή δήλωση-διαμαρτυρία κατά του δικτατορικού καθεστώτος του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη, που έκανε αίσθηση στους αντιστασιακούς και φιλολογικούς κύκλους και ταρακούνησε τη χούντα, γιατί πήρε τεράστια δημοσιότητα στο εξωτερικό 48. Ακολούθησε τον επόμενο μήνα μια συλλογική διαμαρτυρία 18 νέων συγγραφέων που αντέδρασαν έντονα για την αυθαίρετη απόφαση της δικτατορικής κυβέρνησης 49 να δημοσιεύονται, χωρίς τη συγκατάθεσή τους, διηγήματά τους στις εφημερίδες από την Ανθολογία Διηγήματος του Ηρακλή Αποστολίδη. «Δεν μπορεί να υπάρξει πνευματική ελευθερία, τόνιζαν, όσο υπάρχει λογοκρισία, όσο τα βιβλία απαγορεύονται, όσο οι διανοούμενοι καταδιώκονται μόνο και μόνο για τις πεποιθήσεις τους». 50 Το σοβαρό εναρκτήριο λάκτισμα της ενεργού παρουσίας των προοδευτικών Ελλήνων συγγραφέων έγινε τον Ιούλιο του 1970 με την έκδοση του συλλογικού τόμου Δεκαοκτώ Κείμενα από τον εκδοτικό οίκο «Κέδρος», που αποτέλεσε την πρώτη πράξη συλλογικής αντιδικτατορικής αντίδρασης των πνευματικών ανθρώπων. Στο βιβλίο συμμετείχαν ισάριθμοι δημιουργοί με ποικίλες μορφές συνεργασίας, με ποιήματα, διηγήματα και δοκίμια. Κανένα δεν κατονόμαζε το καθεστώς, αλλά από όλα ανάβλυζε ένα αντιχουντικό μένος, μια ειρωνική και απαξιωτική προς το καθεστώς διάθεση και μια αίσθηση ελευθερίας. Το βιβλίο αγαπήθηκε από το κοινό, πήρε την πρωτοκαθεδρία στην πνευματική αντίσταση κατά της χούντας και μόνο μέσα στο 1970 έκανε πέντε εκδόσεις. 51 Ακολούθησαν με αρκετές συνεργασίες παλιών και νέων συγγραφέων, αλλά με λιγότερες προσδοκίες, το φθινόπωρο το 1971 τα Νέα Κείμενα και το χειμώνα της ίδιας χρονιάς τα Νέα Κείμενα 2 52. Είναι ενδεικτικό ότι με την πρωτοφανή εκδοτική πλημμυρίδα μόνο στη διάρκεια του 1970 ιδρύθηκαν περίπου 30 εκδοτικοί οίκοι 53 και εκδόθηκαν πάνω από δύο χιλιάδες βιβλία, που κάλυπταν όλους τους γνωστικούς τομείς από την πολιτική και την κίνηση των ιδεών, ως την ιστορία και τη λογοτεχνία, ελληνική και ξένη. Βέβαια το μεγαλύτερο ποσοστό της εκδοτικής παραγωγής καταλάμβανε το λεγόμενο πολιτικό βιβλίο. Σ αυτήν την επιχείρηση μόρφωσης και αυτοσυνειδησίας εκδόθηκαν αρκετοί τόμοι της αρχαίας, βυζαντινής και νεοελληνικής λογοτεχνίας, ξεχασμένα κείμενα για ιδεολογικές ζυμώσεις και ελληνικά ιστορικά γεγονότα, βιβλία για την εαμική αντίσταση καθώς και πολλές ξένες μεταφράσεις που αναφέρονταν στο «Μάη του 68», σε διεθνή επαναστατικά κινήματα και το διεθνές νεολαιίστικο κίνημα. Εξυπηρετώντας αυτόν το στόχο επανεκδόθηκαν αρκετοί παλιότεροι συγγραφείς του ελληνικού διαφωτισμού, 6

της αιρετικής λογοτεχνίας και του προοδευτικού δημοτικισμού, όπως ο Ρήγας Βελεστινλής, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ο Ανδρέας Λασκαράτος, ο Δημήτρης Γληνός, ο Αλέξανδρος Δελμούζος κ.ά. Όλα αυτά τα βιβλία, μαζί με τις υπόλοιπες πολιτιστικές διεργασίες μόρφωσαν και επηρέασαν το πολιτικό γίγνεσθαι της εποχής και αποτέλεσαν το υπόστρωμα του μαζικού αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος που μπήκε σε τροχιά δράσης στις αρχές του 1972. Ουσιαστικά, η γενιά του Πολυτεχνείου οι έφηβοι που πέρασαν τις τελευταίες τάξεις του παλιού Γυμνασίου (σημερινού Λυκείου) στο χουντικό σκοτάδι και την ακατάσχετη προπαγάνδα της δικτατορίας αυτομορφώθηκε και ενημερώθηκε ιστορικά και ιδεολογικά μέσα από την εκδοτική έκρηξη που έχει ως αφετηρία το 1969-70 54. Ας μην θεωρηθεί, όμως, ότι τα πράγματα ήταν ρόδινα και η εκδοτική κυκλοφορία ελεύθερη. Το καθεστώς, για λόγους επικοινωνιακούς ιδίως στο εξωτερικό, 48 Παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τη δήλωση του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη που έγινε στις 29 Μαρτίου 1969: «[ ] Όλοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις δικτατορικές καταστάσεις η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει, αναπότρεπτη, στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μάς βασανίζει, συνειδητά ή ασυνείδητα, όπως στους παμπάλαιους χορούς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο προχωρεί το κακό.»είμαι ένας άνθρωπος χωρίς κανένα απολύτως πολιτικό δεσμό, και, μπορώ να το πω, μιλώ χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμό όπου μας οδηγεί η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει. Είναι εθνική επιταγή. [ ]». 49 Η χουντική αυτή δραστηριότητα έγινε με εισήγηση και επιμέλεια του συγγραφέα και κριτικού της λογοτεχνίας Ρένου Αποστολίδη υπό τον όρο της μη παρέμβασης στα κείμενα από τη λογοκρισία της δικτατορίας. Όταν, όμως, δημοσιεύτηκε η δική του νουβέλα Ο «Α2», το 1968, (Ο «Α2» - 20 και μία μαρτυρίες του εμφυλίου 3 η έκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 2007) με θέμα τον Εμφύλιο, προκάλεσε την επέμβαση της λογοκρισίας και τη διακοπή δημοσίευσης της «Ανθολογίας». 50 Βλ. στο Ρόδης Ρούφος, «Η κουλτούρα και οι στρατιωτικοί», στο συλλογικό τόμο Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1976. 51 Στα Δεκαοχτώ κείμενα (εκδ. Κέδρος) συμμετείχαν με έργα τους οι Γιώργος Σεφέρης, Μανόλης Αναγνωστάκης, Νόρα Αναγνωστάκη, Αλέξανδρος Αργυρίου, Θανάσης Βαλτινός, Λίνα Κάσδαγλη, Νίκος Κάσδαγλης, Αλέξανδρος Κοτζιάς, Τάκης Κουφόπουλος, Μένης Κουμανταρέας, Δημήτρης Μαρωνίτης, Σπύρος Πλασκοβίτης, Ρόδης Ρούφος, Τάκης Σινόπουλος, Καίη Τσιτσέλη, Στρατής Τσίρκας, Θεόφιλος Φραγκόπουλος, Γιώργος Χειμωνάς. 52 Στους δύο τόμους των Νέων Κειμένων από τη Θεσσαλονίκη συνεργάστηκαν οι Στέργιος Βαλιούλης, Παύλος Ζάννας, Στέλιος Νέστωρ και Δημήτρης Φατούρος. 53 Ανάμεσα στους νεοϊδρυμένους εκδοτικούς οίκους ήταν οι Κάλβος, Κείμενα, Οδυσσέας, Νέοι Στόχοι, Διεθνής Επικαιρότητα, Διογένης, Ελληνοευρωπαϊκή Ένωση Νέων (ΕΚΙΝ), Ηριδανός, Ολκός, Στοχαστής, Υδροχόος, Τολίδης κ.ά. Από τους παλιούς ενεργοποιούνται οι Κέδρος, Παπαζήσης κ.ά. Μικρής δυναμικότητας εκδοτικοί οίκοι δημιουργήθηκαν και στη Θεσσαλονίκη, όπως οι «Εκδόσεις 70» του Θέμη Μπανούση και ο «Αιγόκερως», μια συλλογική πρωτοβουλία στην οποία συμμετείχαν οι λογοτέχνες Τόλης Καζαντζής και Κώστας Λαχάς, οι πανεπιστημιακοί Παν. Πίστας, Χαρ. Παπαστάθης Μιχ. Σετάτος κ.ά. Το πρώτο βιβλίο που κυκλοφόρησε ο δεύτερος εκδοτικός οίκος ήταν Η ιστορία ενός αιχμαλώτου του Στρατή Δούκα. 54 Παραθέτω μερικά ενδεικτικά βιβλία διαφορετικών γνωστικών κατηγοριών που διαβάστηκαν πολύ και επηρέασαν ανάλογα: Ντέιβιντ Χόροβιτς, Από τη Γιάλτα στο Βιετνάμ. Ανατομία της διεθνούς πολιτικής ζωής (1945-1967). Μετάφραση Δημήτρης Καΐσης, Κάλβος, Αθήνα 1971, Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, ήτοι λόγος περί ελευθερίας, Κάλβος, Αθήνα 1968, Δημήτρης Μαρωνίτης, Ο φόβος της ελευθερίας. Δοκιμές ανθρωπισμού, Παπαζήσης, Αθήνα 1971, Φ. Χαλιντέι, Η εμπειρία από το διεθνές φοιτητικό κίνημα, Υδροχόος, Αθήνα 1972, Ρόζα Ιμβριώτη, Το κατηγορώ της Νεολαίας, Διογένης, Αθήνα 1972. Ο πλήρης κατάλογος των εκδόσεων των τριών ετών 1970-1972 καταγράφεται στο ετήσιο Χρονικό των εκδόσεων «ΩΡΑ» στην Αθήνα. «ΑΝΤΕΘΝΙΚΩΣ ΡΩΝΤΕΣ...» 7

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ ΤΗΣ Το εσωτερικό του βιβλιοπωλείου «Βιβλιοθήκη» των Μ. Αναγνωστάκη, Γ. Παλιαδέλλη και Γ. Σαλακίδη στην οδό Χρυσοστόµου Σµύρνης. Στη φωτογραφία οι Κώστας Αναγνωστόπουλος (πάνω) και Ηλίας Τσουλογιάννης µιλούν για το «Πολυτεχνείο της Θεσσαλονίκης» στο οµώνυµο ντοκιµαντέρ της εκποµπής «Η ΕΡΤ στη Βόρειο Ελλάδα», το 1983. Αριστερά η σκηνοθέτιδά του Μίκα Ζαχαροπούλου. (Αρχείο Πάνου Ερµείδη) 8

είχε δώσει μια κατ επίφαση ελευθερία, αλλά πίσω τους επικρέμονταν ο σκληρός νόμος περί Τύπου, εξαιτίας του οποίου πολλοί εκδότες σύρθηκαν στα στρατοδικεία και αρκετοί τίτλοι αποσύρθηκαν. Όπως σωστά σημειώθηκε 55, οι εκδότες «ακροβατούσαν στα όρια της νομιμότητας πάνω σε ένα σαθρό επικίνδυνο σκοινί που είχαν τεντώσει οι αρχές καταστολής». Αυτήν την περίοδο τα νέα βιβλία εμφανίζονταν στα ράφια των βιβλιοπωλείων της Θεσσαλονίκης, αλλά ελάχιστα βιβλιοπωλεία διακινούσαν σχεδόν στρατευμένα το πολιτικό βιβλίο και είχαν αποκλειστικά ως πελάτες τους νέους και φοιτητές. Τα βιβλιοπωλεία αυτά ήταν της Καίτης Σακέτα στην Καμάρα, της Δήμητρας Λιοδάκη στην πλατεία Ναυαρίνου και η «Βιβλιοθήκη» στην οδό Χρυσοστόμου Σμύρνης 56. Τα βιβλιοπωλεία αυτά ήταν νεολαιίστικα στέκια για βιβλιογραφική ενημέρωση, ανταλλαγή ιδεών και ιδεολογική ζύμωση, γι αυτό σχεδόν μόνιμα έξω από τα καταστήματα υπήρχε όργανο της Ασφάλειας που κατέγραφε τους επισκέπτες τους. Τη «Βιβλιοθήκη» είχαν ανοίξει δύο νέοι φοιτητές, ο Γιώργος Παλιαδέλλης (που χάθηκε πρόωρα το 2010) και ο Γιάννης Σαλακίδης, το 1971. Λίγους μήνες αργότερα, συνεταιρίστηκε με τους δύο νέους ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης, ο οποίος βρισκόταν μόνιμα στο βιβλιοπωλείο. Τον θυμάμαι με τη στοργική και ολίγον αυστηρή προσέγγιση να ενημερώνει περί παντός του επιστητού γύρω από το βιβλίο, την κίνηση των ιδεών και τα λογοτεχνικά πράγματα της Θεσσαλονίκης, κάθε ενδιαφερόμενο. Η ποίηση και η προσωπικότητα του Αναγνωστάκη, ως συνεπούς αγωνιστή και πνευματικού ανθρώπου, ήταν ιδιαίτερα αγαπητή στους νέους, γι αυτό προσέρχονταν στο βιβλιοπωλείο αρκετοί νέοι, ιδίως φοιτητές, για να τον ακούσουν, χωρίς να πρόσκεινται αναγκαστικά στην Αριστερά. Το βιβλιοπωλείο παρακολουθούνταν από όργανα της χούντας και αρκετοί από τους θαμώνες του είχαν κληθεί κατ επανάληψη «δι υπόθεσίν τους» από την Ασφάλεια, προς τρομοκράτηση. Άλλωστε, κοντά στη «Βιβλιοθήκη», στη γωνία των οδών Χρυσοστόμου Σμύρνης και Τσιμισκή, βρισκόταν το διάσημο την περίοδο του «1-1-4» (στα χρόνια της δημοκρατικής άνοιξης πριν από τη δικτατορία) και της χούντας καφέ-εστιατόριο «Γκιγκλίνης», στέκι αριστερών και προοδευτικών φοιτητών της εποχής, όπου η παρουσία των οργάνων της χούντας ήταν τακτικότερη. 55 Βλ. Η έντυπη αντίσταση, 1967-1974, Η έκθεση ντοκουμέντων Τα πρακτικά της ημερίδας, Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΜ-Θ, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 40 και 139 κ.ε. 56 Η μόνιμη σχεδόν παρουσία του Μανόλη Αναγνωστάκη στο βιβλιοπωλείο έδινε θάρρος και αισιοδοξία σε πολλούς θαμώνες του στα μαύρα χρόνια της χούντας. Ο Μίλτος Πολυβίου, τακτικός επισκέπτης της «Βιβλιοθήκης» και στενός φίλος του Αναγνωστάκη, σημειώνει: «Θυμάμαι κάποια μέρα τον καιρό της χουντικής δικτατορίας τον Αναγνωστάκη στο βιβλιοπωλείο του να προσπαθεί να διασκεδάσει την αγωνία μας (αλλά και την μόλις αποκρυπτόμενη δική του) για την τύχη κάποιων φίλων που είχαν συλληφθεί, λέγοντας ότι, σε σχέση με τα χρόνια του Εμφυλίου, που δεν ήξερες βγαίνοντας από το σπίτι σου αν θα γύριζες ξανά ζωντανός σ αυτό, η τότε κατάσταση έμοιαζε σχεδόν ειδυλλιακή». (Μιλτιάδης Δ. Πολυβίου, «Μανόλης Αναγνωστάκης: Στιγμιότυπα και αφηγήσεις», Περιοδ. Εντευκτήριο, τ. 71, Δεκέμβριος 2005, σ. 74-79). «ΑΝΤΕΘΝΙΚΩΣ ΡΩΝΤΕΣ...» 9

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ ΤΗΣ Τα περιοδικά Τραµ και Εξάντας βγήκαν στη Θεσσαλονίκη την εποχή της χούντας και έκλεισαν πολύ σύντοµα µετά από πιέσεις του καθεστώτος. Το Τραµ κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1971 µε εκδότρια τη Μαρώ Καρδάκου και επιµελητές-συντάκτες του τους Πάνο Θεοδωρίδη, ηµήτρη Καλοκύρη και Μίµη Σουλιώτη. Έκλεισε στο 5ο τεύχος (Απρίλης 1972) µετά από δικαστική περιπέτεια των συντελεστών του. Ο Εξάντας κυκλοφόρησε το Μάρτιο του 1972 µε εκδότη και διευθυντή τον Μάκη Τρικούκη και διέκοψε την κυκλοφορία του στο 2-3ο τεύχος της ίδια χρονιάς. 10

Το 1971, άρχισαν να κυκλοφορούν και τα πρώτα αντιδικτατορικά περιοδικά, που γίνονται ανάρπαστα κυρίως από τη νεολαία, καθώς παρουσίαζαν μια πρωτόγνωρη πολιτική και ιδεολογική κουλτούρα και ενδιαφέροντα άρθρα. Ποιο ήταν το περιεχόμενό τους; «Ενημέρωση για την πολιτική κατάσταση στο εξωτερικό, μεταφράσεις κλασικών μαρξιστικών έργων, αιρετικά γραπτά στοχαστών που επηρέασαν και επηρεάστηκαν από το Μάη του 68 και από το γενικότερο κλίμα της δεκαετίας του 60, καινοτόμες ιστορικές προσεγγίσεις, κείμενα νέων λογοτεχνών» 57. Πρώτο κυκλοφόρησε το περιοδικό Νέοι στόχοι 58, τον Ιούλιο του 1971, ακολούθησαν ο Ηριδανός (1972), οι Προσανατολισμοί 59 (1972), το Αντί 60 (Μάιος 1972), η Συνέχεια (1973) 61. Μεγάλος αριθμός τευχών αυτών των περιοδικών διακινούνταν και διαβάζονταν στη Θεσσαλονίκη, κυρίως από τη νεολαία. Την περίοδο αυτή στη Θεσσαλονίκη κυκλοφορούσαν τα παραδοσιακά, ακραιφνώς λογοτεχνικά περιοδικά, η Διαγώνιος του Ντίνου Χριστιανόπουλου και η Νέα Πορεία με εκδότη τον Χρήστο Ντάλια και διευθυντή τον Τηλέμαχο Αλαβέρα, καθώς και το Ausblicke, προσπάθειες σύγχρονης λογοτεχνίας νέων Ελλήνων και Γερμανών, που έβγαζε η Χανελόρε Οξ σε συνεργασία με την Ντόρα Πυλορώφ-Προκοπίου. Το 1970 είχε κυκλοφορήσει και η Ροτόντα, τριμηνιαία έκδοση πνευματικού και καλλιτεχνικού προσανατολισμού, του Γιάννη Αναγνωστάκη που έκλεισε στο 3ο τεύχος του το 1971. Αυτήν την περίοδο, μια προσπάθεια με σαφώς προοδευτικό προσανατολισμό έγινε στη Θεσσαλονίκη με δυο περιοδικά, το Τραμ το 1971 και τον Εξάντα το 1972. Το Τραμ, ένα όχημα, κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1971 με εκδότρια τη Μαρώ Καρδάκου και συντάκτες-επιμελητές τους Πάνο Θεοδωρίδη, Δημήτρη Καλοκύρη και Μίμη Σουλιώτη. Το περιοδικό, άκρως λογοτεχνικό με πρωτοποριακή σελιδοποίηση και εμφάνιση, έκλεισε στο πέμπτο τεύχος του, τον Απρίλιο 1972, μετά από τη δικαστική περιπέτεια των συντελεστών του. 57 Βλ. Η έντυπη αντίσταση, 1967-1974. ό.π., σελ. 40, και στον ίδιο τόμο την εισήγηση του Γιώργου Ζεβελέκη, «Ο κλεφτοπόλεμος με τη νομιμότητα: περιοδικά που αντιστάθηκαν στη δικτατορία», σελ. 138 κ.ε. 58 Στο πρώτο τεύχος του δημοσιεύτηκαν άρθρα της διάσημης μαρξίστριας Ρόζας Λούξεμπουργκ και των μαρξιστών θεωρητικών της οικονομίας Έρνεστ Μαντέλ και Πολ Σουίζι. 59 Τους Προσανατολισμούς εκδίδανε οι πρόεδροι της προδικτατορικής ΕΦΕΕ Π. Πάγκαλος και Γ. Τζανετάκος και ο Τ. Χριστοδουλάκης. 60 Το Αντί έκλεισε από το καθεστώς στο πρώτο κιόλας τεύχος του και ο εκδότης του Χρήστος Παπουτσάκης (1934-2009) συνελήφθη και βασανίστηκε στο ΕΑΤ/ΕΣΑ. Το Αντί επανεκδόθηκε το Σεπτέμβριο του 1974 και ως το 2008, που έκλεισε με μόνιμο διευθυντή τον ιδρυτή του, παρέμεινε αταλάντευτο δημοκρατικό δημοσιογραφικό όργανο και αποτέλεσε το δεκαπενθήμερο ανεξάρτητο πολιτικό βήμα της Αριστεράς. 61 Η Συνέχεια κυκλοφόρησε από το Μάρτιο ως τον Οκτώβριο του 1973 και υπεύθυνοι της έκδοσης ήταν οι Αλεξ. Αργυρίου, Αλεξ. Κοτζιάς και Δημ. Μαρωνίτης. Στα 8 συνολικά τεύχη του περιοδικού συνεργάστηκαν από τη Θεσσαλονίκη οι Νόρα Αναγνωστάκη, Μ. Αναγνωστάκης, Π. Ζάννας, Π. Θασίτης, Ξεν. Κοκόλης, Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Πρ. Μάρκογλου, Δ. Μαρωνίτης, Μ. Μέσκος, Γ.Π. Σαββίδης, Δ. Φατούρος. «ΑΝΤΕΘΝΙΚΩΣ ΡΩΝΤΕΣ...» 11

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ ΤΗΣ Τον Ιούνιο του 1972, το Τραμ σύρθηκε σε δίκη μετά τη δημοσίευση δύο πεζογραφημάτων στο τεύχος 3-4 (Φλεβάρης 1972), «Το σώμα» του Ηλία Πετρόπουλου και το «Όνειρο» του Θέμη Λιβεριάδη, με την κατηγορία ότι τα δημοσιευμένα κείμενα «προσβάλλουν καταφόρως την δημοσίαν αιδώ». Στη δίκη κατέθεσαν ως μάρτυρες κατηγορίας ένας δάσκαλος, δύο ιερείς και ένας συμβολαιογράφος, οι οποίοι περιέγραψαν με υπερβολές «την ανήκεστον βλάβην που υπέστησαν αυτοί και αι οικογένειαί των από το αισχρόν περιεχόμενον των δύο κειμένων». Οι μάρτυρες υπεράσπισης, οι καθηγητές του ΑΠΘ Νίκος Μουτσόπουλος, Χαράλαμπος Μπούρας, Νικόλαος Πλάτων και Γιώργος Σαββίδης και οι λογοτέχνες Γιώργος Θέμελης και Τάκης Βαρβιτσιώτης χαρακτήρισαν τα δύο κείμενα ως έργα τέχνης και τόνισαν ότι όσα αναφέρονται στα δύο πεζογραφήματα «δεν προσβάλλουν επ ουδενί την δημοσίαν αιδώ». Το δικαστήριο, όμως, καταδίκασε τους υπεύθυνους του περιοδικού, την εκδότρια Μαρώ Καρδάκου και το διευθυντή σύνταξης Δημήτρη Καλοκύρη σε φυλάκιση 5 μηνών και χρηματική ποινή 4.000 δραχμών τον καθένα, καθώς και τους συγγραφείς Θ. Λιβεριάδη και Ηλ. Πετρόπουλο σε φυλάκιση 7 μηνών και χρηματική ποινή 5.000 δραχμών. Στο τριμελές εφετείο, το Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, μειώθηκε η ποινή φυλάκισης σε δύο μήνες για την Καρδάκου και τον Καλοκύρη και αθωώθηκε ο Λιβεριάδης, ενώ παρέμεινε η ποινή του Πετρόπουλου (7 μήνες), καθώς το δικαστήριο απέρριψε ως ανυποστήρικτη την έφεσή του. Ο Εξάντας κυκλοφόρησε το Μάρτιο του 1972 με εκδότη και διευθυντή τον δικηγόρο Μάκη Τρικούκη και διέκοψε την κυκλοφορία του στο 2-3ο τεύχος του το Σεπτέμβριο της ίδια χρονιάς. Η περιοδική έκδοση που βγήκε σε «μια εποχή βαθιάς και ουσιαστικής κρίσης», σύμφωνα με το εκδοτικό σημείωμα, αποζητούσε «καινούργιες θύρες εξόδου, καινούργιες εκφραστικές, καινούργιους τρόπους αναπνοής». Στα δύο μόλις τεύχη του είχε καλές συνεργασίες, όπως του Σέζαρε Παβέζε, της Νόρας Αναγνωστάκη, του Στέφανου Ροζάνη, του Μάριο Βίτι, του Θανάση Παπαδόπουλου κ.ά. Το περιοδικό, που είχε καλή αποδοχή πανελλήνια, έκλεισε μετά από πιέσεις του καθεστώτος προς τους συντελεστές του. Χορηγίες Ιδρύµατος Φορντ και χούντας Διανοούμενοι με την τρέχουσα σημασία, που να ασκούν ελεύθερα κριτική στο καθεστώς, εκ των πραγμάτων δεν θα μπορούσαν να ευδοκιμήσουν αυτήν την περίοδο. Όσοι εκφράστηκαν ανοιχτά κατά της δικτατορίας (Μάνεσης, Μαρωνίτης κ.ά.), διώχτηκαν, εξορίστηκαν ή φυλακίστηκαν. Οι «φιλήσυχοι» και «κρυφοί» αντιφρονούντες αρκέστηκαν στην καλυμμένη και περίφοβη αντίσταση στον περιορισμένο χώρο της επαγγελματικής δράσης τους με υπονοούμενα και μισόλογα, ή παρέμειναν σιωπηλοί αναμένοντας καλύτερες μέρες και συνθήκες να εκφραστούν. Άλλοι επέλεξαν τη συμμετοχή σε 12

συλλογικές πολιτιστικές δράσεις ή στη μονήρη αυτομόρφωση. Η αίσθηση πάντως που αποκομίζει κανείς αυτήν την περίοδο είναι ότι απουσιάζουν παντελώς οι ελεύθερες ατομικές φωνές των πνευματικών ανθρώπων κατά της ανελευθερίας των δικτατόρων, εξαιτίας πιθανώς του φόβου για το τίμημα της υπεράσπισης των δημοκρατικών και προσωπικών αξιών. Μέσα σ αυτό το κλίμα, λίγοι πνευματικοί άνθρωποι, κατά βάση αντικαθεστωτοί και προοδευτικοί, αποδέχτηκαν τις χορηγίες του Ιδρύματος Φορντ της Νέας Υόρκης, της γνωστής αμερικανικής αυτοκινητοβιομηχανίας, που τους έκαναν με την αδρή οικονομική βοήθεια (300.000 δραχμές) να βγουν από την απομόνωση, να επιβιώσουν, να ταξιδέψουν στο εξωτερικό και να έρθουν σε επαφή με τα σύγχρονα ρεύματα της τέχνης τους. Οι χορηγίες προκάλεσαν ένα σκληρό διχαστικό πόλεμο ανάμεσα σε εκείνους που έλεγαν το «ναι» και τους άλλους που υποστήριζαν το «όχι». Αρκετοί ύψωσαν θαρραλέα φωνή καταγγελίας, λίγοι, όμως, ήταν οι αρνητές στο να πάρουν την παχυλή χορηγία, ανάμεσά τους ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης, ο συγγραφέας Ανδρέας Φραγκιάς και ο καθηγητής Σάκης Καράγιωργας, που μάλιστα την επέστρεψε. Πολλά γράφτηκαν για τη σκοπιμότητα του βραβείου στα χρόνια της δικτατορίας, ο απόηχος του οποίου κρατάει ως σήμερα 62. Το 1970 το Ίδρυμα Φορντ απένειμε χορηγία σε 12 Έλληνες καλλιτέχνες, λογοτέχνες και επιστήμονες. Από τη Θεσσαλονίκη πήραν ο κλασικός φιλόλογος και καθηγητής του ΑΠΘ Δημήτρης Μαρωνίτης και ο ζωγράφος και πεζογράφος Κώστας Λαχάς, ενώ την αρνήθηκε ο Μανόλης Αναγνωστάκης. Το 1971-72 χορηγίες Φορντ πήραν οι παρακάτω Θεσσαλονικείς: ο ζωγράφος Λουκάς Βενετούλιας, ο πεζογράφος Γιώργος Ιωάννου, ο ποιητής Πρόδρομος Μάρκογλου και η καθηγήτρια Λαογραφίας του ΑΠΘ Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος. Γενναία χορηγία για την αποπεράτωση του σημαντικού Λεξικού της Μεσαιωνικής Γραμματείας πήρε ο καθηγητής Εμμανουήλ Κριαράς, ο οποίος είχε απολυθεί από το δικτατορικό καθεστώς το 1968 από τη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. 62 «Οι συνταγματάρχες κυρίαρχοι, φυλακές, βασανιστήρια, λογοκρισία, διεθνής απομόνωση, ασφυξία. Απροκάλυπτος ο αντιαμερικανισμός του ελληνικού λαού. Και το Ίδρυμα Φορντ, φιλότεχνο και φιλελεύθερο το άλλο πρόσωπο της Αμερικής, να εφορμά χωρίς ενδοιασμούς. Με ορμητήριο την αμερικανική πρεσβεία, που είχε ενσκήψει παράλληλα με τη χούντα, κατόρθωσε το ακατόρθωτο: με κόστος ελάχιστο να δημιουργήσει άλλοθι και να προπαγανδίσει επιτυχώς υπέρ των ΗΠΑ. Μοιράζοντας χρήματα σε καλλιτέχνες και πνευματικούς ανθρώπους που εμφανώς αποστρέφονταν το καθεστώς, οι οποίοι, για να εκπληρούν τους όρους, έπρεπε να είναι διακεκριμένοι, προοδευτικοί και, ει δυνατόν, αντιφρονούντες.»γιατί όλοι αυτοί ενέδιδαν; Άλλοι γιατί ίσως είχαν ελαφριά συνείδηση, άλλοι από άγνοια, άλλοι από πραγματική ένδεια. Το σίγουρο είναι ότι όλοι το έκρυβαν.»η διαδικασία ήταν η εξής: Κάποιος από την ηγεσία του Ιδρύματος ή ένας ήδη «μυημένος» έκανε διακριτικά την προσέγγιση, ακολουθούσε η αίτηση, η απάντηση και τέλος η επιταγή (300.000 δρχ.) ή κάποιες φορές μια υποτροφία στο εξωτερικό. Υποτίθεται ότι όλα γίνονταν με μεγάλη μυστικότητα, ενώ τεχνηέντως τα ονόματα διέρρεαν, σμπαραλιάζοντας νεύρα, προκαλώντας ντροπή και ενοχές. Και το κυριώτερο απομυθοποιώντας μύθους, ανθρώπους, πρότυπα, αξίες. Ο κατάλογος από στόμα σε στόμα, μέρα με τη μέρα, μάκραινε [ ].», Φανή Πετραλιά, εφ. Ελευθεροτυπία, 6.5.2006. «ΑΝΤΕΘΝΙΚΩΣ ΡΩΝΤΕΣ...» 13

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ ΤΗΣ Παράσταση του θεατρικού έργου «Ο άντρας είναι άντρας» του Μπέρτολντ Μπρεχτ που παρουσίασε το Θεατρικό Εργαστήρι της «Τέχνης» το 1972 µε µεγάλη επιτυχία. Από αριστερά, οι ηθοποιοί Λευτέρης Παπαδηµητρίου, Ελένη Μακίσογλου, Φούλης Μπουντούρογλου, Βύρων Τσαµπούλας, Κώστας Γακίδης, Θανάσης Παπαδηµητρίου. (Αρχείο «Τέχνης») 14

Σε αντιπερισπασμό, ίσως, προς το αμερικανικό ίδρυμα, μηνιαίες οικονομικές ενισχύσεις διάρκειας δύο χρόνων έδινε και το δικτατορικό καθεστώς σε καλλιτέχνες και λογοτέχνες. Το κριτήριο ήταν οι επιχορηγούμενοι να είναι διακεκριμένοι δημιουργοί, να χρήζουν βοηθείας και να μην έχουν εκφραστεί δημόσια κατά του καθεστώτος. Στη Θεσσαλονίκη κρατικές χορηγίες 4.000 δραχμών το μήνα πήραν οι λογοτέχνες Τηλέμαχος Αλαβέρας, Σαράντος Παυλέας, Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης και Γιώργος Στογιαννίδης, οι μουσικοσυνθέτες Νίκος Αστρεινίδης και Γιάννης Μάντακας και ο ζωγράφος Γιώργος Παραλής. Στη χειραγώγηση και τον εκμαυλισμό των πνευματικών ανθρώπων της Θεσσαλονίκης τα όργανα της χούντας προέβαιναν συχνά και στην απονομή τιμητικών διακρίσεων και παρασήμων. Στο πλαίσιο αυτό, το 1971 ο υφυπουργός Νικόλαος Γκαντώνας απένειμε «δια την εξαίρετον συμβολήν των εις τας καλάς τέχνας και τα γράμματα» τον αργυρούν σταυρόν του Τάγματος του Φοίνικος στους ποιητές Γεώργιο Θέμελη και Νικόλαο Πεντζίκη, στον πεζογράφο Γεώργιο Δέλιο και τους ζωγράφους Πολύκλειτο Ρέγκο και Δημήτριο Ιατρού 63. Έτσι, χωρίς ουσιαστικά στηρίγματα από τους πνευματικούς ανθρώπους, η μαζική πολιτιστική αντίσταση της νεολαίας κατά της χούντας αφέθηκε σε δοκιμασμένους πολιτιστικούς φορείς της πόλης και σε νεολαιίστικες δράσεις. «Τέχνη», Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία Η «Τέχνη» είναι διαχρονικά το πιο μαζικό και δημιουργικό πολιτιστικό σωματείο της Θεσσαλονίκης. Ιδρύθηκε το 1952, είχε την τύχη να συγκεντρώσει ως στελέχη και μέλη της το άνθος της κοινωνίας της πόλης και να αξιοποιήσει με τον καλύτερο τρόπο το δυναμικό του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έχοντας ως μόνιμο σχεδόν πρόεδρό της τον καθηγητή της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο ΑΠΘ Λίνο Πολίτη. Οι εκδηλώσεις της, υψηλού κύρους και αισθητικής, κάλυπταν όλους τους πολιτιστικούς τομείς (μουσική, εικαστικά, κινηματογράφος, θέατρο, εκδηλώσεις λόγου, κύκλοι μαθημάτων, συνέδρια, εκδηλώσεις για παιδιά κ.ά.), ενώ είχε αρκετά παραρτήματα στη Βόρεια Ελλάδα. Δημιούργησε το Θεατρικό Εργαστήρι, το Μουσικό Εργαστήρι, την Πειραματική Σκηνή, τη Χορωδία «Τάσος Παππάς» και έχει πάρει σοβαρές πρωτοβουλίες για τη δημιουργία όλων σχεδόν των μετέπειτα πολιτισμικών θεσμών της πόλης (Φεστιβάλ Κινηματογράφου, Χορωδία, Ορχήστρα, Θέατρο, Βυζαντινό Μουσείο κ.ά.) 64. Τα 63 Βλ. παράθεμα στο Παύλος Ζάννας, Ημερολόγιο φυλακής, Ερμής, Αθήνα 2000, σελ. 306. 64 Βλ. την πλούσια δράση της τριακονταετίας στον τόμο Κεχαγιόγλου Γιώργος, Σαλτιέλ Μωρίς, Παπανδρέου Νικηφόρος (συντακτική & εκδοτική επιµέλεια), Τέχνη: Τριάντα Χρόνια, 1952-1982, εκδ. «Τέχνη» Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία, Θεσσαλονίκη, 1985 (για τα 2300 χρόνια της Θεσσαλονίκης). «ΑΝΤΕΘΝΙΚΩΣ ΡΩΝΤΕΣ...» 15

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ ΤΗΣ εντευκτήριά της, πρώτα στην οδό Κομνηνών και μετά τους σεισμούς του 1978 στην οδό Στρατηγού Καλλάρη (στο σημερινό κτίριο της ΕΣΗΕΜ-Θ), ήταν ζωντανά πολιτισμικά κύτταρα, ανοιχτά στην πόλη. Ευτύχησε να γιορτάσει το 1982 τα 30 χρόνια συνεχούς δράσης και δημιουργίας, αλλά από την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα παραμένει ένα σωματείο-σφραγίδα, αναπολώντας τα κλέη του. Προσωπικά θεωρώ την «Τέχνη» στη δεκαετία 1963-73 το δεύτερο και δημιουργικότερο σχολείο μου μετά τη Φιλοσοφική σχολή, καθώς εκεί έμαθα πολλά για τον κινηματογράφο, με τον αείμνηστο Παύλο Ζάννα, την τέχνη, τη μουσική, το θέατρο και τη λογοτεχνία και γνώρισα πολλούς σημαντικούς Έλληνες και ξένους δημιουργούς. Στα χρόνια της χούντας δεν ανακόπηκε η καλλιτεχνική πορεία της. Αντίθετα, αυξήθηκε η προσέλευση του κοινού και πύκνωσαν οι εκδηλώσεις της. Για τρία χρόνια (1971-1974) το σωματείο πήρε γενναία χορηγία από το Ίδρυμα Φορντ, πάνω από δύο εκατομμύρια δραχμές, με την οποία, πέρα από την ευπρόσωπη κάλυψη των λειτουργικών εξόδων, αγόρασε μουσικά όργανα και μηχανήματα υψηλής πιστότητας και ενίσχυσε όλα τα τμήματά της με σύγχρονες υποδομές. Οι εκδηλώσεις της εταιρείας δεν έβαλαν ευθέως κατά της χούντας, αλλά ο προοδευτικός χαρακτήρας τους, ιδίως στο θεατρικό της τμήμα, η μαζική προσέλευση ιδιαίτερα των νέων και η παρουσία πολλών αντιφρονούντων μελών και προσκεκλημένων δημιουργών κατά του καθεστώτος, προκαλούσαν τη συχνή παρέμβαση της χούντας. Το μένος των διδακτόρων κατά της «Τέχνης» φάνηκε στη δεύτερη χούντα του Ιωαννίδη, το Νοέμβριο το 1973, όταν το εντευκτήριό της σφραγίστηκε, η εταιρεία διαλύθηκε με απόφαση του στρατιωτικού διοικητή Θεσσαλονίκης και η περιουσία της τέθηκε «υπό μεσεγγύησιν κατά τας διατάξεις του Α.Ν. 2636/1940». Στις 24 Νοεμβρίου, τη μέρα που τα όργανα της χούντας θυροκόλλησαν την απόφαση της διάλυσης της εταιρείας και πέρασαν την κλειδαριά με βουλοκέρι, στις αίθουσες της «Τέχνης» παρέμειναν εκτεθειμένοι στην άγνοια και την αμορφωσιά των χουντικών πολύτιμοι πίνακες σπουδαίων Ελλήνων ζωγράφων του 20ού αιώνα από τη μεγάλη αναδρομική έκθεση «Έλληνες ζωγράφοι του 20ού αιώνα Η Νεώτερη Γενιά (1910-1920)», που είχε εγκαινιαστεί εκεί πριν δέκα μέρες. Ανάμεσά τους βρίσκονταν πίνακες του Γιάννη Τσαρούχη, του Νίκου Εγγονόπουλου, του Ορέστη Κανέλλη, του Γιώργου Σικελιώτη, του Γιώργου Μανουσάκη, του Κώστα Μαλάμου, του Όμηρου Γεωργιάδη. Η χούντα, κάτω από ποικίλες πιέσεις, ξανάνοιξε την «Τέχνη» χωρίς προαπαιτούμενα, η οποία συνέχισε κανονικά το πρόγραμμά της. Πρώτες εκδηλώσεις της μετά το άνοιγμά της ήταν οι ομιλίες του Γιάννη Παπαϊωάννου για τη μουσική του Ιάνη Ξενάκη και του Μανόλη Ανδρόνικου για το νεωτερισμό στην αρχαία ελληνική τέχνη. 16