ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Τα στοιχεία της ύλης ανακυκλώνονται η ενέργεια µετατρέπεται και εκπέµπεται Για τα στοιχεία διατηρείται µία δεξαµενή η ενέργεια αποβάλλεται Στο έδαφος η απελευθέρωση στοιχείων Μέσω των φυτών η είσοδος ενέργειας και θρεπτικών στο σύστηµα ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ καθορίζουν τη διαθεσιµότητα θρεπτικών υλικών ποικίλες φάσεις: αέρια, ιζηµατογενής, υδάτινη, βιολογική
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Από τα 92 στοιχεία της φύσης τα 30-40 είναι απαραίτητα } για τη ζωή Μακροθρεπτικά 95% της ξηρής βιοµάζας C, O, H (ατµοσφαιρικά) N (75% της ατµόσφαιρας + αζωτοδέσµευση από µικροοργανισµούς) P, Ca, S, Mg, K, Na, Cl (κυρίως ιζηµατογενείς κύκλοι) B, Si, V, Mn, Fe, Co, Zn, Mo, I (από αποσάθρωση πετρωµάτων - κυρίως ιζηµατογενείς κύκλοι ) Το Ο και Η στη µορφή νερού συνιστούν το 50% του ξύλου, το 66% σε ζώα, το 99% σε θαλάσσια ασπόνδυλα Οι ανάγκες των φυτών σε θρεπτικά είναι συνήθως ανάλογες της προσφοράς και συχνότητας εµφάνισης Επιλεκτικός Χηµικός Εµπλουτισµός (π.χ. 200 φορές ο χαλκός σε όστρακα)
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ C, H, O υδατάνθρακες (κυτταρίνη) N πρωτεΐνες P νουκλεϊκά Ca κυτταρικά τοιχώµατα S αµινοξέα Mg συστατικό χλωροφύλλης
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Στους βιογεωχηµικούς κύκλους εµπλέκονται βιοτικοί και αβιοτικοί παράγοντες Τελούνται κυρίως στην κατώτερη ατµόσφαιρα και στην επιφάνεια του εδάφους αλλά και πολύ βαθιά στο υπόστρωµα ή πολύ ψηλά στον αέρα ύο τα βασικά µέρη: εξαµενή αποθήκευσης µη βιολογικό στοιχείο απρόσιτο στους οργανισµούς εξαµενή ανταλλαγής µικρό και πιο ενεργό µέρος όπου ανταλλάσσονται µεταξύ βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων Αέριοι κύκλοι δεξαµενή αποθήκευσης η ατµόσφαιρα σε αέρια µορφή εισέρχονται και εξέρχονται Ιζηµατογενείς κύκλοι - δεξαµενή αποθήκευσης ο φλοιός της γης εισέρχονται από τα πετρώµατα, εξέρχονται ως ιζήµατα
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Αέριοι κύκλοι µεγαλύτερη ικανότητα αυτορύθµισης ταχύτερη η ανακύκλωση Ιζηµατογενείς κύκλοι διαταράσσονται εύκολα τοπικές διακυµάνσεις δεν αντιµετωπίζονται εύκολα πολύ αργή η αντικατάσταση στοιχείου που χάνεται στη δεξαµενή αποθήκευσης Αέριοι κύκλοι δεξαµενή αποθήκευσης η ατµόσφαιρα σε αέρια µορφή εισέρχονται και εξέρχονται Ηταχύτητα ανακύκλωσης ρυθµίζεται από ρυθµούς αύξησης φυτών και αποικοδόµησης (κλίµα, Ιζηµατογενείς έδαφος, κύκλοι ph, µικροοργανισµοί) - δεξαµενή αποθήκευσης και ανθρωπογενών ο φλοιός της δραστηριοτήτων γης εισέρχονται από τα πετρώµατα, εξέρχονται ως ιζήµατα
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Υδρολογικός κύκλος Εισροές Βροχόπτωση + ατµοσφαιρικά κατακρηµνίσµατα Επιφανειακή απορροή Κατείσδυση σε υπόγειους υδροφορείς Εκροές Εξάτµιση νερού από εδαφικές και υδάτινες µάζες ιαπνοή οργανισµών (κυρίως φυτών µέσω στοµάτων) Εξατµισ(ι)ο-διαπνοή
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΚΥΚΛΟΣ ΑΖΩΤΟΥ (Ν) Ο πληρέστερος πολύπλοκος κύκλος αυτορυθµιζόµενοι µηχανισµοί ανάδρασης Κύριο συστατικό πρωτεϊνών - νουκλεϊκών οξέων, ατµόσφαιρας (το 80% της ατµόσφαιρας) εξαµενή αποθήκευσης η ατµόσφαιρα - Ανταλλαγή ανάµεσα σε οργανισµούς και έδαφος Μη προσλήψιµοως αέριο από τα φυτά πολύπλοκοι µηχανισµοί και αντιδράσεις στο έδαφος
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΚΥΚΛΟΣ ΑΖΩΤΟΥ (Ν) Βήµατα 1. Μετατροπή ατµοσφαιρικού αζώτου σε νιτρικά άλατα (νέο Ν) = αζωτοδέσµευση 2. ιέλευση νιτρικών από τροφικές αλυσίδες σχηµατισµός οργανικών µορίων σε ιστούς 3. ιάσπαση πρωτεϊνών για ενέργεια = αµµωνιοποίηση (παραγωγή νιτρικών) 4. Μετατροπή νιτρικών σε ατµοσφαιρικό άζωτο µέσω βακτηρίων (νιτρικά νιτρώδη αµµωνία Ν) 5. Απόπλυση ξεπλένονται τα νιτρικά µε το νερό και αποµακρύνονται από το έδαφος
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΚΥΚΛΟΣ ΑΖΩΤΟΥ (Ν) ηµιουργία νέου αζώτου Ανακύκλωση παλαιού ηµιουργία νέου αζώτου (αζωτοδέσµευση) απαιτεί µεγάλη ενέργεια 1. Φυσική (ατµοσφαιρική): καλύπτει 10% βιολογικών απαιτήσεων Ν + Η + Ε ηλεκτρικών εκκενώσεων ΝΗ 3 Ν + Ο + Ε ηλεκτρικών εκκενώσεων ΝΟ 3 2. Βιολογική : καλύπτει το 90% των βιολογικών απαιτήσεων σε Ν Ελεύθεροι µικροοργανισµοί (κατώτεροι) κυανοφύκη (Nostoc,): επιβίωση σε ακραίες συνθήκες: θερµές πηγές, αρκτικές - βουνοκορφές βακτήρια (αερόβιο Azotobacter) Συµβιωτικοί µικροοργανισµοί είδη βακτηρίου Rhizobium φυµάτια σε ρίζες ψυχανθών
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ συµβιωτική αζωτοδέσµευση: φυτό-συµβιώτης προσφέρει ενέργεια + καταναλώνει ποσότητα του δεσµευθέντος Ν είδη βακτηρίου Rhizobium φυµάτια σε ρίζες ψυχανθών + ά.οικογενειών Αµειψισπορά Τα όσπρια στη Μεσόγειο
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Ανακύκλωση παλαιού αζώτου από πολυπεπτίδια Α. Αµµωνιοποίηση πολυπεπτίδια + ένζυµα πεπτίδια + αµινοξέα ΝΗ 3 (αµωνία) ΝΗ 3 : ενεργειακά αποδεκτή µορφή πρόσληψης τοξική σε συγκεντρώσεις, ασταθής: διαλύεται στο Η 2 Ο (έκπλυση µε βροχή, πότισµα) δράση βακτηρίων: Nitrosomonas NO 2 -, Nitrobacter NO 3 (νιτρώδη) Β. Νιτροποίηση ΝΗ 3 NO 2 -, NO 3 -ευδιάλυτα, ευκόλως εκπλυνόµενα υδάτινοι αποδέκτες
Αµµωνιοποίηση
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Μετά την απόπλυση? Κατάληξη στα υδάτινα συστήµατα Στη θάλασσα το δεσµεύουν ζωικοί οργανισµοί επιστρέφει στην ξηρά ως γουανό Αν όχι, χάνεται Ν στα βάθη απώλεια (αντιστάθµιση από ηφαιστειακή δράση) Ανισορροπία από τη χρήση συνθετικών λιπασµάτων Προβλήµατα αζωτολίπανσης: ευτροφισµός Τί είναι ευτροφισµός
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ Τί είναι ευτροφισµός Φυσική διάβρωση και απορροή φερτές ύλες Μεγάλη ανθρώπινη δραστηριότητα (λίπανση, κτηνοτροφία, βιοµηχανία) πιο πολλές φερτές ύλες Αύξηση θερµοκρασίας το καλοκαίρι + φερτές ύλες υπέρµετρη αύξηση οργανισµών (φύκη, κυανοβακτήρια) αύξηση κατανάλωσης οξυγόνου υπερ-κατανάλωση Ο 2 µε τη δράση αερόβιων αποδοµητών πυθµένα (πολλά τα νεκρά υλικά) µείωση οξυγόνου επίπτωση στα ψάρια αύξηση αναερόβων οργανισµών παραγωγή υδροθείου και µεθανίου ακατάλληλες συνθήκες για τη ζωή Το ¼ λιµνών Καναδά ευτροφικές
ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ - ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΟΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ Αέριος κύκλος δεξαµενή αποθήκευσης η ατµόσφαιρα (το CO 2 ) Άµεση πρόσληψη από φυτά Ετησίως απορροφάται το 3% του CO 2 της ατµόσφαιρας Ταχύτητα ανακύκλωσης ανάλογα: Οργανισµού (δέντρο πόα) Ουσίας (κυτταρίνη αργά χούµος πρωτεΐνες & λίπη γρήγορα)
ΟΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ Ορυκτά καύσιµα Πού υπάρχει αποθηκευµένη µεγάλη ποσότητα άνθρακα? Ποιες οι επιπτώσεις των εξορύξεών τους? Θάλασσα Η θάλασσα απορροφά CO 2 Σχηµατίζεται µε το νερό ανθρακικό ασβέστιο χρήσιµο για οστρακοειδή Συγκέντρωσή τους σε πετρώµατα = αποθήκευση Ηφαίστεια Συνεχής εκποµπή CO 2
ΟΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ Παραγωγή Αναπνοή φυτών ζώων Αποδόµηση ύλης Καύση Υπέρµετρη παραγωγή CO 2 Αποδάσωση απογύµνωση βλάστησης Καύση δασών Καύση ορυκτών υδρογονανθράκων Πρόβληµα ισορροπίας ατµοσφαιρικής σύστασης Φαινόµενο θερµοκηπίου Κατανάλωση CO 2 : βιολογική δέσµευση Ιζηµατογένεση
ΟΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΦΩΣΦΟΡΟΥ Πού βρίσκεται: στους οργανισµούς: ADP, ATP, NADP, φωσφολιπίδια κ.ά. στα πετρώµατα (υπό µορφή αδιάλυτου Ca 3 (PO 4 ) 2 ) - ελευθερώνεται µε τη διάβρωση & ηφαίστεια Προσλήψιµοαπό τα φυτά ως διαλυµένο PO 4 (υπό µορφή CaHPO 4 ) 23 φορές λιγότερο διαλυτό από Ν Ο λιθοσφαιρικός P διαλυτός (µε δράση βακτηρίων) Εύκολη δηµιουργία ιζηµάτων - υπό µορφή αδιάλυτου Ca 3 (PO4) 2 Υπάρχει πρόβληµα αφαίρεσης θρεπτικών όταν καίγονται σκουπίδια και υπολείµµατα καλλιεργειών σε χωράφια (αποµακρύνεται η βιοµάζα - απώλεια P: αέρια P 2 O 3, P 2 O 5 )
ΟΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΦΩΣΦΟΡΟΥ Ιζηµατογενής (όχι αέρια φάση) εύκολα διαταράσσεται ο κύκλος εξαµενή αποθήκευσης: κρυσταλλικά πετρώµατα φωσφορικών αλάτων εξαµενή ανταλλαγής: οργανισµοί έδαφος ρηχά θαλάσσια ιζήµατα Βρίσκεται στο έδαφος, σε οργανικές ενώσεις ή ανόργανα άλατα = µορφή προσλήψιµηαπό τα φυτά 1. εσµεύεται από τα φυτά 2. Επιστρέφει µε το νεκρό υλικό τους απελευθερώνεται από τους αποικοδοµητές 3. Κάποιοι µικροοργανισµοί δεσµεύουν µόρια Ρ και τα κρατούν επειδή τα χρειάζονται ανταγωνίζονται τα φυτά - όταν πεθαίνουν ελευθερώνονται
Γουανό και για τον Ρ (πιο σηµαντική πηγή Ρ παρά Ν) Αλλιώς χάνονται στο βυθό Αργή η φυσική απελευθέρωση από πετρώµατα Γρήγορη µε εξορύξεις για την παρασκευή των λιπασµάτων Ανισορροπία
ΟΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΘΕΙΟΥ (ΘΕΙΑΦΙ) Όχι τόσο απαραίτητο στοιχείο για τα ζώα και τα φυτά πιο απαραίτητος στην αποδόµηση Ιζηµατογενής και αέριος κύκλος εξαµενή αποθήκευσης τα θειικά πετρώµατα (γύψος) και λιγότερο η ατµόσφαιρα Απώλειες από τον κύκλο µέσω απόπλυσης Επαναφορά στον κύκλο µέσω αποσάθρωσης πετρωµάτων (βοήθεια βακτηρίων) ηφαιστειακής δράσης καύσης ορυκτών καυσίµων
ΟΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΘΕΙΟΥ (ΘΕΙΑΦΙ) Πού υπάρχει θείο; Οργανισµικό: πρωτεΐνες βιταµίνες - πολυπεπτίδια (π.χ. σε όσπρια) Λιθοσφαιρικό: εδαφικό (S + υπό µορφή αδιάλυτων θειικών (π.χ. CaSO 4 (γύψος) Ατµοσφαιρικό: SO 2 (καύσεις), H 2 S (αναγωγικές διεργασίες) Προσλήψιµη µορφή από οργανισµούς φυτά: διαλυµένο SO 4 -- π.χ. υπό µορφή (NH) 4 (SO 4 ) και από την ατµόσφαιρα ως SO 2 µικρορογανισµοί: όλες πλην αερίων
Σε πετρώµατα (γύψος) θαµµένα και σε ωκεανούς Από ενεργά ηφαίστεια (H 2 S και SO 2 ) Προϊόν αναερόβιας αποικοδόµησης (H 2 S) Προϊόν βιοµηχανικής δραστηριότητας και καύσης ορυκτών καυσίµων (H 2 S και SO 2 )
Περιβαλλοντικά προβλήµατα σχετικά µε τον κύκλο S Υπερπαραγωγή SO 2, SO 3 Όξινη βροχή (σε βροχερές περιοχές αντίδραση µε νερό και παραγωγή H 2 SO 4 ) Προβλήµατα σε βλάστηση δάση Προβλήµατα σε πολιτισµικό κεφάλαιο (γυψοποίηση µαρµάρων) Εξαφάνιση λειχήνων - βιοδείκτες Έκλυση υδροθείου (οσµή κλούβιων αυγών) ανοξικές συνθήκες (έλλειψη Ο 2 ) ευτροφισµός υδατικών οικοσυστηµάτων
ΙΑ ΟΧΗ Όλα τα οικοσυστήµατα µεταβάλλονται στο χρόνο, εποχιακά, ξαφνικά από διαταραχή, σταδιακά ως εξέλιξη διαδοχή Τι θα γίνει ένας εγκαταλειµµένος κήπος? Ένα λιβάδι? Ένας δρόµος? Τι συµβαίνει σε ένα νεοδηµιούργητο ηφαιστειογενές νησί?
ΙΑ ΟΧΗ Τι συµβαίνει σε ένα νεοδηµιούργητο ηφαιστειογενές νησί? Βρύα λειχήνες ηµιουργία εδάφους και τροφή σε αποικοδοµητές Περαιτέρω διάβρωση από αµφότερη δράση πιο πολύ έδαφος Νέα φυτά, ανθεκτικά µη απαιτητικά πιο πολλή τροφή και έδαφος Άλλα φυτά και ζώα µεταβολή της εικόνας πλούσιο σύστηµα (πολύ ή λίγο ανάλογα τις συνθήκες) Κατάσταση ισορροπίας (climax) πάντα δάσος????
ΙΑ ΟΧΗ Πρωτογενής διαδοχή πορεία από το µηδέν προς το τέλος ευτερογενής διαδοχή συνέχιση πορείας µετά τη διακοπή από διαταραχή (βόσκηση, φωτιά, θερισµός)
ΙΑ ΟΧΗ Πρωτογενής διαδοχή πορεία από το µηδέν προς το τέλος ευτερογενής διαδοχή συνέχιση πορείας µετά τη διακοπή από διαταραχή (βόσκηση, φωτιά, θερισµός) Πρώτα τα αγρωστώδη (Cowels 1899 σε αµµοθίνες: αγρωστώδη λεύκες πεύκα βελανιδιές οξιά και σφενδάµιη κλίµαξ Πρώτα είδη µικρού κύκλου ζωής Μετά πιο µεγάλου κύκλου και πιο πολύπλοκες οι δοµές και οι σχέσεις Στην κλίµαξ µέγιστη η παραγωγή και αξιοποιείται το µέγιστο της ικανότητας του συστήµατος - ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ
2 περιοχές µε παρόµοιες συνθήκες διαφορετική σύνθεση στην πορεία ίδια στο τέλος Π.Χ. Σε ξηρό υπόστρωµα: λειχήνες αγρωστώδη ποώδη θάµνοι κράταιγος σηµύδες πεύκα δάσος βελανιδιάς Σε υγρό υπόστρωµα (στάσιµα νερά: βυθισµένα υδρόβια φυτά επιπλέοντα καλαµιές σκλήθρα ιτιές - φλαµουριές δάσος βελανιδιάς Πολύ δύσκολο να µελετηθούν οι αλλαγές επειδή συµβαίνουν σε µεγάλη κλίµακα χρόνου Στα επιµέρους στάδια η παραγωγικότητα αλλάζει. Πότε είναι µεγαλύτερη?
Η καθαρή παραγωγικότητα είναι µεγαλύτερη αρχικά Τα µικρά ποώδη έχουν µικρές ανάγκες µικρή αναπνοή Τα µεγάλα δέντρα έχουν µεγάλο κόστος διατήρησης Ένας κορµός κοστίζει στο φυτό υψηλή αναπνοή µειώνεται η καθαρή αν και η µικτή είναι πιο µεγάλη Ηποικιλότητα πώς αλλάζει? Συνεχής η αύξηση έως ενός ορίου όπου σταθεροποιείται Πολλά τα ποώδη πολλά τα µικτά µε θαµνώδη λιγότερα τα δεντρώδη Ανάλογα των ειδών στην κλίµαξ τα είδη θα είναι πολλά ή πολύ λίγα π.χ. σε πευκώνα πυκνή κόµη σκίαση λίγα στον υπόροφο Ανάλογα των συνθηκών στην κλίµαξ π.χ. σε τροπικό δάσος υποστηρίζεται η µέγιστη ποικιλότητα τότε
Η ανακύκλωση πώς αλλάζει? Μικρή η συνολική παραγωγή και η συσσώρευση οργανικών αρχικά Σταδιακά αυξάνει και συσσωρεύεται ανόργανη ύλη Πιο αργή η ανακύκλωση επειδή δεσµεύονται τα στοιχεία στα µεγάλης ηλικίας όντα
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/από-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.
Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων διαθέσιμο με άδεια CC-BY διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain διαθέσιμο ως κοινό κτήμα χωρίς σήμανση Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. Συνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.