Το Αργάκι, πριν, τότε και τώρα Άννα Μαραγκού, Μάρτιος 2009

Το Αργάκι, πριν, τότε και τώρα Άννα Μαραγκού, Μάρτιος 2009 Θέλω να ευχαριστήσω θερμά τον Πολιτιστικό Όμιλο Αργακίου για την τιμή να μου εμπιστευθεί την αποψινή ομιλία καθότι ούτε Αργακιώτισσα είμαι, ούτε Μορφίτισσα. Βαρωσιώτισσα είμαι, με ρίζες στη Μακεδονία. Τους ευχαριστώ ιδιαίτερα, γιατί προετοιμάζοντας την παρουσίαση, έχω γίνει πλουσιότερη και σοφότερη στις γνώσεις μου, κατάλαβα τη μοναδική σημασία του δυτικού κομματιού του πολύπαθου νησιού μας και εμπέδωσα μια για πάντα ότι η ιστορία και η πολιτική εξαρτώνται άμεσα από τη γεωγραφία, και μάλιστα τη γεωφυσική γεωγραφία. Η ιστορία, η ανάπτυξη και η πορεία αυτής της περιοχής της Κύπρου εξαρτάται από δύο συγκεκριμένους φυσικούς παράγοντες: τον χαλκό και το νερό! Όχι μόνο στην αρχαία ιστορία, αλλά όπως θα ακούσετε, μέχρι και την πιο πρόσφατη. Εμπνευστές και θερμοί συμπαραστάτες στην έρευνά μου αυτή ήταν ο Χρήστος Πελαβάς και ο Πάμπος Άδωνη Χαραλάμπους. Μαζί τους περπάτησα τη γη του Αργακιού, εκείνοι με πήραν και μου έδειξαν τον Σερράχη και τον Οβκό που για αιώνες τώρα ξεδιψούν τη γή μας, τον μεγάλο πεύκο στο περβόλι του Παρθένη στα σύνορα του χωριού, τους αλακατόλακους και τα λαγούμια, τα περβόλια, τη νερομηχανή του μάστρε Ιωάννη, τα καφενεία, τους ελιόμυλους και τέλος τους ανθρώπους του χωριού. Μαζί τους γνώρισα συμπατριώτες ΤΚ, και κουβεντιάζοντας κατάλαβα ότι ο δρόμος μπροστά μας δεν θα είναι εύκολος αλλά δεν είναι ούτε αδύνατος, ούτε ακατόρθωτος. Το μέλλον τούτης της μικρής πατρίδας εξαρτάται ΚΑΙ από εμάς. Εξαρτάται από τις συμπεριφορές και τις νοοτροπίες όλων μας, από την ικανότητά μας να δούμε και να προγραμματίσουμε μπροστά ατενίζοντας το μέλλον και όχι το μόνο το παρελθόν. Φτάνει πισωγυρίσματα, ο πόνος είναι τεράστιος παντού, σ όλη τη γεωφυσική επικράτεια τούτου του νησιού. Καιρός να δούμε πώς θα τον επουλώσουμε, πώς θα βρούμε όλοι βάλσαμο να βάλουμε στις πληγές μας για να γιάνουν και να κλείσουν. Το Αργάκι, λοιπόν, πριν, τότε και τώρα Σπάνια ένα χωριό έχει μελετηθεί, φωτογραφηθεί, ερευνηθεί τόσο πολύ όσο το Αργάκι. Θα ξεκινήσω από τη συγκινητική έκδοση της Ελένης Πρωτοπαπά που παρουσιάζει την καθημερινή ζωή στο χωριό, τις σχέσεις των χωριανών, τη γιαγιά της Χατζιαννέζα, τις παραδόσεις των γάμων, των Χριστουγέννων, της Ανάστασης, του ποτίσματος των χωραφιών, για τα ποστάνια και κυρίως για τη σημασία του φαγητού και του γλεντιού στο Αργάκι. Γεμάτο συναισθήματα, ανθρώπους, χαρακτήρες, στιγμές και παραδόσεις το βιβλίο της Ελένης εμπλουτίζει την πολιτιστική κληρονομιά μας και είναι χρήσιμο για όλους μας, ιστορικούς- κοινωνικούς ερευνητές Αργακίτες κα μη. Οι αναφορές της στο παρελθόν συγκινητικές: «Πριν το τέλος του 2 ου Παγκοσμίου Πολέμου δεν υπήρχαν αυτοκίνητα στο χωριό. Το 1942 όταν πήγαινα σχολείο στη Λευκωσία τη διαδρομή έκανε μόνο ένα 1

αυτοκίνητο που ξεκινούσε από την Κατωκοπιά. Ο σιδηρόδρομος ξεκινούσε από την Αμμόχωστο, πήγαινε στη Λευκωσία και μέσω του χωριού μας συνέχιζε για τη Μόρφου και το Ξερό, όπου υπήρχαν μεταλλεία. Οι Αργακίτες χρησιμοποιούσαν το τρένο για να πηγαίνουν στη Λευκωσία. Η γραμμή του τρένου, συνεχίζει, διέσχιζε ένα από τα χωράφια μας όπου σταματούσε για πολύ λίγο» Θυμάται τα παιδιά που μάζευαν τα καρπούζια για να τα πουλήσουν στους διερχόμενους επιβάτες και με τα γρόσια που κέρδιζαν έτρεχαν στον Πουλλή για να αγοράσουν αφρόζες ή ένα ποτήρι στραγάλια. Αλλού θυμάται στιγμές του χωριού: «τους πλανόδιους που ερχόντουσαν από τις ορεινές περιοχές για να πωλήσουν κρασί και ξίδι. Ένας από αυτούς ήταν από την Κυπερούντα λίγο παράξενος, όχι πολύ έξυπνος, κοκκινομάλλης που έφθανε στο χωριό με τη μούλα του και τρία ασκιά κρασί κάθε φορά. Ο άλλος, ο Χατζηγιωρκής μας ερχόταν από τη Λάπηθο, και έφερνε χαρουπόμελο και λεμόνια». Όμως και άλλοι, όπως ο Χριστόδουλος Πίπης, και αυτός άξιο τέκνο του χωριού, κατάθεσε με αγάπη έναν τόμο για τη ζωή του χωριού. Με πολύ μόχθο, με πολλές ιστορικές πληροφορίες και με τα γενεαλογικά δέντρα όχι μόνον των ΕΚ αλλά και των ΤΚ του χωριού. Μας άφησε έναν τόμο 650 σελίδων με πολύτιμες πληροφορίες, τα καφενεία, τους βιοτέχνες, τα επαγγέλματα και τα ονόματα όλου αυτού το κόσμου που ζούσε και δούλευε στο χωριό για το χωριό. Ο Χριστόδουλος Πίπης μελέτησε στο κτηματολόγιο κάθε σπιθαμή αργακιώτικης γης, αποτύπωσε από τα κατάστιχα της Αρχιεπισκοπής σημαντικές αναφορές, πέρασε μέρες και μήνες τόσο στις βιβλιοθήκες ανατρέχοντας στον Μαχαιρά και τον Βουστρώνιο, όσο και με τους συντοπίτες του από τους οποίους άντλησε σημαντική προφορική ιστορία, η οποία αποκαλύπτει τα πάντα. Τύχη αγαθή έφερε και τον Πέτρο Παπάλοϊζο, τον γνωστότερο Peter Loizo, να έλκει την καταγωγή του από το Αργάκι και το έργο του ως κοινωνικού ανθρωπολόγου είναι σίγουρα σταθμός ανεπανάληπτος στην εξέλιξη της σύγχρονης ιστορίας του χωριού, ιδίως τη μεταπολεμική. Σταθμός όχι μόνο για το Αργάκι αλλά και για τα άλλα χωριά που είναι σήμερα στα κατεχόμενα εδάφη μας. Ο Πήτερ περιγράφει στα βιβλία του έναν ένα τους ανθρώπους του χωριού του, αλλά και τις πραγματικότητες και τα γεγονότα με το μάτι και την ασφάλεια του επιστήμονα κοινωνιολόγου. Τι ήταν αυτό που ένωνε τους συχωριανούς και τι τους διαχώριζε, ποιοι ήταν οι φόβοι και οι ανασφάλειες εκατέρωθεν, πώς οι λεκτικές παρεξηγήσεις και η απουσία εμπιστοσύνης ανάμεσα στους χωριανούς - που σίγουρα δεν πηγάζουν από τους ίδιους αλλά από τις ηγεσίες- έφεραν πολλές φορές ολέθρια αποτελέσματα. Τρία βιβλία δικά του το ένα μόλις πρόσφατα έχει κυκλοφορήσει- ασχολούνται με το χωριό και τον κόσμο του, τα προβλήματα, τους διχασμούς, την προσφυγιά και το μαράζι του κόσμου. Ο κόσμος του Αργακιού, ιδιαίτερα μέσα από τη φωτογραφική αποτύπωση του Πήτερ έχει καταγραφεί. Τα πρόσωπα, τα διαπεραστικά μάτια, τα νοσταλγικά χαμόγελα και οι αμίμητες εκφράσεις που αποκαλύπτουν κόσμους και ψυχές είναι πια μέρος της ιστορίας αυτού του νησιού. Μελλοντικοί μελετητές θα εκτιμήσουν πόσο σημαντικές είναι αυτές οι καταγραφές, πόσο το σύνολο της ιστορίας είναι και η προσωπική ιστορία του καθενός από μας. Το ότι το Αργάκι έχει σήμερα έναν δραστήριο Πολιτιστικό Όμιλο με παρουσία και δράση στην κοινωνία είναι δείγμα πατριωτισμού με τη σωστή έννοια. Ο Πολιτιστικός 2

Όμιλος δημιουργήθηκε για να κρατήσει την ενότητα του χωριού, να μαζεύει τους συγχωριανούς και να τους εμψυχώνει. Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει για την ιστοσελίδα του Αργακίου και τη δουλειά του Ζήνωνα Παπαλοϊζου. Ένας χώρος ανταλλαγής πληροφοριών αλλά και συναισθημάτων, όπου η ιστορία και η ανάπτυξή του χωριού αναφέρονται αναλυτικά, ενώ υπάρχουν παραπομπές στη βιβλιογραφία, στα στατιστικά στοιχεία, στις ιστορίες αλλά και στη σύγχρονη δράση του Πολιτιστικού Ομίλου, τις γιορτές, το συναπάντημα των συγχωριανών. Όλα αυτά είναι δείγματα μιας κοινότητας που σέβεται την παράδοση και τον γενέθλιο χώρο της, αλλά και δείγματα ανθρώπων που πρώτιστα επικοινωνούν ανάμεσά τους, εκφράζονται και σίγουρα πονούν, αλλά έχουν το θάρρος και την εξυπνάδα να βλέπουν μπροστά, να προγραμματίζουν μακροπρόθεσμα, όχι μόνο για αυτούς, για τα παιδιά και εγγόνια τους, αλλά και για τις προοπτικές όχι μόνο του χωριού αλλά και του τόπου ως σύνολο. Εκτός από τα βιβλία της Ελένης Πρωτοπαπά, του Χριστόδουλου Πίπη και του Πήτερ Λοίζου, που ήταν τα στηρίγματα στη μικρή έρευνά μου, ανάτρεξα στους μεσαιωνικούς χάρτες και στις απογραφές του πληθυσμού, ιδιαίτερα της μεσαιωνικής εποχής που είναι δημοσιευμένες. Σημαντικά στοιχεία αποκόμισα από έγγραφα που έχουν να κάνουν με τις φορολογίες κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Στα βιβλία καταγράφεται η παραγωγή του κάθε χωριού σε σιτάρι και κριθάρι, που προσκομίζουν «στο ανπάρι Λευκωσίας οι ισλάμηδες και οι ραγιάδες». Βέβαια, υπάρχει ακόμη πεδίο ανεξερεύνητο που θα άξιζε τον κόπο να το μελετήσει ένας μεταπτυχιακός φοιτητής. Θα ήταν ενδιαφέρον φερ ειπείν αφού υπάρχουν ονομαστικοί φορολογικοί κατάλογοι να καταγραφούν οι κάτοικοι του Αργακίου, οι ιδιότητές τους και οι φόροι που πλήρωναν. Σίγουρα και στο Κρατικό Αρχείο θα υπάρχουν στοιχεία για την ανάπτυξη του χωριού κατά τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας. Άφησα τελευταία τα συγκινητικά κείμενα τις ιστοσελίδας, την ποίηση και τις ιστορίες για το χωριό και ένα έχω να πω. Μακάρι και άλλα κατεχόμενα χωριά μας να είχαν τη δύναμη και το σθένος που έχουν οι Αργακίτες. Για κανέναν δεν ήταν εύκολη η προσφυγιά και για όλους ήταν δυσβάσταχτος ο πόνος για τους αγαπημένους που χάθηκαν ή τους αγνοούμενους. Για κανέναν δεν είναι εύκολο το ξερίζωμα και η απώλεια ανθρώπων. Στέκομαι σε ένα πεζό κείμενο μνήμης και αγάπης. Συγγραφέας η Αργακιώτισσα Θεότη Οικονομίδου Κουτσανδριά που ζει στην Τρίπολη: Σας διαβάζω ένα απόσπασμα: Το ρολόι σταμάτησε στο 1974. Περνώντας από την πλατεία, ο καφενές του Στασή που αγόραζα το παγωτό μου, ο καφενές του Πουλλή που αγόραζα τις αφροζούες μου, το σπίτι της Ζαβήνας, το σπίτι του Χριστή, το σπίτι του Παστού, το σπίτι της θειας μου της Νιόβης, το σπίτι της...δεν μπορώ να θυμηθώ... Απέναντι μια αλάνα, εκεί στεκότανε κάποτε το σπίτι του Ματσούκα, το μπακάλικο της Μαρούλας. Ρύζι, σοκολάτες, ζάχαρη, ο,τι ήθελες και όποτε το ήθελες. Μεγάλη καρδιά η Μαρούλα η «Καρσού», όπως την λέγαμε. Δίπλα μας η Μαμμού, η Σιούλενα, η Ανδρονίκη της Καϊσιάς, παραδίπλα η... 3

Και η συγγραφέας παύει, η σιωπή λέει τα υπόλοιπα. Πάρα δίπλα στην ίδια ιστοσελίδα, στο κείμενο της Μαρίας Ιουλιανού η εξιστόρηση της βίαιης εγκατάλειψης από το χωριό εκείνη τη μέρα της 14 Αυγούστου του 1974: «τους τελευταίους κατοίκους μετέφερε ο μακαριστός Ηλίας Πελαβάς ο οδηγός του λεωφορείου του χωριού που μετέφερε τους μαθητές στα σχολεία του Μόρφου. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ενώ το λεωφορείο χωρούσε 35 άτομα μπήκαν μέσα 65. Τα δύο αγόρια του μακαριστού Ηλία κάθισαν στην καμπίνα. Έφυγαν από το Αργάκι με σβηστά τα φώτα και κατευθύνθηκαν προς τη Λάνια. Διανυκτέρευσαν στο δημοτικό σχολείο του χωριού. Αυτά ως εισαγωγή σε ένα θέμα ευρύ που έχει να κάνει με ιστορία, με γεωγραφία, με γεωλογία αλλά κυρίως και πρώτιστα με το γεγονός ότι δεν είμαστε χτεσινοί σ αυτό τον τόπο, και ότι έχουμε τρανές αποδείξεις που έχουν να κάνουν με το μακρινό μας παρελθόν. Αυτές οι αποδείξεις είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το μέλλον, πράγμα που δεν έχει δυστυχώς εμπεδωθεί από ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού του νησιού μας. Εγώ, ως πεισματάρα αρχαιολόγος, θα σας πάρω πιο πίσω σε ένα ταξίδι στο χρόνο, για να επιβεβαιώσω τη μοναδική φράση του Λεόντιου Μαχαιρά: «Επειδήν τα πάντα διαβαίνουν και τα γινίσκουνται ξηγούνται», δηλαδή στη δική μας γλώσσα, όλα κυλούν και όλα αυτά που συμβαίνουν έχουν μια εξήγηση. Ακούστε την λοιπόν την εξήγηση αυτή όπως καταγράφεται από τη σκαπάνη του αρχαιολόγου και του ιστορικού. Το Αργάκι βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από την Τούμπα του Σκούρου, τη Χρυσηλιού, τ Αμπέλια, το Μάσαρι, το Καπούτι και τη Φιλιά, ανήκει στην περιοχή των Σόλων και του Βουνιού, της Πέτρας του Λιμνίτη, της Πεντάγειας και του Αμπελικού. Όλες οι πιο πάνω περιοχές ανέπτυξαν έναν αξιόλογο πολιτισμό που χρονολογείται από το 7.000 π.χ., δηλαδή την Ακεραμεική Νεολιθική περίοδο μέχρι τα τέλη του 19 ου αιώνα. Η πόλη των Σόλων υπήρξε το διοικητικό, εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο, ένα από τα δέκα αρχαία κυπριακά βασίλεια, από την αρχή μέχρι την καταστροφή του τον 7 ο αιώνα μ.χ από τους Άραβες. Η επισκοπή των Σόλων ιδρύθηκε το 57 μ.χ, όταν ο Μάρκος καταδιωκόμενος από τους Εβραίους της Σαλαμίνας έφθασε στον Λιμνίτη όπου και συνάντησε τον Αυξίβιο, τον οποίο βάφτισε και χειροτόνησε επίσκοπο και τον έστειλε να διδάξει τον Χριστιανισμό στους Σόλους, σημαντική πόλη/βασίλειο και κέντρο μεταλλευτικών επιχειρήσεων στην Κύπρο. Συγκεκριμένες ανασκαφές δεν έγιναν ποτέ στο Αργάκι. Το Αργάκι όμως δεν είναι μια μονάδα. Είναι μέρος μιας αλυσίδας, ενός ευρύτερου πολιτισμικού συνόλου που λέγεται κόλπος της Μόρφου ή της Πεντάγειας, που έδωσε καταπληκτικά δείγματα πολιτισμού για τον απλούστατο λόγο ότι βρίσκεται γύρω και κοντά στα χαλκούχα μεταλλεία του Τροόδους, του θείου αυτού δώρου που έδωσε η γεωλογία στο νησί μας και από το οποίο εξαρτάται και η ύπαρξη και η ανάπτυξή της Κύπρου μέχρι τα πολύ πρόσφατα χρόνια. 4

Οι αρχαιολογικές μας γνώσεις για την περιοχή οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στη Σουηδική αρχαιολογική αποστολή που έσκαψε στην περιοχή το 1927 και στις λιγοστές ανασκαφές ξένων αποστολών και ακόμη λιγότερες του δικού μας Τμήματος Αρχαιοτήτων που επικέντρωσε κυρίως το ενδιαφέρον του, στα πρώτα χρόνια της Ανεξαρτησίας, στην ανατολική Κύπρο. Τα χρόνια 71-74 ήταν ιδιαίτερα παραγωγικά με την παρουσία στην περιοχή της Μόρφου της Αμερικάνικης Αποστολής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Όλα αυτά βρήκαν ένα άδοξο τέλος τον μαύρο Ιούλιο. Το 1974 και οι συνέπειές του σκότωσαν ακόμα έναν τομέα που φαινόταν ιδιαίτερα ελπιδοφόρος. Πίσω λοιπόν στο χρόνο και στον κόλπο της Μόρφου, από τη δυτική εσχατιά της Πέτρας του Λιμνίτη μέχρι τους πρόποδες του Πενταδακτύλου, στις όχθες του Σερράχη και του Οβγού, στη γνωστή στους Μορφίτες «Τούμπα του Σκούρου». Ένας οικισμός και μια νεκρόπολη της τελευταίας περιόδου της εποχής του Χαλκού στην Κύπρο, δηλαδή του 16 ου - 15 ου αιώνα π.χ. Εργαστήρια επεξεργασίας χαλκού και πήλινων αγγείων, τάφοι λαξευτοί στο βράχο με κοσμήματα, κτερίσματα, σφραγιδόλιθους και άλλα πολύτιμα αντικείμενα ήρθαν στο φως στις ανασκαφές της Αμερικανικής Σχολής του Χάρβαρντ, μόλις λίγα χρόνια πριν τον πόλεμο (1971-1974). Δίπλα ακριβώς βρέθηκαν και άλλα οικοδομήματα του 13 ου -12 ου αιώνα, δείγματα της μόνιμης εγκατάστασης των Μυκηναίων Αχαιών στο νησί. Ο κόλπος της Μόρφου είναι το πρώτο απάνεμο λιμάνι, είναι η πρώτη στεριά που αντικρύζουν οι θαλασσοδαρμένοι Αχαιοί μετά από πολυήμερη πλεύση στο συχνά άγριο Αιγαίο. Εκεί αράζουν τον 12 ο αιώνα π.χ. Μπροστά τους μια απέραντη πεδιάδα, ποταμοί ο Οβγός, ο Σερράχης, ο τόπος είναι ευλογημένος, εύφορος, δεκτικός. Τα βουνά του Τροόδους κρύβουν το μυστικό για το οποίο έφθασαν από τόσο μακριά. Η Χαλκόεσσα Κύπρος. Οι θαλασσοδαρμένοι Αχαιοί επιλέγουν να εγκατασταθούν στην ενδοχώρα, μακριά από τη θάλασσα που φέρνει τις τρικυμίες και τους εχθρούς. Είναι κυρίως Πελοποννήσιοι, ίσως και Κρήτες, μαζί τους φέρνουν τους δικούς τους θεούς, τις δικές τους δοξασίες, τα δικά τους πιστεύω. Στον τόπο που φθάνουν όμως υπάρχει ήδη ένας πληθυσμός και ένας πολιτισμός που πιστεύει στη μάνα γη, στη θεά της γονιμότητας. Είναι κυρίως γεωργοί και κτηνοτρόφοι, οι οικισμοί τους βρίσκονται γύρω από τους ποταμούς, και ασχολούνται συστηματικά με την επεξεργασία του χαλκού. Αυτόν τον γηγενή πληθυσμό της Κύπρου, έφτασε πια η στιγμή να τον ερευνήσουμε και κυρίως να τον εκτιμήσουμε. Μέχρι στιγμής ασχοληθήκαμε κυρίως, ως αρχαιολόγοι και ιστορικοί, με αυτούς που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στο νησί. Είναι καιρός πια να μελετήσουμε και να μάθουμε, ποιος ήταν αυτός ο κόσμος της εύφορης πεδιάδας που προϋπήρχε της άφιξης των Μυκηναίων, πώς ήταν η ζωή τους, ποιες ήταν οι ασχολίες τους, σε ποιους θεούς πίστευαν, ποια ήταν η τέχνη τους, τι έμεινε από αυτούς; Μέχρι σήμερα γνωρίζουμε πολλά για την άφιξη των Αχαιών των 12 ο αιώνα. Η εγκατάστασή τους είναι σταδιακή, και όχι βίαια και η επιστήμη της αρχαιολογίας μέσα από τις ανασκαφές επιβεβαιώνει το γεγονός. Στα χρόνια που ακολουθούν η Κύπρος γνωρίζει μια πρωτόγνωρη άνθηση. Ο χαλκός που παράγει ταξιδεύει στο Αιγαίο και όχι μόνο. Η περιοχή της Τούμπας του Σκούρου, ήταν παλιά μια πολιτεία από τις ακμαιότερες πόλεις της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, που συνεχίζει να υπάρχει μέχρι και τους Ελληνιστικούς χρόνους. Ένα μικρό υπαίθριο ιερό αφιερωμένο στην Αφροδίτη βρίσκεται λίγο πιο πέρα, ανάμεσα στη Χρυσηλιού και τα Αμπέλια. Το ιερό ανασκάφηκε από τον αρχαιολόγο Κυριάκο 5

Νικολάου το 1960. Στους τοίχους των δωματίων βρέθηκαν σπαράγματα τοιχογραφιών και ένα άγαλμα της Αφροδίτης. Ένα πανομοιότυπο ιερό βρέθηκε στη Σπάρτη της Λακωνίας, και Αφροδίτη εκεί φέρει την επωνυμία Μορφώ. Το όνομα της Θεάς δεν χάθηκε ποτέ από το χάρτη, αλλά ούτε και από τα χείλη των Κυπρίων. Η Μορφώ έγινε Θεομόρφου, και στη συνέχεια στα πρόσφατα χρόνια Μόρφου. Μέσα σε αυτό ακριβώς το κλίμα ξεκινά την ύπαρξη του ένας από τους πολυάριθμους οικισμούς που στη συνέχεια της ιστορίας θα ονομαστεί Αργάκι, που όπως γράφει στο Τοπωνυμικό του ο Σίμος Μενάρδος «και κώμη του Μόρφου ονομάζεται Αρκάκιν, ήτοι ρυάκιν, εκ του πληθυντικού τ αρκάκια, ως και εν Χίω «αργυάκι» 1. Σημειώνω ότι ο Μενάρδος χρησιμοποιεί τη λέξη «κώμη» και όχι «χωρίον». Στα Βυζαντινά χρόνια, η ενδοχώρα της Μόρφου αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία. Οι αραβικές επιδρομές διώχνουν τον κόσμο από τα παράλια και τον φέρνουν στην ασφάλεια του εσωτερικού του νησιού. Από την απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας καλόγεροι και ερημίτες φθάνουν και εγκαθίστανται στην περιοχή. Πολλά από τα τοπωνύμια της περιοχής προέρχονται από περιοχές της Παμφυλίας, της Κιλικίας και της Καππαδοκίας, πολλοί Άγιοι έλκουν την καταγωγή τους από εκεί, όπως ο Άγιος Ιλαρίωνας και ο Άγιος Γόρδιος. «Η θάλασσα που χώριζε τη Μόρφου από τη Μικρασία γίνεται πόντος που τις ενώνει» 2 γράφει ο Γιώργος Κυθραιώτης. Οι πρώτες γραπτές αναφορές για το Αργάκι κάνουν την εμφάνισή τους κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας όπου ισχύει το φεουδαρχικό σύστημα το οποίο εισάγεται τόσο από την Ευρώπη όσο και από τη Λατινική Ανατολή. Η Κύπρος είναι μοιρασμένη σε τέσσερις επαρχίες και η καθεμία είχε τον διοικητή της. Χωριά ολόκληρα διαμοιράζονται από τον βασιλιά στους αξιωματούχους, στους ευγενείς και στους μεγάλους Ευρωπαίους εμπόρους που έρχονται κυρίως από τη Συροπαλαιστινιακή ακτή όπου πρόσφατα είχαν χάσει τις ιδιοκτησίες τους στους Άραβες. «Τα χωρία τα είχαν οι επισκοπές των Ρωμαίων, έδωκαν τα των Λατίνων και ως την σήμερον έχουν τα και χαρίζουντα τους καβαλάρηδες. Ότι απέμεινε εις το χέριν τους επισκόπους τους Ρωμαίους εσήκώσαν τα και έδωκαν τα τους Λατίνους» Έτσι κατά τη διάρκεια των 3 αιώνων του Φράγκικου βασιλείου τα χωριά, ιδιαίτερα αυτά που έχουν σημαντική παραγωγή είτε σιταριού, είτε ζαχαροκαλάμου, είτε αλατιού διαμοιράζονται, είτε αγοράζονται. Ενδεικτικά αναφέρω ότι ο Ευγένιος Συγκλητικός, ο γνωστός κόμης του Ρουχά αγόρασε στις 16 Ιουνίου του 1528 το χωριό της Μόρφου για 26.500 δουκάτα 3. Η εύφορη γη της Μόρφου διαμοιράζεται στους ντέ Πλεσσί, ντε Γκρίνιε, ντε Μορφού, ντε Ρουχάς. Ο πρώτος κόμης του Μόρφου ήταν ο Λωράν ντε Πλέσις. Το Αργάκι το βρίσκουμε σε ένα από τα μεγαλύτερα διαμερίσματα, αυτό της Πεντάγειας. Σύμφωνα με την ερευνήτρια στο ΚΕΕ Νάσα Παταπίου το Αργάκι εδόθη το 1464-1468 από τον βασιλιά Ιάκωβο τον Β ως φέουδο στον Perrico de Torre, άτομο ισπανικής καταγωγής που υπήρξε θαλαμηπόλος του βασιλιά. 1 Σίμου Μενάρδου. Τοπωνυμικόν της Κύπρου. Αθήνα 1907, σελ. 358 2 Κυθραιώτης Γιώργος. «Σημεία Παραμυθητικά Θεομόρφου Πολιτείας» στον τόμο της Ιεράς Μητρόπολις Μόρφου 2000 Χρόνια Τέχνης και Αγιότητος. Λευκωσία 2000. Σελ. 57 3 Αριστείδου Αικατερίνη. Ανέκδοτα. Τόμος Γ, σελ. 244 6

Στη Βενετική έκθεση του 1523 καταγράφονται τα εξής χωριά ως βασιλική ιδιοκτησία. Όλα ανήκουν στο εμπαλείο του Μόρφου. Casal Morphο Casal Peristerona Casal Achachi Casal Acqua Casal Gerinu Casal Cato Zodia Casal Pandaglia Casal Casivera Casal Lefcha Casal Argaglia Casal Ronda Η ονομασία Argaglia αναφέρεται από το 1521 μέχρι και το 1533. Εγκαταλείπεται κάτω από αυτή την ονομασία πριν το 1550 4. Στη βενετική απογραφή του 1565 το Αργάκι αναφέρεται ως Ariachi, ανήκει στην contada δηλαδή στο διαμέρισμα της Πεντάγειας και έχει πληθυσμό 99 άτομα αρσενικού γένους και απελεύθερους, δηλαδή ανθρώπους που ανήκαν στους φεουδάρχες. Αν προστεθούν σε αυτό οι γυναίκες και τα παιδιά μας δίνει ένα χωριό με ένα πληθυσμό περίπου 200 και πέρα ατόμων. Μια μελέτη των χαρτών του 15 ου -19 ου αιώνα αποκαλύπτει διάφορες ονομασίες για το Αργάκι. Αναφέρεται ως Argaglia (de M. Latrie), ή ακόμη ως Aristi (Ορτέλιους 1573), ή και ως Ariati (Μερκατόρ 1573-1606), ή και ως Αrdazi (Drummond). Φαίνεται ότι το χωριό πήρε την ονομασία του από το ρυάκι που το διάσχιζε και το χώριζε στα δύο. Ενδεικτικό και αποκαλυπτικό για τη σημασία που είχε και έχει το νερό στη ζωή του χωριού. Το θέμα της ύδρευσης του χωριού κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας, και ίσως και πιο πριν, θα πρέπει να απασχολήσει τους νέους επιστήμονες. Γνωρίζουμε ότι η άρδευση του χωριού γινόταν μέσα από τους μεγάλους αλάκατολακκους, κτισμένους από πελεκητό πωρόλιθο που τροφοδοτούσαν τα χωράφια με νερό μέσα από ψημένους πήλινους σωλήνες που οι γεωργοί μέχρι πρόσφατα έβρισκαν στα χωράφια τους. Μιλώντας για το μεσαιωνικό Αργάκι αναγκαστικά θα πρέπει να αναφερθούμε στην οικογένεια Πίπη. Πολλά έχουν γραφτεί για το όνομα αυτό που εμφανίζεται συχνά στα αρχεία του μεσαιωνικού βασιλείου της Κύπρου. Πρωτοεμφανίζεται από το 1391 και το βρίσκουμε σε αναφορές μέχρι το 1662. Οι Πίπηδες, όπως και οι Γούρριδες, οι Σαλάχηδες και οι Μασούρες έλκουν την καταγωγή τους από τη Συρία και εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο μετά την πτώση της Άκρας (Πτολεμαϊδας) στο Σαλαντίν το 1291. Σύμφωνα με τον Jean Richard, οι πιο πάνω ήταν οι Γραμματικοί, δηλαδή μορφωμένα άτομα που ανήκαν στην ορθόδοξη παράδοση αλλά είχαν Συριακή καταγωγή και διαχειρίζονταν τις περιουσίες των Σταυροφόρων, τόσο στη Γαλλική όσο και στην Αραβική γλώσσα. Συνόδεψαν φαίνεται τους Γάλλους ευγενείς που εγκατέλειψαν τους Αγίους Τόπους και εγκαταστάθηκαν μαζί τους στην Κύπρο. Τους βρίσκουμε πρώτα στην Αμμόχωστο και στη συνέχεια σε διάφορες άλλες περιοχές της Κύπρου, στα γνωστά φέουδα. Είναι 4 Grivaud Gilles. Villages desertes a Chypre (fin XII-fin XIX). Μελέται και Υπομνήματα ΙΙΙ, Λευκωσία1998, σελ. 200,206, 215 και 467 7

ορθόδοξοι και καταφέρνουν να αποκτήσουν τις υψηλότερες θέσεις του βασιλείου. Είναι γνωστοί επίσης ως Λευκοί Γενουάτες καθότι έχουν τα ίδια προνόμια με τους Ευρωπαίους εμπόρους και υψηλόβαθμες θέσεις στο μεσαιωνικό βασίλειο. Ο Θωμάς Πίπης είναι ιατρός και απεσταλμένος του βασιλιά στο Κάιρο το 1426 και το 1449 τον βρίσκουμε ως πρέσβη στη Γένουα, ενώ και ο Πέτρος και ο Ανδρέας Πίπης είναι υπεύθυνοι της γραμματείας του κυπριακού βασιλείου, δηλαδή του γραφείου που διοικεί τις υποθέσεις και τα οικονομικά του βασιλείου, της «σύγκριτου» όπως την αποκαλεί ο Λεόντιος Μαχαιράς. Πολλά από τα έγγραφα της γραμματείας φέρουν την υπογραφή του Ανδρέα Πίπη. Το χωριό παραμένει στους χάρτες του νησιού σε αντίθεση με πολλά άλλα που εξαφανίζονται. Έχει δηλαδή διάρκεια ζωής καταγραμμένη ως φέουδο από τον 14 ο αιώνα. Η έρευνα όμως είναι διαρκής και οι μελετητές που ασχολούνται με τα αρχεία ίσως βρουν μελλοντικά και άλλα στοιχεία που έχουν να κάνουν και με τη δομή αλλά και με την ανάπτυξη του χωριού. Ένα είναι βέβαιο ότι η εκκλησία του Τιμίου Προδρόμου έχει ρίζες βυζαντινές και μεσαιωνικές του 13 ου αιώνα. Ο ναός του Τιμίου Προδρόμου Το Αργάκι είχε τρεις εκκλησίες. Τον ιερό ναό του Τιμίου Προδρόμου, τον ναό του Αγίου Ανδρονίκου και Αθανασίας και ίσως ένα ναό αφιερωμένο στον Άγιο Κοσμά. Στα φορολογικά κατάστιχα της Αρχιεπισκοπής για το 1825 καταγράφονται οι μονές και οι μοναχοί που εξαιρούνται από τον κεφαλικό φόρο. Στη μονή του Αγίου Γεωργίου του Ρηγάτη (που αναγράφεται ως Οριγάδου), στο σύνολο των 10 μοναχών οι 4 είναι από το Αργάκι. Παρόλο που η εκκλησία που βλέπουμε σήμερα σε αξιοθρήνητη κατάσταση, έτοιμη να καταρρεύσει- είναι κτίσμα του τέλους της Τουρκοκρατίας ή και των αρχών του αιώνα μας, εντούτοις βλέπουμε και εδώ επανάληψη μιας γνωστής νοοτροπίας. Νέες εκκλησιές κτίζονται εκεί όπου προϋπήρχαν αρχαιότερες. Έτσι η εκκλησία του Τιμίου Προδρόμου, που επιστημονικά κατατάσσεται στις μονόκλιτες βασιλικές του 19 ου αιώνα, όπως πολλές άλλες ν αναφέρω μόνο τις κοντινές της ίδιας τεχνοτροπίας, ο Αρχάγγελος στη Πάνω Ζώδια, η Παναγία στην Κυρά, ο Προφήτης Ηλίας στη Φιλιά, περιέχει στοιχεία μιας αρχαιότερης εκκλησίας- το ιερό συγκεκριμένα χρονολογείται στον 13 ο αιώνα- αλλά και έντονα μεσαιωνικής αν κρίνουμε από τη δυτική είσοδο που παραπέμπει σε γνωστά μεσαιωνικά κτίσματα, όπως η είσοδος του Αγίου Γεωργίου των Ορνίθων στη Λευκωσία, αυτή της Παναγίας των Καθάρων στο Λάρνακα της Λαπηθου...αλλά και σημαντικών μεσαιωνικών οικοδομών στην πρωτεύουσα του μεσαιωνικού βασιλείου, τη Λευκωσία. Από χειρόγραφο (Χάλκη 44) το οποίο αναφέρει και ο Χριστόδουλος Πίπης στο βιβλίο του, φαίνεται ότι παλαιότερα εδώ στο Αργάκι υπήρχε η Μονή του Προδρόμου του Ρυιακίου. Πολύτιμες πληροφορίες για την εκκλησία, τους ιερείς και τους ιεροψάλτες καθώς και για το περιεχόμενό της καταγράφει ο Χριστόδουλος Πίπης. Το εικονοστάσιο, σκαλιστό και επίχρυσο, κατασκευάστηκε τον 18 ο αιώνα από κάποιο ταλιαδώρο στο Δάλι. Ακόμη αναφέρεται στις εικόνες της Παναγίας, του Χριστού, του Προδρόμου, του Αγίου Γεωργίου που ήταν εξαιρετικής τέχνης. Ο Gunnis αναφέρει ότι ένας σταυρός του 1650 που κάποτε κοσμούσε το ιερό βρίσκεται τώρα στη κόγχη. Ο Πίπης αναφέρει ότι ο σταυρός αυτός προέρχεται από την εκκλησία του Αγίου Κοσμά. 8

Μια ενδιαφέρουσα είδηση δημοσιεύει η εφημερίδα το «Νέον Κίτιον» το 1883 σχετική με την απόκτηση της καμπάνας της εκκλησίας από την Τεργέστη. Η νεότερη ιστορία του Αργακίου Το χωριό, μετά από τη φράγκικη περίοδο που διάρκεσε 3 αιώνες, πέρασε στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Δύσκολοι καιροί για όλο το νησί, λιμοί, ακρίδες, σεισμοί και αρρώστιες αποδεκατίζουν ολόκληρα χωριά. Ο γνωστός και ακούραστος ερευνητής Θεόδωρος Παπαδόπουλος δημοσίευσε το 1965 έναν τόμο που περιέχει κοινωνικά και ιστορικά στοιχεία για τον πληθυσμό του νησιού κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου, από το 1570-1881 5. Ο ερευνητής μελέτησε διεξοδικά τον πληθυσμό μέσα από τις φορολογικές απογραφές, ιδιαίτερα αυτές του κεφαλικού φόρου, το περίφημο Kharaj ή Djizya που πλήρωναν οι ραγιάδες στους Οθωμανούς. Το Αργάκι το βρίσκουμε στο φορολογικό κατάστιχο του 1830, ένα πολύτιμο και αποκαλυπτικό εργαλείο ιστορικής ανάλυσης. Στο κατηλλίκι Μόρφου το 1825, το Αργάκι αναφέρεται στη σελίδα 152. Οι «ισαμέδες» δηλαδή οι φορολογούμενοι ραγιάδες είναι 29, και το σύνολο των φόρων ανέρχεται σε 1564.20 γρόσια. Από αυτούς πέντε δικαιούνται μειώσεις στη φορολογία. Οι μειώσεις ισχύουν για αρρώστους, εξισλαμισθέντες, μοναχούς κλπ. Η εκκλησία στο Αργάκι έχει σχέση, μπορεί ακόμη να εξαρτάται από τη Μονή του Αγίου Γεωργίου του Ρηγάτη, μια μονή που είναι κτισμένη σε ένα από τα δύο οροπέδια που δεσπόζουν της περιοχής. Ένα ερώτημα που θέλει ακόμη μεγάλη έρευνα. Εξ ίσου ενδιαφέροντες και αποκαλυπτικοί είναι οι κατάλογοι για την παραγωγή σιταριού και κριθαριού το 1832, απογραφές αναγκαίες για να μπορέσει η διοίκηση να επιβάλλει και τους ανάλογους φόρους. Το χωριό Αργάκι ανήκει στην επαρχία τον Καζά- της Μόρφου και αναφέρεται ως μεικτό χωριό. Παράγει 20 μόδια σιτάρι και 30 μόδια κριθάρι. Είναι δηλαδή μια γεωργική περιοχή που προμηθεύει την πρωτεύουσα με τα αναγκαία σιτηρά. Είναι επίσης ενδιαφέρον να δούμε τον πίνακα των συνολικών καταβολών σιταριού το 1832. Οι ραγιάδες, δηλαδή οι Έλληνες, καταβάλλουν το 76.81% της ετήσιας παραγωγής σιταριού και οι μωαμεθανοί το 23.19%. Οι Αργακιώτες δίνουν το παρών τους στους αγώνες του Ελληνισμού, βρίσκουμε 9 να παίρνουν μέρος τους Βαλκανικούς το 12, ενώ στον πρώτο και το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο οι Αργακιώτες είναι πέραν των 25, από τους οποίους ο Γεώργιος Σαμάρας ο γνωστός ως Κουαμές, πήρε παράσημο ανδρείας. Να θυμηθούμε επίσης τον Τζίηζη ο οποίος επιστρέφοντας στο χωριό από το μέτωπο στα Γιάννινα όπου πολέμησε, πολύ συχνά τραγουδούσε ένα δικό του τσιαττιστόν από το πόλεμο που έλεγε «καήκανε τα Γιάννινα, εγίνανε τουμάνι, ας εν καλά ο βασιλιάς πάλε τα ξαναφτιάχνει..» Σχέσεις ανάμεσα στους Τουρκοκύπριους και τους Ελληνοκύπριους. Οι συγχωριανοί ζουν μιαν ήσυχη ζωή ο καθένας ασχολείται με τα δικά του και δε σημειώνονται σοβαρές προστριβές ανάμεσα στις δυο κοινότητες. Η απόκτηση του καθημερινού ψωμιού είναι από μόνη της μια δύσκολη υπόθεση, οι χωριανοί ασχολούνται με τα χωράφια και τα περβόλια τους και η ζωή κυλά δύσκολα για όλους. Από την απογραφή του 1891 γνωρίζουμε ότι στο Αργάκι κατοικούν 329 Χριστιανοί και 116 5 Papadopoulos Theodore. Social and Historical Data on Population (1570-1881). Texts and Studies of the History of Cyprus. I. Cyprus Research Centre. Nicosia 1965 9

Μουσουλμάνοι, ενώ σε αυτή του 1911 βλέπουμε τον Χριστιανικό πληθυσμό να αυξάνεται- γίνεται 423- και τον Μουσουλμανικό να μειώνεται γίνεται 97. Το 1960 η απογραφή δείχνει 1219 Έλληνες και 72 Τούρκους. Οι σχέσεις των Τουρκοκυπρίων και των Ελληνοκυπρίων συγχωριανών ήταν σχεδόν πάντα εξαίρετες. Αναφέρει η Ελένη Πρωτοπαπά στο βιβλίο της : «Οι άντρες έτρωγαν το κλέφτικό, έπιναν το μπράντι τους στο καφενέ μεριμνώντας πάντα και για λίγο κλέφτικο να φτάνει στο σπίτι.. Οι Τούρκοι αποτελούσαν και αυτοί μέρος αυτής της εικόνας. Ζούσαν στο χωριό και ένιωθαν ότι ανήκαν σε αυτό. Περνούσαν πολύ καλά μαζί». Στις κρίσιμες στιγμές του 1963 οπόταν πολλοί Τουρκοκύπριοι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν από τα χωριά τους, οι χωριανοί Τουρκοκύπριοι παρέμειναν στο Αργάκι όπου ένιωθαν ασφάλεια. Ακόμη κι όταν ο Ντενκτάς έστειλε 5 λεωφορεία από τη Λεύκα για να τους μεταφέρει, δυο χωριανοί Ελληνοκύπριοι διαβεβαίωσαν τους Τουρκοκύπριους ότι υπάρχει ασφάλεια και από κοινού έδιωξαν τα λεωφορεία. Όταν ο Ντενκτάς δεν έστειλε δάσκαλο στο χωριό για να διδάσκει, οι γονείς εργοδοτούσαν και πλήρωναν από μόνοι τους έναν απόφοιτο τουρκοκυπριακού λυκείου για να διδάσκει τα παιδιά τους στο χωριό. Ο 19 ος και ο 20 ο ς αιώνας στο χωριό Οι μεγάλες γεωργικές αλλαγές για την κοινότητα του Αργακίου θα έλθουν σταδιακά και όχι απότομα κατά τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας. Όταν οι Άγγλοι φτάνουν στο νησί το 1878 δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην περιοχή της Μόρφου ακριβώς λόγω των παρακείμενων μεταλλείων. Είναι γνώστες των δυνατοτήτων της περιοχής, δηλαδή της ευφορίας και των πλούσιων νερών της και οι Άγγλοι αποικιοκράτες έστελναν κυβερνητικούς υπάλληλους για να διδάσκουν στους χωρικούς για τις γεωργικές μεθόδους. Μέχρι τις αρχές του αιώνα μας η περιοχή της Μόρφου, άρα και το Αργάκι είναι βασικά μια μεγάλη γεωργική περιοχή, σιτοβολώνας και προμηθευτής της Λευκωσίας. Η καλλιέργεια της γης γινόταν ακόμη με βόδια, και η περισσότερη γη του χωριού ήταν μη αρδεύσιμη και εξαρτάτο εξ ολοκλήρου από τις βροχές. Χρησιμοποιούσαν ακόμη τον αλακατόλακκο μέχρι το 1920 μέχρι που ο ίδιος στέρεψε από τους λάκκους του νερού του Μόρφου. Δύο μοναδικά περιβόλια με πορτοκαλιές υπάρχουν, του Κυριάκου Κνέκνα και του Δαμιανού, στους πάνω και κάτω Χωματερούς. Λιοχώρκα, ελαιώνες δηλαδή υπάρχουν στο Κατάκρυος, στα Μάσσαρι και στους Χωματερούς. Η γεωργία γινόταν με τον παραδοσιακό τρόπο, τα έσοδα λιγοστά και η τοκογλυφία στις δόξες της. Να αναφέρω ενδεικτικά ότι όταν οι Άγγλοι έφθασαν στην Κύπρο το 1878 βρήκαν τις φυλακές γεμάτες από χρεώστες. Γράφει ο Πήτερ Λοϊζος: «Ο πατέρας μου θυμόταν ακόμα από την παιδική του ηλικία την εικόνα ενός χωριανού του που έπεσε στα γόνατά του μπροστά στο δανειστή του, ο οποίος, το χρόνο εκείνο της ξηρασίας, θα πωλούσε τα χωράφια του ανθρώπου για να εισπράξει τα λεφτά του. Οι Βρετανοί δεν καταπιάστηκαν αποτελεσματικά με το πρόβλημα των αγροτικών χρεών τα πρώτα 40 χρόνια της διακυβέρνησής τους. 68 Παρόλα αυτά το Αργάκι ιδρύει το 1923 τη δική του Συνεργατική Πιστωτική Εταιρεία, με πρωτεργάτη έναν δραστήριο Αργακιώτη τον Χατζηματθαίο Χατζηνικόλα. Στη δεκαετία του 1920 το Αργάκι είχε μια επαγγελματική δομή, σύμφωνα με την οποία γύρω στο 58% των αρρένων αρχηγών οικογένειας ήταν, όπως δήλωσαν γεωργοί, το 15% εξειδικευμένοι εργάτες, δηλαδή ράφτες, κτίστες και ξυλουργοί, το 10% ανειδίκευτοι 10

εργάτες, το 7% βοσκοί, 6% μουλάρηδες και 3% ιδιοκτήτες καφενείων και παντοπωλείων. Οι γεωργοί και οι βοσκοί μαζί αποτελούν ποσοστό γύρω στο 65% του ανδρικού εργατικού δυναμικού. Κατά τα άλλα, η απασχόληση φαίνεται ότι είναι ζήτημα κάλυψης των τοπικών αναγκών- είτε σαν εργάτες είτε σαν έμποροι ή τεχνίτες. Έντονη είναι η απουσία ανθρώπων που συνδέονται με την πιο πλατιά κοινωνία, για παράδειγμα δάσκαλοι, δημόσιοι υπάλληλοι. Καταγράφει ο Λοϊζου στη έρευνά του για την οικογένεια και την εργασία αλλά και για την εξουσία των γονιών επάνω στα παιδιά: «Στο Αργάκι οι γηραιότεροι άνδρες κάποτε ανάφερναν ότι δούλευαν σαν μισταρκοί (υπηρέτες για όλες τις δουλειές) όταν ήταν νέοι, για ορισμένους από τους πλουσίους γεωργούς του χωριού. Σε μερικές περιπτώσεις έζησαν στο σπίτι του εργοδότη του, που τους παρείχε διατροφή. Η συνηθισμένη εργασία ήταν η καλλιέργεια των χωραφιών με το άροτρο. Οι ίδιοι όμως δεν πληρώνονταν, πληρώνονταν οι γονείς τους, οι οποίοι και διαχειρίζονταν συχνά τα χρήματα αυτά. Η παιδεία στο χωριό Το Αργάκι έχει δύο δασκάλους, εκ των οποίων ο ένας είναι ο πατέρας του Πήτερ Λοϊζου. Για την παιδεία και τα σχολεία του Αργακίου μαθαίνουμε από τον Λοϊζο Φιλίππου και το σύγγραμμα του «Τα Ελληνικά Γράμματα εν Κύπρω κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας» όπου αναφέρει ότι τα στοιχεία του είχαν δοθεί από τον διδάσκαλο Νικόλαο Λόγγο. Γράφει λοιπόν ο Φιλίππου: «Εις το χωρίον τούτο το πρώτο σχολείο ιδρύθηκε το 1873 με διδάσκαλο τον Ιεροδιάκονο Χαρίτωνα, όστις ευρίσκετε εν τη υπηρεσία του Μητροπολίτη Κυρήνειας και απελύθη. Εδίδαξεν επί έν και μόνο έτος αποθανών το 1874 εις την γενέτειρα του το Αργάκι. Από το 1874-1877 εδίδαξεν ο εκ Μόρφου Ιωάννης Κυριακίδης ο μετά ταύτα διδάσκαλος και μουχτάρης Μόρφου, όστις ήτο γνωστός καθ όλον το διαμέρισμα ως ο «διδάσκαλος». Επί των ημερών του ιδρύθηκε και το σχολείον Αργακίου δια δαπάνης και εργασίας των κατοίκων. Το σχολείον τούτο χρησιμοποιείται και σήμερον (δηλαδή το1930) ως Παρθεναγωγείο. Από το 1877 εδίδασκεν ο εκ του χωρίου τούτο Νεόφυτος Παπαδόπουλος, όστις τα πρώτα γράμματα εδιδάχθη εν των χωρίω του και έπειτα ηκολούθησε μαθήματα εν τη λειτουργούση εν τη Μονή Αγίου Παντελεήμονος εν Μύρτου σχολή. Είτα μετέβη εις την Μικράν Ασίαν παρά τινί θείω του κληρικώ και δαπανάς αυτού αποπεράτωσε το Σχολαρχείο Μολάσων της Καρίας. Ούτος εξηκολούθησε υπηρετών μέχρι το 1923, ότε αποχώρησε λόγω ηλικίας» 6. Μιλώντας για την παιδεία και το Αργάκι σίγουρα θα πρέπει να αναφερθούμε στη μουσική παράδοση του χωριού η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Ο Πίπης στο βιβλίο του καταγράφει ως γνώστης ότι ο πρώτος που έπαιξε βιολί στο χωριό ήταν ο Γεώργιος Χατζημιχαήλ Βούρκος η Βιολάρης και αυτό από το 1860 μέχρι το 1920. Από το 1889 η οικογένεια των Πίπηδων έχει μια παρουσία διαχρονική με κατεξοχήν επάξιο εκπρόσωπο τον Ιωάννη Πίπη, τον «πλέον διαρκή λαϊκό βιολιστή» όπως αυτός καταγράφεται στο Βιβλίο Γκίνες. Γέννημα του 1889 παίζει βιολί μέχρι το 1994, πολυβραβευμένος από τον τόπο του και την Ακαδημία Αθηνών. Στο βιολί και το λαούτο 6 Λοίζου Φιλίππου. Τα Ελληνικά Γράμματα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, 1571-1878.Λευκωσία 1930. Σελ. 221-222. 11

διακρίνεται και η οικογένεια Σαμαρά, ο Κνέκνας, ο Βακανάς, ο Διακουρτής, ο Καράσαβας, οι απόγονοι του Βούρκου, οι Παπαδημητρίου, ο Χαράλαμπος και Νικόλας Τούμπας και βέβαια οι νεότεροι που κρατούν γερά τη μουσική παράδοση του Αργακιού οι Χρίστος Κωνσταντίνου, Μάριος Τούμπας, ο Αναστάσης Πίπης, ο Θεόδουλος Βακανάς και άλλοι. Η ιστορία του νερού Ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο θα πρέπει να αφιερωθεί στην ιστορία του νερού στο Αργάκι διαχρονικά. Από τα παλαιότερα χρόνια μέχρι τα χρόνια των φραγμάτων και των διατρήσεων. Το θέμα του νερού, οι συχνές ανομβρίες, ακόμη και οι καταστροφικές πλημμύρες είναι λογικό να απασχολούν τους ανθρώπους που θέλουν να προστατέψουν τις σοδειές και τις περιουσίες τους. Όταν οι χρόνοι ήταν καλοί και ο Σερράχης και ο Οφκός κατέβαιναν ορμητικοί από τα βουνά τότε οι κάτοικοι του Αργακιού πότιζαν με τα «δήμματα», αυλάκια στα οποία μάλιστα έδιναν ονόματα. Το δήμα του «Ναού», το Ελιούδιν, η Μαρκέττα, ο Έσσω Βαθύς. Πόσες και πόσες ιστορίες για το θέμα του νερού. Να αναφέρω αυτή που καταγράφει ο Πίπης σύμφωνα με μαρτυρία του Ιωάννη Πίπη και του Πολύδωρου Κνέκνα, που διαδραματίζεται στα χρόνια του μεσαίωνα: Οι κάτοικοι της Μόρφου, της Ζώδιας, Κατωκοπιάς και Αργακίου συμφώνησαν να κατασκευάσουν το δήμα του «Ναού», οπότε συνέβηκε το εξής περιστατικό. Ο τότε Ρήγας του Αργακίου, που ήταν την εποχή εκείνη βασιλικό αγρόκτημα, έστειλε το γιο του να φέρει το νερό από το δήμμα του «Ναού» για να ποτίσουν τις ελλιές που ήταν κοντά στο χωριό. Ο γιος του Ρήγα με δύο υπαλλήλους του έκαμαν το αυλάκι, το «Λιούδιν» και γύρισαν το νερό για να ποτίσουν. Έγινε συμπλοκή με τους φρουρούς και ο γιος του Ρήγα φονεύθηκε. Τότε ολόκληρο το Αργάκι ζήτησε εκδίκηση για το χαμό του νέου, και μετά από αυτό πέτυχαν την εξής συμφωνία. Όταν έχει νερό ο «Ναός» να δικαιούται το Αργάκι να παίρνει μια «κόρτα» συνεχώς μέσω του αυλακιού το «Λιούδιν». Άλλος όρος ήταν να παίρνει ο Αρκάντζελος της Πάνω Ζώδιας όλο το νερό κάθε Δευτέρα, κατά τη διάρκεια της ημέρας. Τη νύκτα πότιζαν οι Κατωκοπίτες, και οι κάτοικοι της Πάνω Ζώδιας. Την Τρίτη και την Τετάρτη πότιζαν οι Μορφίτες, τη δε Πέμπτη οι Κατωκοπίτες, οι Μορφίτες και οι Κατωζωδιάτες. Στους νεότερους οι λέξεις «λαούμια» ή «τρυπητές» δε σημαίνουν πολλά πράγματα. Κι όμως κύριος άξονας επιβίωσης για το χωριό- όπως και για όλα τα χωριά- ήταν το θέμα του νερού. Ο Χριστόδουλος Πίπης καταγράφει ότι τα λαούμια και οι τρυπητές ανοίχτηκαν μετά το 1915. Τι ήταν; Μια σειρά από λάκκους, που απείχαν 70-80 πόδια ο ένας από τον άλλο και ενώνονταν στον πυθμένα με τα γνωστά λαούμια. Μετρήθηκαν 294 λάκκοι, όπου ζούσαν κατά τον Πίπη, χέλια και καβούρια του γλυκού νερού. Αντιγράφω από το βιβλίο: «Στην αρχή ξεκινούσαν με τον τζεφαλόλακο, που ήταν η αρχή των λάκκων και ο πιο βαθύς. Ακολουθούσαν οι άλλοι, που τους ένωναν τα λαούμια, πυ οδηγούσαν το νερό στην έξοδο, στο φάδι της επιφάνειας της γης, το λεγόμενο «πορτολάουμο». Το έργο αυτό συντηρούσαν διάφοροι μέτοχοι, οι οποίοι ανάλογα με τις ώρες που χρησιμοποιούσαν το νερό για πότισμα, πλήρωναν και το ανάλογο χρηματικό ποσό, που λεγόταν «καταβολή». Αλλά όπως όλα σε μια μικρή κοινότητα η ανόρυξη των λάκκων υπήρξε επεισοδιακή, γεγονός που πήρε και δημοσιότητα στις εφημερίδες της περιοχής. Από τη Φωνή της Κύπρου του 1920 διαβάζουμε: Τη πρωτοβουλία μερίδος τινός του χωρίου Αργακίου, προεξάρχοντος του φιλοπρόοδου δίδασκαλου Νεόφυτου Παπαδόπουλου και των κκ. Χριστοδούλου Λοϊζου, Ιωάννου Χαραλάπου Κωνναπή και Χατζηιώννου Παπαχριστοδούλου 12

εσχηματίσθη προ 5ετίας εταιρεία εξ 20 ατόμων ήτις δι εξόδων αυτής ανώρυξε λάκκους, φρέατα και υπόγειους οχετούς κατά την οδό Μασάρου και την αριστερά όχθην του χειμάρου Σέρραχου και έφερε εις την επιφάνεια αρδεύσιμον καλοκαιρινό ύδωρ ικανοποιούν τας γαίας των συμμετέχων και των λοιπών κατοίκων. Η πράξις αυτή της εταιρείας προξένησεν ζυλοτυπίαν μεταξύ των λοιπών συγχωριτών, οίτινες εσχημάτισαν νέαν εταιρεία εξ 69 ατόμων ήτις ήρξατο παραπλεύρως της παλαιάς γραμμής ανορύττουσα νεους λάκκους και φρέατα και κατόρθωσε να αφαιρέση το καλοκαιρινό αρδεύσιμο ύδωρ εξ ού και η παλαιά εταιρεία ηναγκάσθη να κινήση κατ αυτής αγωγή. Προ της αποπερατώσεως όμως της δίκης ειργάσθη και παλιν η παλαιά εταιρεία βαθύνουσα τους λάκκους, τα φρέατα και τους οχετούς και κατώρθωσε να αφαιρέσει το καλοκαιρινό νερόν εκ της άλλης γραμμής δια της επιδέξιου εργασίας ικανωτάτου πρακτικού υδραυλικού Μουσταφά Ιβραχήμ εκ Λακατάμιας και τη δραστηρία ενέργεια του συμμετόχου της παλαιάς εταιρείας κ. Χριστόδουλου Λοϊζου. Ούτως είχαν τα πράγματα ότι επιτέλους επήλθε συμβιβασμός μεταξύ των δύο εταιρειών, δικαιούμενων να αρδεύωσιν εναλλάξ ανά 185 ώρας ούτως ώστε η κάθε εταιρεία θα έχει την επιτροπήν αυτής και τα προκυψώμενα έξοδα να πληρώνονται εξ ίσου κατά τα ώρας εκάστου συμμετόχου». Το σύστημα αυτό άρδευσης κράτησε μέχρι το 1950. Η Ελένη Πρωτοπαπά γράφει ότι πολλοί χωριανοί ακόμα και παιδιά εργαζόταν στα λαγούμια του χωριού. Ορισμένοι εργαζόταν για χρήματα, άλλοι για να εξοφλούν τους φόρους τους και ορισμένοι εργαζόταν για να δικαιούνται μερίδιο- συμμετοχή στη νέο συνεταιρισμό που θα δημιουργείτο. Τα λαγούμια δημιούργησαν πολλές ευκαιρίες γεωργικής ανάπτυξης στο Αργάκι. Οι χωριανοί, γράφει η Ελένη Πρωτοπαπά, μπορούσαν πλέον να καλλιεργούν και καλοκαιρινές φυτείες. Μπορούσαν να φυτεύουν πατάτες δυο φορές το χρόνο. Άρχισαν να καλλιεργούν και φασόλια που απαιτούσαν πολύ νερό. Το καλοκαίρι όλη περιοχή φύτευε καρπούζια τα οποία πωλούσαν σε όλη τη Κύπρο. Η ανάπτυξη του υδατικού συστήματος στο χωριό σύντομα έφερε και την καλλιέργεια βαμβακιού και λιναριού τα οποία αποτέλεσαν τη βάση για ανάπτυξη βιοτεχνίας στο χωριό για την επεξεργασία τους. Βλέπουμε την επεξεργασία του λιναριού σε κλωστή για παράδειγμα ( με το αδράχτι) την οποία είτε πωλούσαν για φτάσει στα Λεύκαρα, είτε οι χωριανοί έφτιαχναν με αυτή τα δικά τους αντικείμενα όπως στρατούρια, σχοινιά. Η βιοτεχνία επεξεργασίας του λιναριού ανθούσε στη περιοχή μέχρι το τέλος του πολέμου. Οι αλλαγές της δεκαετίας του 50. Από το 1950 και μετά όταν άρχισε η μηχανική πια άντληση του νερού το τοπίο στο Αργάκι αλλάζει. Οι φυτείες των εσπεριδοειδών αντικατέστησαν τον παραδοσιακό και επίφοβο σιτοβολώνα, οι ανάγκες του νερού για το σύνολο της περιοχής αυξήθηκαν κατακόρυφα και το συνεταιρικό νερό δεν έφθανε για όλους. Μετά το 1960 είχε κατασκευαστεί και ο υδατοφράκτης του Μόρφου, ενώ η περιοχή του Αργακίου αντιμετώπιζε ακόμη προβλήματα στην άρδευση. Προοδευτικοί κάτοικοι του χωριού πρότειναν την κατασκευή ακόμη ενός υδατοφράκτη των Μασάρων- για τις ανάγκες ολόκληρης της περιοχής ο οποίος μετά από αρκετές περιπέτειες ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 1973. Οι κάτοικοι του χωριού ασχολούνται αποκλειστικά με την καλλιέργεια των εσπεριδοειδών, και οι εξαγωγές και το πολύτιμο χρήμα εισρέει στο χωριό. Οι 13

Αργακίτες παρ όλους τους νεωτερισμούς που βοηθούν σημαντικά τη ζωή τους παραμένουν σταθεροί και ακλόνητοι στην παράδοση. Επιμένουν να νοματίζουν τα χωράφια και τα περβόλια τους. Μαθαίνω για το Βαθύ, το Βυζατζέρι, το Καρκώτικο, το Λαξίδι, το Μεγάλο Περιβόλι. Παρόλα αυτά το ποσοστό των γεωργών θα μειωθεί από το 58% στο 40%, ενώ αύξηση θα σημειώσει η εργασία που σχετίζεται με την ευρύτερη κοινωνία, δάσκαλοι, αστυνομικοί, δημόσιοι υπάλληλοι, και φθάνει το 10% του ανδρικού εργατικού δυναμικού. Η γεωργία δηλαδή συνεχίζει να είναι η κύρια ασχολία διαβίωσης, ενώ η πλειοψηφία του εργατικού δυναμικού εργάζεται για τις βασικές βιοτικές ανάγκες σε άλλους τομείς. Για παράδειγμα στις εξαγωγικές βιομηχανίες, όπως στα μεταλλεία, στην ελαφριά βιομηχανία, και κυρίως απασχολούνται στην κυβέρνηση. Στα αμέσως επόμενα χρόνια του αγώνα του 55-59 το Αργάκι δίνει έντονα το παρών του και οι ιστορίες, είναι όλες μαζεμένες στο βιβλίο του Πίπη, και προέρχονται από περιγραφές των ιδίων των αγωνιστών. Είναι ενδεικτικές των δύσκολων χρόνων αλλά και της τόλμης και της αυτοθυσίας του χωριού. Μετά την ανεξαρτησία οι αλλαγές στον κοινωνικό περίγυρο αποκτούν πια αστραπιαίες ταχύτητες. Τα τρακτέρ κάνουν τη εμφάνισή τους, και η περιγραφή της σχέσης τους με τους νεαρούς ιδιαίτερα του χωριού καταγράφεται από τον Πήτερ Λοϊζου: Όπως οι καουμπόηδες ξεπέζευαν από το άλογό τους και βρίσκονταν σε κλάσματα δευτερολέπτου κατά γης, έτσι και οι νεαροί στο Αργάκι. Έφθαναν με μεγάλη ταχύτητα στην κεντρική πλατεία, στάθμευαν με τρόπο εντυπωσιακό και πριν ακόμη κλείσει η μηχανή του βρίσκονταν στο καφενείο. Δικαίως το Αργάκι απέκτησε το ζηλευτό τίτλο Μικρό Τέξας. Στη μικρή «κώμη Αργακίου» όπως λέει και Μενάρδος η ζωή κυλούσε με γοργούς ρυθμούς μέχρι το ξημέρωμα της 14 η ς Αυγούστου. Από εκείνη τη μέρα μέχρι σήμερα, οι Αργακιώτες δίνουν δυναμικά το παρών τους στα δρώμενα του τόπου, από τα Πολεμίδια όπου είναι προσωρινά εγκατεστημένοι οι περισσότεροι μέχρι την Δερύνεια. Σκοπός και στόχος τους η διατήρηση της μνήμης και η προσπάθεια να κρατήσουν τους συγχωριανούς ενωμένους για να ατενίσουν μαζί και με αισιοδοξία το μέλλον του χωριού, αλλά και του τόπου μας γενικά. 14