Προορισμός: Μάλτα κείμενο: Παναγιώτης Τασιαδάμης Μετά από ένα δύσκολο καλοκαίρι με λιγοστές μέρες άδειας, ένα ταξίδι στο εξωτερικό ήταν ότι καλύτερο για να συμπληρωθούν οι διακοπές της χρονιάς. Ποιος όμως θα μπορούσε να είναι ο προορισμός, που θα συνδίαζε αξιοθέατα, ιστορία και ομορφιές, παράλληλα με εξαιρετικούς καταδυτικούς προορισμούς? Η απάντηση δεν άργησε να δοθεί! Μα φυσικά η Μάλτα! Ένας κοντινός προορισμός και ένα μέρος που σίγουρα έχει πολλά να προσφέρει στον επισκέπτη του, τόσο εκτός όσο και σαφέστατα εντός νερού!! Παράλληλα με τις λεπτομέρειες του ταξιδιού, φρόντισα να ενημερωθώ απο γνωστούς και φίλους σχετικά με τα σημείοα που παρουσιάζουν καταδυτικό ενδιαφέρον. Πραγματικά έμεινα έκπληκτος από τα πόσα πολλά είναι τελικά..
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν το ταξίδι μας, με κάποια γενικά στοιχεία για την Μάλτα. Η Μάλτα βρίσκεται στο κέντρο της Μεσογείου, οπότε και αποτέλεσε ιδιαίτερα στρατηγικό σημείο λόγω της θέσης της. Ονομάζεται Αρχιπέλαγος και αποτελείται από δυο βασικά νησιά, την Μάλτα και το Γκότζο (οι ντόπιοι με στραβοκοιτούσαν όταν επέμενα να μην τα ξεχωρίζω στις κουβέντες μας), καθώς και κάποια μικρότερα το Κομίνο, το Κομινότο, την Φίλφλα και το St Paul. Ο συνολικός πληθυσμός της είναι περίπου 400.000 κάτοικοι. Κατά την πολύχρονη ιστορία της, κατοικήθηκε από διάφορους λαούς και κάθε ένας από αυτούς της
πρόσθεσε πολλά αξιόλογα στοιχεία που διακρίνονται πολύ εύκολα ακόμα και σήμερα. Προφανώς, η επιρροή που διακρίνεται εντονότερα είναι αυτή των Ιπποτών του τάγματος του Άγιου Ιωάννη. Μάλιστα, ο επισκέπτης της σε πολλά σημεία θα θυμηθεί και την δική μας παλαιά πόλη της Ρόδου οπότε θα νιώσει και κάπως οικεία. Η ιστορία της Μάλτας ξεκινάει περίπου από το 4.000 πχ, την εποχή που έφτασαν σε αυτήν οι Φοίνικες, τους οποίους διαδέχτηκαν οι Καρχηδόνιοι μέχρι την εποχή που η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία κατέλαβε το νησί. Ως μέρος της αυτοκρατορίας, η Μάλτα άρχισε να αναπτύσσεται, να αποκτά σπουδαία έργα και καινούριες πόλεις. Με το πέρασμα των χρόνων πέρασε στην Βυζαντινή αυτοκρατορία μέχρι που το 870, έφτασαν σε αυτήν οι Άραβες. Ανάμεσα στα έργα που έκαναν ήταν η ενίσχυση των οχυρώσεων ώστε να προστατευτεί όσο το δυνατό καλύτερα η κατάκτηση τους. Φυσικά, οι αλλαγές στην κατοχή της δεν σταμάτησαν εκεί. Ακολούθησαν οι Νορμανδοί, οι Γάλλοι, οι Γερμανοί και φυσικά οι ιππότες, ενώ παραπονούμενη έμεινε η οθωμανική αυτοκρατορία που αν και πάλεψε δεν μπόρεσε να λυγίσει την αντίσταση των Μαλτέζων. Αυτό που την λύγισε, όμως, ήταν η παρακμή του τάγματος των ιπποτών που οδήγησε στην κατάληψη του νησιού από τον Ναπολέοντα, το καθεστώς του οποίου αντικατέστησε η Βρετανική αυτοκρατορία το 1814. Καθώς βλέπουμε, οι «μνηστήρες» της Μάλτας υπήρξαν πραγματικά πολλοί γεγονός που αποδεικνύει το πόσο σημαντική ήταν. Τελικά, ήρθε το 1979 που οι Εγγλέζοι αποχώρησαν οριστικά και η Μάλτα επιτέλους περιήλθε στους Μαλτέζους! Οι ομορφιές της αλλά και τα απίστευτα αξιοθέατα της χρειάζονται όχι ένα άρθρο, αλλά ένα ολόκληρο βιβλίο για να περιγραφούν, οπότε θα την αδικήσει σίγουρα η οποιαδήποτε προσπάθεια μου. Γι αυτό, η συνέχεια του άρθρου θα περιστραφεί γύρω από την κατάδυση, που σίγουρα ενδιαφέρει όλους μας.. Το πρώτο πράγμα που θα μας κάνει εντύπωση είναι ο πολύ μεγάλος αριθμός των καταδυτικών κέντρων που υπάρχουν, και τα οποία θα συναντήσετε πολλές φορές μπροστά σας. Στον δρόμο, θα συναντήσετε πολύ συχνά μικρά πούλμαν και φορτηγάκια γεμάτα με καταδυτικό εξοπλισμό, οπότε σύγουρα θα νιώσετε πως βρίσκεστε σε "φιλική" για αυτοδύτες περιοχή..
Ο βυθός της Μάλτας θυμίζει σε μεγάλο βαθμό τους δικούς μας βυθούς, ίσως όχι όπως τους βλέπουμε αλλά περισσότερο όσο θα μπορούσαν να είναι. Τα περισσότερα είδη που θα συναντήσουμε είναι αυτά που συναντούμε και στις καταδύσεις μας στην Ελλάδα, αλλά με εντελώς διαφορετική ποσότητα και συχνότητα. Και αν σκεφτούμε πως οι ίδιοι οι Μαλτέζοι αναφέρουν πως υπάρχει ιδιαίτερα έντονο πρόβλημα στους βυθούς τους, μια αναγωγή στους δικούς μας μάλλον μας απογοητεύει πολύ περισσότερο.. Παρόλα αυτά, μπορεί η Μάλτα να μην θυμίζει σε καμία περίπτωση την Ερυθρά Θάλασσα, να μην έχει καμία σχέση με τους γνωστούς εξωτικούς προορισμούς, αλλά αναμφισβήτητα αποτελεί έναν υποβρύχιο παράδεισο για τους λάτρεις των ναυαγίων! Και όχι μόνο γιατί είναι τέτοια η θέση της, όχι μόνο γιατί γύρω από τις ακτές της έγιναν ομηρικές ναυμαχίες που οδήγησαν τεράστιο αριθμό πλοίων στον βυθό, αλλά γιατί οι Μαλτέζοι κατάλαβαν αρκετά γρήγορα την σημασία του καταδυτικού τουρισμού και φρόντισαν να ποντίσουν αρκετά πλοία σε βάθη που κυριολεκτικά να προκαλούν τους αυτοδύτες να τα επισκεφτούν..
Φυσικά τα περισσότερα από αυτά τα σημεία είχαν και μεγάλες απώλειες ανθρώπων. Ίσως αυτός είναι ένας επιπλέον λόγος για τον οποίο οι Μαλτέζοι τους φέρθηκαν με απόλυτο σεβασμό και προτίμησαν να μην πουλήσουν για παλιοσίδερα τους υγρούς τάφους αυτών που χάθηκαν μαζί με τα πλοία, παρά τα άφησαν για να θυμίζουν στους επισκέπτες τους την φρίκη του πολέμου.. Προσωπικά, δεν θα μπορούσα να φανταστώ κανέναν καλύτερο φόρο τιμής στην μνήμη τους. Η λίστα των επισκέψιμων ναυαγίων εκτός του ότι μεγαλώνει διαρκώς, περιλαμβάνει πλοία, υποβρύχια και αεροπλάνα μεγάλου ιστορικού ενδιαφέροντος, τα οποία και φυσικά είναι διαθέσιμα για καταδυτικές επισκέψεις, αλλά και πλοία τα οποία είναι σε βάθη που μπορεί να καταδυθεί ο αυτοδύτης κάθε επιπέδου. Ενδεικτικά, θα ήθελα να αναφέρω κάποια, τα οποία και συγκαταλέγονται στους καταδυτικούς προορισμούς των πολυάριθμων καταδυτικών κέντρων που θα συναντήσει κάποιος. Bristol Blehneim Οι λάτρεις των αεροσκαφών σίγουρα δεν θα θέλουν να χάσουν το Bristol Blehneim. Το Bristol Blenheim ήταν ένα ελαφρύ αγγλικό βομβαρδιστικό το οποίο βυθίστηκες στην περιοχή Xorbil-Ghagin. Οι κινητήρες και τα φτερά είναι στην θέση τους αλλά μεγάλο κομμάτι της ατράκτου έχει καταστραφεί. Βρίσκεται σε βάθος 42 μέτρων και λόγω των οργανισμών που συγκεντρώνει γύρω του είναι ένας εξαιρετικά όμορφος προορισμός. Και φυσικά, υπάρχει και το όμορφο Beaufighter
Κατά την διάρκεια του πολέμου, το 1943 το Beaufighter αναγκάστηκε να κάνει προσθαλάσσωση λόγω μηχανικού προβλήματος. Βυθίστηκε στα 37 μέτρα σε απόσταση μόλις 15 λεπτών από τον κόλπο του St Juliansκαι πλέον αποτελεί έναν εξαιρετικά όμορφο προορισμό για τους αυτοδύτες. HMS Maori Σε μόλις 14 μέτρα νερού, μπορεί κάποιος να δει το HMS Maori, το οποίο αν και βυθισμένο σε μεγάλο μέρος του στον αμμώδη βυθό σίγουρα έχει πολλά να προσφέρει στον επισκέπτη του. Το HMS Maori ήταν καταδρομικό τύπου Tribal, και καθελκύστηκε στις 2 Σεπτεμβρίου του 1937. Κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είχε εμπλακεί στην καταδίωξη και καταστροφή του θωρηκτού Bismarck. Στις 12 Φεβρουαρίου του 1942, δέχτηκε επίθεση από την γερμανική αεροπορία ενώ βρισκόταν στην Βαλέτα και βυθίστηκε με απώλεια ενός ατόμου από το πλήρωμα. Καθώς βρίσκεται λίγες εκατοντάδες μέτρα από την ακτή της Βαλέτα, το Maori είναι πλέον ένας δημοφιλής προορισμός για τους αυτοδύτες.
Είναι βυθισμένο στα 16 μέτρα, και ακόμα και αν έγιναν εργασίες ανέλκυσης τμημάτων του, πολλά ενδιαφέροντα μέρη του πλοίου παραμένουν στην θέση τους, ενώ έχει συγκεντρώσει γύρω του πολλούς θαλάσσιους οργανισμούς. Schnellboot Το Schnellboot (ή S-boot) ήταν μια εξαιρετικά γρήγορη τορπιλάκατος που υπηρέτησε στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Βυθίστηκε στα 67 μέτρα βάθους και διατηρεί όλον τον εξοπλισμό πάνω του, ενώ οι τορπίλες του είναι ευδιάκριτες ακόμα μέσα στους τορπιλοσωλήνες του σκάφους.γύρω της, θα διακρίνουμε και διάφορα συντρίμμια αεροσκαφών και σίγουρα θα καταλάβουμε την ένταση της μάχης που έσμιξε τα άλλοτε εχθρικά μεταξύ τους κατασκευάσματα, στην αιώνια υποβρύχια συνύπαρξη τους. HMS Southwold Αρκετά βαθύτερα, οι τολμηροί θα έχουν την δυνατότητα να επισκεφτούν το Southwold το οποίο δέχτηκε τρομακτικές επιθέσεις μέχρι να βρεθεί στην γαλήνη του βυθού..
Το καταδρομικό Southwold κλάσης HUNT, κατασκευάστηκε το 1941 και είχε μια σύντομη αλλά πολύ επιτυχημένη ζωή. Συγκρούστηκε με νάρκη και βυθίστηκε, και πλέον βρίσκεται στον βυθό σε δυο κομμάτια, με το μέγιστο βάθος αυτών να είναι τα 63 μέτρα. St. Angelo
Το ρυμουλκό St. Angeloχρησιμοποιήθηκε για την μεταφορά προσωπικού από το St. Angelo προς άλλους προορισμούς Κατά τον πόλεμο χρησιμοποιήθηκε και ως ναρκαλιευτικό, και συνέπεια μιας σύγκρουσης του με νάρκη, βυθίστηκε στο GrandHarbour, σε πολύ κοντινή απόσταση από την είσοδο του, οπότε και θεωρείται επικίνδυνη κατάδυση. HMS Hellespont Το HMS Hellespont ήταν ένα τροχοκίνητο ατμόπλοιο που κατασκευάστηκε το 1910. Κατά την διάρκεια του πολέμου δέχτηκε δυο επιθέσεις, με την τελευταία να κάνει ασύμφορη την προσπάθεια επισκευής του, οπότε και οδηγήθηκε για να βυθιστεί στην περιοχή στην οποία βρίσκεται και σήμερα, λίγο έξω από το GrandHarbourκαι πλέον αποτελεί έναν όμορφο καταδυτικό προορισμό. Lighter X-127 Το LighterX-127 ανήκει στην κατηγορία των σκαφών που χρησιμοποιήθηκαν για μεταφορές καυσίμων και βρίσκεται στο νησάκι Manoelκοντά στο λιμάνι Marsamxett. Το μέγιστο βάθος στο οποίο βρίσκεται είναι 22 μέτρα και γύρω από το ναυάγιο βρίσκονται διάσπαρτα διάφορα αντικείμενα που ρίχθηκαν κατά την διάρκεια του πολέμου, όπως νοσοκομειακός εξοπλισμός. Στο ναυάγιο, η ζημιά που προκάλεσε η τορπίλη που το χτύπησε είναι εντυπωσιακή και είναι δεδομένο πως αυτοί που θα το επισκεφτούν θα συναντήσουν γύρω διαφόρων ειδών ψάρια και οργανισμούς MV Odile
Το MV Odile (γνωστό και ώς Margit) έταν ένα φορτηγό πλοίο που βυθίστηκε μετά από αεροπορική επίθεση στον ύφαλο Kalkaraέξω από το GrandHarbour, στις 4 Απρίλη του 1943. Το ναυάγιο είναι σε κακή κατάσταση λόγω των εκρήξεων που έγιναν κατά την προσπάθεια ανέλκυσης τμημάτων του, και η ορατότητα στην περιοχή που βρίσκεται είναι αρκετά περιορισμένη, οπότε προσφέρεται μόνο σε εξειδικευμένους για τέτοιες συνθήκες αυτοδύτες. MV Imperial Eagle Το Imperial Eagle ήταν ένα από τα επιβατηγά που συνέδεαν την Μάλτα με το Gozo. Βρίσκεται σε αμμώδη βυθό στα 42 μέτρα στην περιοχή Qawraκαι είναι μια εξαιρετικά όμορφη κατάδυση. Πολύ κοντά σε αυτό, βρίσκεται και το άγαλμα του Ιησού που είχε βυθιστεί το 1990 στο νησάκι του StPaul, και είχε ευλογηθεί από τον Πάπα Ιωάννη Παύλο για να «προστατεύει» τους ψαράδες της Μάλτα. Το άγαλμα, βάρους 13 τόνων, μεταφέρθηκε στην νέα του θέση το 2000 και σίγουρα είναι κάτι ιδιαίτερο όταν το συναντάς υποβρυχίως. Le Polynesien
Το Polynesien, ήταν ένα ατμόπλοιο του 19ου αιώνα που βυθίστηκε από ένα γερμανικό U-Boatστα τέλη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Με μήκος 152 μέτρα είναι ένα από τα μεγαλύτερα ναυάγια που βρίσκονται στην Μάλτα, και αποτελεί έναν εξαιρετικά ενδιαφέρον καταδυτικό προορισμό για τεχνικούς δύτες, καθώς το βάθος στο οποίο βρίσκεται ξεπερνάει τα 60 μέτρα. Και δεν είναι μόνο αυτά που έχουν την αποκλειστικότητα φυσικά.. Um El Faroud
Το Um El Faroud βυθίστηκε το 1998 συνέπεια εκρήξεως και οι συναντήσεις με πολύ μεγάλα ψάρια γύρω από το ναυάγιο είναι πολύ συνηθισμένες και συγκεντρώνει επίσης πολύ μεγάλη ποικιλία ειδών γύρω του.το ναυάγιο δίνει και την δυνατότητα δυείσδυσης σε αυτό και η ορατότητα που επικρατεί τριγύρω του είναι συνήθως πολύ καλή. Φυσικά, οι Μαλτέζοι φρόντισαν να στείλουν στον βυθό και κάποια άλλα ναυάγια για «καλό σκοπό». Rozi Στην περιοχή της Marfa, βόρεια της Μάλτα, βρίσκεται βυθισμένο το ρυμουλκό Roziσε μέγιστο βάθος
36 μέτρων. Βυθίστηκε το 1991 ως υποβρύχιο αξιοθέατο για τους τουρίστες των σκαφών με διάφανο πάτο, αλλά κατέληξε σε ίσως το περισσότερο περιζήτητο ναυάγιο για καταδύσεις στην Μάλτα. Βρίσκεται σε κανονική θέση, η ορατότητα στην περιοχή συνήθως είναι εκπληκτική και συγκεντρώνει πολύ μεγάλες ποσότητες υποβρύχιας ζωής. P29
Το ναρκαλιευτικό P29, (πρώην Kondor), κατασκευάστηκε το 1960 στην Γερμανία και είχε μήκος 52 μέτρα. Το 2005 αγοράστηκε από το υπουργείο τουρισμού της Μάλτα, και αφού έγιναν οι απαραίτητες εργασίες καθαρισμού του από επικίνδυνα υλικά, βυθίστηκε ελεγχόμενα στις 14.08.2007. Το μέγιστο βάθος στο οποίο βρίσκεται είναι τα 35 μέτρα. Με τόσες επιλογές είναι σίγουρο πως θα χρειαστεί κάποιος αρκετές ημέρες για να μπορεί να ισχυριστεί πως πήρε μια καλή «δόση» από τα ναυάγια της Μάλτας.. Επειδή λοιπόν και ο ίδιος αντιμετώπισα το πρόβλημα επιλογής προορισμού, θα σας παρουσιάσω το ναυάγιο που μου «είχε κλέψει» το μυαλό, ακόμα και πριν να ξεκινήσω το ταξίδι μου. Αναφέρομαι στον «Πεισματάρη», στο βρετανικό υποβρύχιο Stubborn. Το hms Stubborn κατασκευάστηκε από την Cammell Laird & Coof Birkenhead UK, και καθελκύσθηκε στις 11/11/1942. Το μήκος του υποβρυχίου ήταν 66 μέτρα, ανήκε στην κατηγορία «S» και έλαβε τον χαρακτηριστικό
αριθμό «P238». Είχε υπηρετήσει στην βαλτική και στην Βόρεια θάλασσα και όταν συμμετείχε σε αποστολή στην Άπω Ανατολή δέχτηκε πολύ ισχυρή επίθεση με βόμβες βυθού, με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να καταδυθεί σε βάθος πολύ μεγαλύτερο από αυτό για το οποίο είχε σχεδιαστεί και να προσκρούσει στον πυθμένα. Οι ζημιές που υπέστη ήταν πολύ σημαντικές και κρίθηκε ασύμφορη η επισκευή του. Επέστρεψε λοιπόν στην Μάλτα, όπου του αφαιρέθηκαν τα πιο σπουδαία κομμάτια του εξοπλισμού του και στην συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ως εκπαιδευτικός στόχος, γεγονός που το οδήγησε στο σημείο που βρίσκεται σήμερα. Με τα χρόνια, ο «Πεισματάρης» ξεχάστηκε από τους Μαλτέζους, μέχρι που μια ομάδα δυτών τον ανακάλυψε το καλοκαίρι του 1994. Από τότε αποτέλεσε έναν ιδιαίτερα αγαπητό προορισμό για τους αυτοδύτες, καθώς είναι από τα πιο εντυπωσιακά σημεία που μπορεί να καταδυθεί κάποιος. Το υποβρύχιο βρίσκεται σε μέγιστο βάθος 56 μέτρων, σε κανονική θέση με μια κλίση περίπου 12 μοιρών. Δυο ανθρωποθυρίδες του είναι ανοιχτές, αλλά η λίγο μεγαλύτερη από μισό μέτρο διάμετρος τους μάλλον καθιστά την οποιαδήποτε προσπάθεια διείσδυσης απαγορευτική. Το ρηχότερο σημείο του βρίσκεται στα 46 περίπου μέτρα και μια κατάδυση διάρκειας 15 λεπτών είναι υπεραρκετή για να ευχαριστήσει ακόμα και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη του. Η κατάσταση στην οποία βρίσκεται είναι εξαιρετική και υπάρχουν αρκετά σημεία που θα θέλετε να χαρείτε όσο το δυνατό περισσότερο, όπως οι προπέλες του ή οι θυρίδες των τορπιλών. Ένας παράγοντας που κάνει ακόμα πιο εντυπωσιακή την κατάδυση στο υποβρύχιο είναι και η ορατότητα που συνήθως επικρατεί στην τοποθεσία, η οποία το κάνει ορατό ακόμα και από τα 30 μέτρα. Έτσι, είναι σίγουρο πως μεγάλο μέρος της αποσυμπίεσης θα το περάσετε κοιτώντας προς τον βυθό, προσπαθώντας να αιχμαλωτίσετε όσο το δυνατό περισσότερες εικόνες από τον εντυπωσιακό «Πεισματάρη».
Είναι από τους προορισμούς που δύσκολα συναντάει κάποιος και είναι επόμενο να εντυπωσιάζει η επαφή μαζί του. Στην περιοχή υπάρχουν συχνά ισχυρά ρεύματα και σίγουρα θα κατανοήσετε τους συνοδούς σας, που θα βρίσκονται σε «στενή» επαφή μαζί σας καθ όλη την διάρκεια της κατάδυσης. Τα περισσότερα από τα καταδυτικά κέντρα μπορούν να εξυπηρετήσουν τους τεχνικούς δύτες που θα θελήσουν να επισκεφτούν το hms Stubborn και μια κατάδυση σε αυτό, με πλήρη εξοπλισμό και τα απαιτούμενα αέρια θα σας κοστίσει γύρω στα 100-150 ανάλογα με το καταδυτικό κέντρο που θα επιλέξετε. Δεν θα είναι υπερβολή να χαρακτηρίσουμε την Μάλτα ως τον μεσογειακό παράδεισο της ναυγιοκατάδυσης και σίγουρα δεν θα απογοητεύσει κανέναν αυτοδύτη, όποιο επίπεδο εκπαίδευσης και αν αυτός έχει. Επίσης, είναι παράδειγμα προς μίμηση για κάποιο κράτος που φιλοδοξεί να δημιουργήσει βάσεις καταδυτικού τουρισμού χωρίς να διαθέτει τους βυθούς της Ερυθράς θάλασσας ή των άλλων φημισμένων καταδυτικών προορισμών. Φυσικά, δεν είναι μόνο οι λάτρεις των ναυαγίων που θα ενθουσιαστούν με την Μάλτα. Ακόμα και αν δεν διαθέτει τον πλούτο των εξωτικών προορισμών, έχουν πολλές τοποθεσίες που προσφέρονται για εξαιρετικές καταδύσεις καθώς διαθέτουν ειδική ομορφιά ή όμορφο και πλούσιο βυθό. Για παράδειγμα, η τοποθεσία bluehole στο Gozo, που ακόμα κι αν δεν θυμίζει τα γνωστά blueholes, είναι μια πανέμορφη τοποθεσία. Με μια απλή επίσκεψη σε κάποιο καταδυτικό κέντρο θα διαπιστώσετε πως προσφέρουν πραγματικά μεγάλη πληθώρα προορισμών που κάθε ένας από αυτούς μπορεί να προσφέρει κάτι ιδιαίτερο (και ουσιαστικό) στους αυτοδύτες. Επίσης, λόγω της μορφολογίας της Μάλτας, ακόμα κι ένας άσχημος καιρός δεν περιορίζει και τόσο πολύ τις διαθέσιμες επιλογές. Αυτό που προσωπικά μου άρεσε περισσότερο από την «καταδυτική» Μάλτα είναι το ότι οι περισσότεροι προορισμοί είναι προσβάσιμοι από την ακτή και μπορούν να τους επισκεφθούν πολύ εύκολα οι αυτοδύτες, χωρίς να απαιτούνται πολλές διαδικασίες. Ποιος από εμάς δεν θα ήθελε να δει κάτι τέτοιο και στην Ελλάδα? Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφέρω το πόσο διδακτικό μου φάνηκε το ταξίδι της Μάλτας. Είναι μια
περιοχή που διαθέτει παρόμοια χαρακτηριστικά με την Ελλάδα και αποτελεί απόδειξη για το πώς θα μπορούσε να είναι η Ελληνική καταδυτική πραγματικότητα, με πολύ απλές και ουσιαστικές κινήσεις. Αναμφίβολα, αυτή η μικρή χώρα, μπορεί να μας διδάξει πολλά, και ουσιαστικά αποτελεί ένα μοντέλο, που καλό θα ήταν να συμβουλευτούμε στα πλαίσια της ανάπτυξης του καταδυτικού τουρισμού. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τα καταδυτικά κέντρα με τα οποία συνεργάστηκα για την δημιουργία του άρθρου, και ιδίως τον Jason Fabri, υπεύθυνου του καταδυτικού κέντρου watercolours. Επίσης, οι φωτογραφίες απο τους προορισμούς που δεν μπόρεσα να επισκευτώ, ανήκουν στο καταδυτικό κέντρο Sea Shell.