ΕΥΡΙΠΙΔΟΥ ΕΛΕΝΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΗΓΗ: http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/dsgy M-C112/555/3649,15764/ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ H δραματική ποίηση συνθέτει στοιχεία και από τα δύο είδη που προηγούνται χρονικά, το έπος και τη λυρική ποίηση, αλλά ξεχωρίζει από αυτά γιατί προορίζεται για παράσταση αναπαριστάνει, δηλαδή, και ζωντανεύει ένα γεγονός που εξελίσσεται μπροστά στους θεατές, όπως δηλώνει και το όνομά της ( δρᾶμα < δράω - ῶ = πράττω). Tο δρ άμα πρ οήλθε από τ ις θρ ησ κευτ ικέ ς τελετές, τὰ δρώμενα (= ιερές σ υμβολικέ ς πρ άξ εις) και σ υνδέ θηκε από τ ην αρχ ή με τ ις τ ελετ ουρ γικέ ς γιορτές για τ η γονιμότητ α και τ η βλάστ ησ η που γίνοντ αν στ ην αρχ αιότ ητ α πρ ος τ ιμήν του θεού Διονύσ ου. O Διόνυσ ος κατ είχ ε κεντρ ική θέσ η στ ο αθηναϊκό εορτ ολό γιο. H λατρεία τ ου ήταν εξ αιρετ ικά δημοφιλής, ιδιαίτ ερ α στ ις λαϊκέ ς τ άξεις και τ ους 1
αγρ ότες, και υποστηρ ίχθηκε πολύ από τ ους τοπικούς άρχ οντες που αναζ ητούσ αν λαϊκά ερείσ ματ α Xαρακτ ηριστικά τη ς λατ ρείας του Διονύ σου ήτ αν: η ιερή μ αν ία, που προκαλεί την ἔκστ ασι ν (ἐξ ίστ αμαι = βγαίν ω από τον εαυτό μου και επικοιν ων ώ μ ε το θείο) η θεολ ηψί α (θεὸς + λ αμβ άνω), η κατ άστ αση δη λαδή κατ ά την οπο ία ο πιστό ς έν ιωθε ότι κατέχετ αι από το πνεύμ α του λατ ρευόμενου θεού / θεία έμπν ευ ση ο έξαλλος ενθ ουσι ασμός τ ων ο παδ ών (ἔνθεος, - ους < ἐνθεός ἐνθ ουσι άζ ω = εμπν έομ αι) το μι μητι κό στο ιχείο στ ις κινή σεις και στη φ ωνή τ ων πιστ ών, για ν α εκφ ράσουν συν αισθημ ατ ικές κατ αστ άσεις η μετ αμφί εση τ ων πιστών σε Σατ ύρου ς 1, ζωόμο ρφους ακό λουθου ς του θεο ύ. Oι Σάτυ ροι είχαν κυ ρίαρχο ρόλο στις διονυσιακές γιορτές. O διθύραμβος ήταν θρησκευτικό και λατρευτικό άσμα που τραγουδούσε ο ιερός θίασος των πιστών του Διονύσου, με συνοδεία αυλού, χορεύοντας γύρω από το βωμό του θεού. O ύμνος αυτός είναι πολύ πιθανό ότι 2
περιείχε επιπρόσθετα μια αφήγηση σχετ ική με τη ζωή και τα παθήματα του θεού. Tην απόδοση της αφήγησης αναλάμβανε ο πρώτος των χορευτών, ο ἐξάρχων, που έκανε την αρχή στο τραγούδι, ενώ Xορός 50 χορευτών, μεταμφιεσμένων ίσως σε τράγους, εκτελούσε κυκλικά (κύκλιοι χοροί) το διθύραμβο. I. H TPAΓΩΔIA 1. H π ροέλευση της τραγωδί ας: από τη διονυσιακή λατρεί α στο δραμ ατικό είδος Aριστοτ έλης θεωρεί ότ ι η τραγωδ ία γενν ήθη κε από του ς αυτο σχεδ ιασμού ς των πρωτοτ ραγουδ ιστ ών, «τῶν ἐξαρ χόντ ων τ ὸν διθ ύρ αμβ ον», και το διθύραμ βο (Περὶ Ποι ητικῆς, IV, 1449 α). Aρίων Στην εξ έλιξη του δ ιθύραμ βου από τον αρχέγονο αυτο σχεδ ιασμό σε έντ εχνη μορφή συνέβαλε έν ας σημ αντ ικός πο ιητή ς και μου σικός, ο Aρίων, που κατ αγό τ αν από τη Mήθυμν α τη ς Λέσβο υ (6ο ς αι. π.x.). Σύμφ ων α μ ε μαρτυ ρία του Hρόδοτο υ ( I, 23), ο Aρίων 3
πρώτος συνέθεσε διθύραμ βο, του έδ ωσε λυ ρική μορφή και αφη γημ ατ ικό περιεχόμ ενο και τον παρου σίασε στην αυ λή του φιλότεχνου τυ ράννου Περίανδ ρου, στην Kόρινθο. O Aρίων παρου σίασε το υς χορευ τές μ ετ αμ φιεσμένο υς σε Σατύ ρους, δη λαδή μ ε χαρακτηριστ ικά τ ράγων, γι' αυτό και ονομ άστη κε «ευ ρετής το υ τραγικού τρό που». Oι Σάτυ ροι, πο υ έως τότ ε εν εργού σαν ως δ αίμονες τ ων δασών, εντ άχθη καν στη λατρεία του Δ ιονύ σου και αποτ έλεσαν μόν ιμη ομ άδ α που ακο λου θού σε παντο ύ το θεό. Oι τ ραγόμο ρφο ι αυτο ί τ ραγουδ ιστ ές ονομ άζοντ αν τραγῳδ οί (< τ ράγων ᾠδή 1, δη λαδή άσμ α Xορού πο υ είν αι μετ αμφ ιεσμ ένο ς σε Σατύ ρου ς). Θέσπις Tο μεγάλο βήμ α για τη μ ετ άβαση από το δ ιθύ ραμβο στην τραγωδ ία έγινε στ ις αμ πελόφυτ ες περιοχές της Aττ ική ς, ότ αν, στ α μ έσα του 6ου αι. π.x., ο ποιη τής Θέσπη ς από την Iκαρία 2 (σημ. Δ ιόνυ σο), στάθη κε απέν αντ ι από το Xορό και συνδ ιαλέχθη κε με στίχους, δη λαδή αντ ί να τ ραγου δήσει μια ιστορία άρχισε ν α την αφη γείτ αι. Στη θέση του ἐξάρχοντ ος ο Θέσπη ς εισήγαγε άλλο πρό σωπο, εκτός Xο ρού, τον υ ποκρι τή 3 (ὑποκρί νομαι = ἀποκρί νομαι) ηθο πο ιό, ο οπο ίος έκαν ε δ ιάλο γο με το Xο ρό, συν δυ άζοντ ας το επικό στοιχείο ( λόγο ς) μ ε το 4
αντ ίστοιχο λυρικό (μου σική) συν έπεια αυ τής τ ης καινοτομίας ήταν η γέννη ση της τ ραγωδ ίας στην Aττ ική. Η πρώτη επίσημη «διδ ασκαλία» ( παράστ αση) τραγωδίας έγινε από το Θέσπη το 534 π.χ., στ α Μεγάλα Δ ιονύσια. Ήτ αν η επο χή που τ ην Αθήν α κυ βερνού σε ο τ ύραννος Πεισίστ ρατο ς, ο οποίο ς ασκώντ ας φιλο λαϊκή πολιτ ική εν ίσχυ σε τη λατ ρεία του θεού Δ ιονύ σου, καθιέρωσε τα «Μεγάλα ἤ ἐν ἄστ ει Διον ύσια» και η τραγωδ ία εντ άχθη κε στο επίσημο πλαίσιο της δ ιονυ σιακή ς γιο ρτής. Το θέα τρο του Διονύσουν στη νότια πλευρά της Ακ ρόπολης, όπως διαμορφώθηκε στα ρωμαϊκά χ ρόνια 5
Η τραγωδία είναι δημιούργημα καθαρά ελληνικό. Γεννήθηκε στην πόλη της Παλλάδας Aθηνάς, κατά την εποχή της αθηναϊκής δημοκρατίας, και γνώρισε ως πνευματικό και καλλιτεχνικό επίτευγμα μεγάλη επιτυχία, που διήρκεσε ογδόντα περίπου χρόνια.όταν σήμερα μιλάμε για τραγωδία, αναφερόμαστε αποκλειστικά στα 32 σωζόμενα έργα των τριών μεγάλων τραγικών, 7 του Αισχύλου, 7 του Σοφοκλή και 18 του Ευριπίδη. Έχουν διασωθεί, δυστυχώς, ελάχιστα έργα, ενώ είχαν γραφτεί περισσότερα από 1.000, από 270 περίπου δραματουργούς, των οποίων ξέρουμε τα ονόματα μόνο ή τους τίτλους των έργων τους. Oπωσδήποτε, θα είχαν γραφτεί 6
και τραγωδίες ενδεχομένως ανώτερες από αυτές που διασώθηκαν. Eίναι, άλλωστε, γνωστό ότι ο Aισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Eυριπίδης δεν ήταν πάντοτε οι νικητές στους ετήσιους δραματικούς αγώνες. Στις τραγωδίες όμως που σώθηκαν οι συλλογισμοί για τον άνθρωπο ξεχωρίζουν με την πρωταρχική τους δύναμη και τροφοδοτούν δυναμικά την ευαισθησία και τη σκέψη κάθε αναγνώστη σε κάθε ε ποχή. 7
Το θέατρ ο 8
9
Ο χώρος των π αραστάσεων ήταν το θέατ ρο, έν ας κ υκλικός χ ώρο ς που π ερι λάμβαν ε: Το θέατρον, πο υ ονομαζόταν κ αι κοῖ λον, εξαιτί ας το υ σχήματός το υ, χώρο το ύ θεᾶσθαι ( θεάομαι, - ῶμαι = βλέπ ω), όπου κάθο νταν οι θεατές ημικ υκ λικά, απ έναντι από τη σκην ή. Tα καθίσματα ( ἑδώ λι α) των θεατών, πο υ ήταν κ τισμένα αμφιθεατ ρικά, δι έκοπ ταν κ λί μακ ες (βαθμίδες) από τις οποίες οι θεατές αν έβαιναν στις υψηλότ ερες θέσεις. Δύο μεγάλοι διάδρο μοι ( δι αζώμ ατα) χώριζαν το κοί λον σε τ ρεις ζών ες, για να διευκο λύνο υν την κ υκ λοφο ρία των θεατ ών. Tα σφηνο ειδή τμήματα τ ων εδωλί ων, ανάμεσα στις κλί μακ ες, ονομάζον ταν κε ρκί δες. Oι θέσεις των θεατών ήταν αριθμημένες. Την ορχή στρα (ὀρχέομ αι, -οῦμ αι = χορεύω), κ υκ λικό ή ημικ υκλικό μέρος για το Xο ρό, με τη θυμέ λη (< θύω), είδος βωμο ύ, στο κέντ ρο. Tο κ υκλικό σχ ήμα σχετίζεται με τους κ υκλικο ύς χο ρούς τ ων λαϊ κών γιο ρτ ών. 10
Τη σκηνή, ξ ύλινη επιμήκ η κατ ασκ ευή π ρος τ ην ελεύθερη πλευρά της ορχ ήστ ρας, με ειδικό χ ώρο στο πί σω μέρος για τη σκηνογραφία και τ ην αλλαγή ενδυμασί ας τ ων υποκ ριτ ών. H πλευρά της σκ ηνής π ρος το υς θεατ ές εικόνιζε συνήθως την π ρόσοψη ανακ τόρο υ ή ναο ύ, με τρεις θύρες η μεσαία ( βασίλειο ς θύ ρα) χ ρησίμευε για τ ην έξοδο του β ασι λιά. Δεξιά κ αι αρι στ ερά τ ης σκ ηνής υπ ήρχαν δύο διάδρομοι, οι πάροδοι: Από τ η δεξιά για το υς θεατές πάροδο έμπ αιναν ό σα πρόσωπ α το υ έργου έρχον ταν ( υποτί θεται) από τ ην πό λη ή α πό το λιμάνι, κ αι από την αριστερή όσα έρχονταν από το υς αγ ρο ύς ή από άλλη πό λη. Kατά τη δι άρκεια της παράστασης έμπαιν ε από την πάρο δο ο Xο ρός, γι' αυτό και το πρώτο τ ραγο ύδι ονο μαζό ταν επίσης πάρο δος. O στενός χ ώρος ανάμεσα στη σκηνή κ αι την ορχήστ ρα αποτ ελο ύσε τον κύριο χώρο δράσης τ ων υποκ ριτ ών, το χώρο των ομι λητών : το λογεῖον, που ήτ αν έν α υπ ερυψωμένο δάπ εδο ξύλινο και αργότ ερα π έτ ρινο ή μαρμάρινο. Tο σκηνικό οικοδό μημα διέθετ ε υπ ερυψωμένη εξ έδρα για την εμφ άνιση (επιφάνεια) τ ων θεών: το θεο λογεῖον. Σκηνογ ραφικ ά και μηχ ανικά μέσα, τα θεατρι κά μη χανήμ ατα, συνεπικο υρο ύσαν το έργο των ηθοποιών και την απ ρόσκοπ τη εξέλιξη τ ης δραματικής π λοκής. Tέτοια ήταν: το ἐ κκύ κλημα (< ἐκκυκλέ ω, τ ροχοφό ρο δάπεδο πάν ω στο οποίο παρο υσί αζαν στο υς θεατές ο μοιώματ α νεκ ρών), ο γε ρανὸς ή αἰ ώρημ α (< αἰωρέω, ανυψ ωτικ ή μηχαν ή για τον ἀπὸ μηχανῆς θεόν), το βροντεῖον και κεραυνο σκοπεῖον (για τη μηχ ανική αναπ αραγ ωγή της βρο ντής και της αστ ραπής), οι περίακτο ι (περὶ + ἄγω), δύο ξ ύλινοι στ ύλοι για εναλλαγή το υ σκηνικο ύ. Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια https://el.wikipedia.org/wiki/%ce%91%cf%81%cf%87%ce%b1%ce%af%ce%b F_%CE%B8%CE%AD%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%BF_%CE%95%CF%80% CE%B9%CE%B4%CE%B1%CF%8D%CF%81%CE%BF%CF%85 Το θέατρο της Επιδαύρου βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο του ιερού που ήταν αφιερωμένο στο θεραπευτή θεό της 11
αρχαιότητας, τον Ασκληπιό, στο Ασκληπιείο Επιδαύρου. Είναι χτισμένο στη δυτική πλαγιά του Κυνόρτιου όρους. Βρίσκεται κοντά στο σημερινό Λυγουριό της Αργολίδας και ανήκει στο Δήμο Επιδαύρου. Θεωρείται το τελειότερο αρχαίο ελληνικό θέατρο από άποψη ακουστικής και αισθητικής. Ιστορία Το αρχαίο θέατρο κατασκευάστηκε από τον αρχιτέκτονα Πολύκλειτο τον Νεότερο όπως αναφέρει ο Παυσανίας [1]. Ο Παυσανίας [2] εξαίρει το θέατρο για τη συμμετρία και την ομορφιά του. Με μέγιστη χωρητικότητα 13.000-14.000 θεατών το θέατρο φιλοξενούσε τους μουσικούς, ωδικούς και δραματικούς αγώνες που συμπεριλαμβάνονταν στη λατρεία του Ασκληπιού. Επίσης, χρησιμοποιήθηκε και ως μέσο θεραπείας των ασθενών, καθώς υπήρχε η πεποίθηση πως η παρακολούθηση δραματικών παραστάσεων είχε ευεργετικά αποτελέσματα για την ψυχική και σωματική υγεία των ασθενών. 12
Περιγραφή μνημείου Το μνημείο σήμερα διατηρεί τη χαρακτηριστική τριμερή διάρθρωση ενός ελληνιστικού θεάτρου, διαθέτει δηλαδή κοίλο, ορχήστρα και σκηνικό οικοδόμημα. Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους το θέατρο δεν υπέστη μετατροπές, όπως αρκετά ελληνικά θέατρα. Το σκηνικό οικοδόμημα του θεάτρου κτίστηκε σε δύο οικοδομικές φάσεις [3] : η πρώτη τοποθετείται στα τέλη του 4ου αι. π.χ. και η δεύτερη στα μέσα του 2ου αι. π.χ. Μέχρι και σήμερα το θέατρο χρονολογούνταν κατ αναλογία με τη χρονολόγηση του σκηνικού οικοδομήματος σε δύο φάσεις: η πρώτη στα τέλη του 4ου αι. π.χ. και η δεύτερη στα μέσα του 2ου αι. π.χ. Το κοίλο του διαιρείται καθ ύψος σε δύο άνισα τμήματα, το κάτω κοίλο ή θέατρο και το άνω θέατρο ή επιθέατρο. Τα δύο επιμέρους τμήματα χωρίζονται από ένα οριζόντιο διάδρομο κίνησης των θεατών (πλάτους 1.82 μ.), το διάζωμα. Το κάτω τμήμα του κοίλου διαιρείται σε 12 13
σφηνοειδή τμήματα, τις κερκίδες, ενώ το άνω τμήμα του σε 22. Οι κατώτερες σειρές του άνω και κάτω κοίλου έχουν τη μορφή προεδρίας, θέσεις δηλαδή που προορίζονταν για σημαντικά πρόσωπα. Ο σχεδιασμός του κοίλου είναι μοναδικός και βασίστηκε σε τρία κέντρα χάραξης. Χάρη στον ιδιαίτερο αυτό σχεδιασμό επιτεύχθηκε αφ ενός η τέλεια ακουστική του θεάτρου, αφ ετέρου το άνοιγμα προς την καλύτερη θέαση. Το κέντρο του θεάτρου αποτελεί η κυκλική ορχήστρα, διαμέτρου 20 μ. Στο κέντρο της βρίσκεται κυκλική λίθινη πλάκα, η βάση του βωμού, ή η θυμέλη. Την ορχήστρα περιβάλλει ειδικός υπόγειος αποχετευτικός αγωγός, ο εύριπος, πλάτους 1.99 μ, τον οποίο κάλυπτε λίθινος κυκλικός διάδρομος. Απέναντι από το κοίλο και πίσω από την ορχήστρα αναπτύσσεται το σκηνικό οικοδόμημα του θεάτρου. Η μορφή της σκηνής (η οποία εν μέρει διατηρείται και σήμερα) χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο και 14
αποτελείτο από διώροφο σκηνικό οικοδόμημα και προσκήνιο μπροστά στη σκηνή. Το προσκήνιο είχε στην πρόσοψή του κιονοστοιχία. Εκατέρωθεν του προσκηνίου προεξείχαν ελαφρά τα δύο παρασκήνια. Ανατολικά και δυτικά των δύο παρασκηνίων υπήρχαν δύο μικρά ορθογώνια δωμάτια για τις ανάγκες των παραστάσεων. Δύο κεκλιμένα επίπεδα οδηγούσαν στη στέγη του προσκηνίου, στο λογείο όπου αργότερα έπαιζαν οι ηθοποιοί. Τέλος, το θέατρο διέθετε δύο μεγαλοπρεπείς θύρες, οι οποίες είναι σήμερα αναστηλωμένες. Οι ανασκαφές Το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου Η πρώτη συστηματική ανασκαφή στο θέατρο ξεκίνησε το 1881 από την Αρχαιολογική Εταιρεία, υπό τη διεύθυνση του 15
αρχαιολόγου Παναγή Καββαδία [4] και διατηρήθηκε σε πολύ καλή κατάσταση χάρη στις αναστηλωτικές επεμβάσεις [5] του Π. Καββαδία (1907), του Α. Ορλάνδου (1954-1963) και της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Επιδαύρου [6] (1988 έως 2016). Με τις εργασίες που πραγματοποιήθηκαν το θέατρο έχει ανακτήσει - εκτός από το σκηνικό οικοδόμημα - σχεδόν εξ ολοκλήρου την αρχική του μορφή. Ιστορία χρήσης του μνημείου Το μνημείο αποτελεί πόλο έλξης μεγάλου αριθμού Ελλήνων και ξένων επισκεπτών και χρησιμοποιείται για την παρουσίαση παραστάσεων αρχαίου δράματος [7]. Η πρώτη παράσταση στο θέατρο της Επιδαύρου ήταν η τραγωδία Ηλέκτρα του Σοφοκλή που ανέβηκε το 1938, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη, με πρωταγωνίστριες την Κατίνα Παξινού και την Ελένη Παπαδάκη [8]. Οι παραστάσεις σταμάτησαν στην συνέχεια λόγω του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Οι θεατρικές παραστάσεις, στο πλαίσιο του οργανωμένου φεστιβάλ, ξεκίνησαν το 1954 16
και από τον επόμενο χρόνο (1955) καθιερώθηκαν ως ετήσιος θεσμός παρουσίασης του αρχαίου δράματος. Το Φεστιβάλ Επιδαύρου συνεχίζεται μέχρι και σήμερα και διεξάγεται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Το θέατρο έχει σποραδικά χρησιμοποιηθεί και για να φιλοξενήσει σημαντικές μουσικές εκδηλώσεις. Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Επιδαύρου έχουν εμφανιστεί στην Επίδαυρο ορισμένοι από τους μεγαλύτερους Έλληνες και ξένους ηθοποιούς, αλλά και η διάσημη Ελληνίδα σοπράνο Μαρία Κάλλας. Βιβλιογραφία[ Defrasse A.- Lechat H., Epidaure: restauration et description des principaux monuments u sanctuaire d Asclépios, Paris, 1895. Γώγος Σ., Γεωργουσόπουλος Κ. Ομάδα Θεατρολόγων, «ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ: το Αρχαίο Θέατρο και οι Παραστάσεις», Αθήνα 2004 A. von Gerkan, W. Müller -Wiener, Das Theater von Epidaurus,, 1961 17
Καββαδίας Π., Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου, Αθήνα 2006, Επανέκδοση του έργου Το Ιερόν του Ασκληπιού εν Επιδαύρω και η θεραπεία των ασθενών (Αθήνα 1900) Καζολιάς Ε., Μελέτη προστασίας, συντήρησης και αποκατάστασης του σκηνικού οικοδομήματος του αρχαίου θεάτρου Επιδαύρου, α φάση: άμεσα μέτρα προστασίας και αποκατάστασης των ευπαθών τμημάτων, Επίδαυρος 2010 Β. Λαμπρινουδάκης, Ε. Καζολιάς, Μ. Σοφικίτου, «Το πρόγραμμα έρευνας, αποκατάστασης και ανάδειξης του αρχαίου θεάτρου Ασκληπιείου Επιδαύρου», εισήγηση στο Διεθνές Συνέδριο «Το αρχαιολογικό έργο στην Πελοπόννησο», Τρίπολη, 7-11 Νοεμβρίου 2012. Μπολέτης Κ., «Ιστορικό των νεότερων επεμβάσεων στο θέατρο του Ασκληπιείου Επιδαύρου και στον ευρύτερο χώρο του έως το 1989», Αρχαιολογικό Δελτίο, Ανάτυπο, Μέρος Α : Μελέτες, Τόμος 57, 2002 Ομάδα Εργασίας για τη συντήρηση των μνημείων Επιδαύρου, Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου: η έδρα του θεού γιατρού της αρχαιότητα, η συντήρηση των μνημείων του, Περιφέρεια Πελοποννήσου, 1999 18
Παπαχατζής Νικ. Δ. Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, βιβλίο 2: ΛΑΚΩΝΙΚΑ, Μετάφραση, Αθήνα, 1989 O Aριστοτέλης, στο έργο του Περὶ Ποιητικῆς (VI, 1449 β), δίνει τον εξής ορισμό για την τραγωδία: «Ἔστιν οὖν τραγῳδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων 19
καὶ οὐ δι' ἀπαγγελίας, δι' ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». H τραγωδία, δηλαδή, είναι μίμηση πράξης εξαιρετικής και τέλειας (με αρχή, μέση και τέλος), η οποία είναι ευσύνοπτη, με λόγο που τέρπει, διαφορετική για τα δύο μέρη της (διαλογικό και χορικό), με πρόσωπα που δρουν και δεν απαγγέλλουν απλώς, και η οποία με τη συμπάθεια του θεατή (προς τον πάσχοντα ήρωα) και το φόβο (μήπως βρεθεί σε παρόμοια θέση) επιφέρει στο 20
τέλος τη λύτρωση από παρόμοια πάθη (κάθαρση, < καθαίρω). Tα μέρη της τραγωδίας H τραγωδία είναι σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείων απαρτίζεται από το δωρικό χορικό και τον ιωνικό διάλογο, όπως ο Παρθενώνας συνδυάζει τον ιωνικό με το δωρικό ρυθμό. O Aριστοτέλης περιγράφει την τυπική διάρθρωσή της ως εξής: α. Tα κατά ποσόν μέρη: αφορούν την έκταση του έργου. Ήταν συνήθως εννέα: πέντε διαλογικά και τέσσερα χορικά. I. Διαλογικά-Επικά (διάλογος-αφήγηση, κυρίως σε αττική διάλεκτο και ιαμβικό τρίμετρο) 9. Πρόλογος: πρόκειται για τον πρώτο λόγο του υποκριτή, που προηγείται της εισόδου του Xορού. Mπορεί να είναι μονόλογος, μια 21
διαλογική σκηνή ή και τα δύο. Mε τον πρόλογο οι θεατές εισάγονται στην υπόθεση της τραγωδίας. Δεν υπήρχε στα παλαιότερα έργα, τα οποία άρχιζαν με την πάροδο Eπεισόδια: αντίστοιχα με τις σημερινές πράξεις, που αναφέρονται στη δράση των ηρώων. Διακόπτονται από τα στάσιμα και ο αριθμός τους ποικίλλει από 2 έως 5. Mε αυτά προωθείται η υπόθεση και η σκηνική δράση με τις συγκρούσεις των προσώπων. Eξοδος: επισφραγίζει τη λύση της τραγωδίας. Aρχίζει αμέσως μετά το τελευταίο στάσιμο και ακολουθείται από το εξόδιο άσμα του Xορού. II. Λυρικά-Xορικά (με συνοδεία μουσικής και χορού σε δωρική διάλεκτο και σε διάφορα λυρικά μέτρα). 22
Tα χορικά άσματα ήταν πολύστιχα, αποτελούνταν από ζεύγη στροφῶν 10 και ἀντιστροφῶν 11, που χωρίζονταν από τις ἐπῳδοὺς 12 και ψάλλονται από όλους τους χορευτές με επικεφαλής τον κορυφαῖον. Πάροδος: είναι το άσμα που έψαλλε ο Xορός στην πρώτη του είσοδο, καθώς έμπαινε στην ορχήστρα με ρυθμικό βηματισμό. Στάσιμα: άσματα που έψαλλε ο Xορός όταν πια είχε λάβει τη θέση του ( στάσιν) ήταν εμπνευσμένα από το επεισόδιο που προηγήθηκε, χωρίς να προωθούν την εξωτερική δράση. Συνοδεύονταν από μικρές κινήσεις του Xορού. Υπήρχαν και άλλα λυρικά στοιχεία που, κατά περίπτωση, παρεμβάλλονταν στα διαλογικά μέρη: οι μονωδίες και οι διωδίες, άσματα που έψαλλαν ένας ή δύο υποκριτές, και οι κομμοί 23
(κοπετός < κόπτομαι = οδύρομαι), θρηνητικά άσματα που έψαλλαν ο Xορός και ένας ή δύο υποκριτές, εναλλάξ («Θρῆνος κοινὸς ἀπὸ χοροῦ καὶ ἀπὸ σκηνῆς», Aριστοτέλης, Περὶ Ποιητικῆς, XII, 2-3). β. Τα κατά ποιόν μέρη αφορούν την ανάλυση, την ποιότητα του έργου. Mῦθος: η υπόθεση της τραγωδίας, το σενάριο. Oι μύθοι, αρχικά, είχαν σχέση με τη διονυσιακή παράδοση. Aργότερα, οι υποθέσεις αντλήθηκαν από τους μύθους που είχαν πραγματευτεί οι επικοί ποιητές, και κυρίως από τον Aργοναυτικό, το Θηβαϊκό και τον Tρωικό, οι οποίοι ήταν γνωστοί στο λαό και αποτελούσαν πολύ ζωντανό κομμάτι της παράδοσής του. Tους μύθους αυτούς ο ποιητής τους τροποποιούσε ανάλογα με τους 24
στόχους του. Θέματα στις τραγωδίες έδιναν επίσης τα ιστορικά γεγονότα. Ἦθος: ο χαρακτήρας των δρώντων προσώπων και το ποιόν της συμπεριφοράς τους. Λέξις: η γλώσσα της τραγωδίας, η ποικιλία των εκφραστικών μέσων και το ύφος. Διάνοια: οι ιδέες, οι σκέψεις των προσώπων και η επιχειρηματολογία τους. Oι ιδέες αυτές συνήθως έχουν διαχρονικό χαρακτήρα. Mέλος: η μελωδία, η μουσική επένδυση των λυρικών μερών και η οργανική συνοδεία (ενόργανη μουσική). Ὄψις: η σκηνογραφία και η σκευή, δηλαδή όλα όσα φορούσε ή κρατούσε ο ηθοποιός: ενδυμασία (χιτώνας ένδυμα της κλασικής εποχής που έφτανε συνήθως ως τα πόδια: ποδήρης), προσωπεία (μάσκες), κόθορνοι 25
(ψηλοτάκουνα παπούτσια που έδιναν ύψος και επιβλητικότητα στους ηθοποιούς) 13. H πλοκή του μύθου έπρεπε να έχει περιπέτεια (μεταστροφή της τύχης των ηρώων, συνήθως από την ευτυχία στη δυστυχία) και αναγνώριση (μετάβαση του ήρωα από την άγνοια στη γνώση), η οποία συχνά αφορά την αποκάλυψη της συγγενικής σχέσης μεταξύ δύο προσώπων και γίνεται με τεκμήρια. O συνδυασμός και των δύο, περιπέτειας και αναγνώρισης, θεωρείται ιδανική περίπτωση, οπότε ο μύθος γίνεται πιο δραματικός. H δραματικότητα επιτείνεται με την τραγική ειρωνεία, την οποία έχουμε όταν ο θεατής γνωρίζει την πραγματικότητα, την αλήθεια, την οποία αγνοούν τα πρόσωπα της τραγωδίας. 26
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «ΚΑΘΑΡΣΙΣ» «Για το περιεχόμενο του όρου αυτού έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Έτσι υποστηρίζεται ότι στο τέλος της τραγψδίας καθαίρονται οι ήρωες ή οι θεατές ή οι ηθοποιοί και ότι η κάθαρση από τα παθήαματα ( σωματικά ή ψυχικά πάθη ) έχει ηθικό, ψυχολογικό και αισθητικό χαρακτήρα. Κατά την επικρατέστερη άποψη, δεν είναι οι ήρωες που καθαίρονται από τις φοβερές τους πράξεις, ούτε οι ηθοποιοί που καθαίρονται με τη μίμηση, αλλά οι θεατές. Αυτοί ελευθερώνονται από αντικοινωνικά συναισθήματα{ }, καθαίρονται από τα 27
πάθη τους, ( παθήματα=ψυχικά πάθη, συναισθήματα ), καθαρίζουν την ψυχή τους με την παρακολούθηση της τραγωδίας και τη συναισθηματική τους συμμετοχή από τα επικίνδυνα για την κοινωνία συναισθήματα, ανακουφίζονται και ηρεμούν. Αυτός είναι και ο παιδευτικός ρόλος της τραγωδίας: η αναπαράσταση ανθρωπίνων καταστάσεων και αντιδράσεων { } συμπληρώνει την εμπειρία του θεατή, διευρύνει τον κόσμο του με βιώματα που, ίσως δεν θα γνωρίσει ποτέ στο περιβάλλον που ζει. 28
Η ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ 29