Ενότητες Α και Β (Α' Μέρος). Από τη γραμμικότητα στη συστατικότητα. Δομή και συστατικότητα. Δομικοί κανόνες. 1. Δομή/λειτουργία. Όπως όλα τα αντικείμενα που κατασκευάζονται για ένα σκοπό (κομπιούτερς, καρέκλες, βιβλιοθήκες, κ.λπ.), έτσι κι οι προτάσεις της γλώσσας διαθέτουν δομή και λειτουργία-δυο έννοιες που συνδέονται άμεσα. Ένα αντικείμενο έχει δομή αν μπορεί ν αναλυθεί σε συστατικά μέρηπ(βλ., γαλαξίες, κοινωνίες, θρησκείες, φυτά..). Η κειτουργία της γλώσσας είναι η ίδια η επικοινωνία. Η λειτουργία ενός (γλωσσικού) στοιχείου (ή συνόλου στοιχείων) βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την κατανομή του- τη θέση του(ς) σε σχέση με τις περιρρέουσες συνθήκες, ή, αλλιώς, τα συμφραζόμενα. Τα συμφραζόμενα μπορεί να είναι γλωσσικά ή εξωγλωσσικά (να αφορούν τη συγκεκριμένη χωροχρονική συγκυρία της εκφώνησης. Οι γλώσσες ανατανακλούν τις γενικές φυσικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες χρησιμοποιούνται. Η κατανομή ορίζεται πάνω στον άξονα των συνταγματικών και παραδειγματικών σχέσεων. 2. Περιγραφή<ανάλυση Φωνολογία-Σημασιολογία-Λεξικό. Οι λεξικοί κανόνες 'δείχνουν' τη (συμβολική) αντιστοίχιση μεταξύ των τεμαχίων σημασίας και ήχου. Αρκούν όμως αυτά τα στοιχεία γραμματικής για να περιγράψουν τις ορθά σχηματισμένες προτάσεις της γλώσσας; Οχι! Μορφολογία και Σύνταξη έχουν το ρόλο γεφυροποιού σ' αυτήν την αντιστοίχιση. Δείγματα συντακτικών κανόνων: (α) δομικοί κανόνες: Επιλογή λέξεων. Τοποθέτηση λέξεων (γραμμικά και δομικά). (β) συντακτικοί κανόνες αντιστοίχισης (1) μεταξύ συντακτικής δομής και σημασίας (π.χ., σε μια δευτερεύουσα πρόταση που το ρήμα της εκφράζει ευχή, επιθυμία ή προσταγή πρέπει να υπάρχει το μόριο να.) (2) μεταξύ δομής και ήχου (π.χ., ερωτηματικές πρτάσεις έχουν ανοδικό τονισμό) Η σχέση των τύπων αυτών κανόνων προσδιορίζεται συχνά στα πλαίσια συγκεκριμένων σχολών/μοντέλων. Σειρά/γραμμικότητα Στηριζεται στην πραγματική σχέση του χρόνου. Η εκφώνηση γίνεται μέσα στο χρόνο. Γενικό σχήμα της χρονικής (γραμμικής) σχέσης: (Τ) Αν (Α, Β), Α προηγείται/έπεται του Β/ Y (στα συμφραζ'ομενα Y) Τ= τροπικότητα (πρέπει, μπορεί, δεν επιτρέπεται) Α, Β=όροι Τα συμφραζόμενα μπορεί να αφοροούν τύπους προτάσεων, ή και το ύφος, τη διάλεκτο, κ.λπ. Οι όροι (π.χ. λέξεις0 μπορεί να είναι δείγματα ή τύποι Παράδειγμα: Πρ(έπει): (καινούργιο, αυτοκίνητο) καινούργιο<αυτοκίνητο (δείγματα όρων) Πρ(έπει): (Ε, Ο) Ε<Ο (τύποι (κατηγορίες) όρων) Πρ(έπει): (ΕΦ, Ο) ΕΦ<Ο
Η γραμμική διάταξη των λέξεων πάνω στο συνταγματικό άξονα δεν είναι η μόνη διάσταση των προτάσεων. Η ερμηνεία των προτάσεων δεν στηρίζεται μόνο (ούτε κυρίως) στη γραμμικότητα. Οι προτάσεις όλων των γλωσσών έχουν δομή. Οι λέξεις οργανώνονται σε (ολοένα) μεγαλύτερες ενότητες, τις φράσεις, που με τη σειρά τους συνιστούν την Πρόταση. (1) ΠΡΟΤΑΣΗ //////// /////// ΛΕΞΗ Η διαγραμμισμένη περιοχή μεταξύ Πρότασης και Λέξης είναι ο χώρος όπου υποθέτουμε την ύπαρξη συστατικών που χαρακτηρίζονται ως φράσεις (phrases). (2) λέξη φράση πρόταση (α) Ο φυσικός ομιλητής έχει διαίσθηση για την ύπαρξη δομής υποσυνείδητα ξέρει ποιες λέξεις ταιριάζουν με ποιες. (β) H ύπαρξη δομικά αμφίσημων προτάσεων/ακολουθιών συνιστά ισχυρή ένδειξη το ότι οι λέξεις οργανώνονται σε συστατικά. Επειδή υπάρχει οργάνωση των λέξεων σε φράσεις, έχουμε τις αμφισημίες. Το γλωσσικό σήμα στη γραμμική του διάσταση μόνο δεν εξηγεί την ύπαρξη αμφισημιών. (γ) Οι κανόνες της πρότασης είναι ευαίσθητοι στην ύπαρξη συστατικών, π.χ. ο κανόνας της μετακίνησης, μπορεί να αλλάξει τη θέση σε ολόκληρα συστατικά, όχι μέρη τους: (3) α. Πολύ γρήγορα έλυσαν τα παιδιά την άσκηση β. *Πολύ έλυσαν τα παιδιά την άσκηση γρήγορα (4) α. Έλυσαν την άσκηση τα παιδιά πολύ γρήγορα β. *Τα έλυσαν την άσκηση παιδιά πολύ γρήγορα α. Μήλα έφαγε μόνο ο Γιάννης. β. Τι έφαγε ο Γιάννης; Μήλα Συστατικό γ. Πιστός είναι μόνο ο Γιάννης. δ. Τι είναι ο Γιάννης; Πιστός. Πρώτος ορισμός: Ομάδα λέξεων που λειτουργούν ως μονάδα. (α) Μετακίνηση (βλ. και (γ) πιο πάνω) Κριτήρια συστατικότητας
(5) α.τον κλέφτη είδε ο αστυνομικός. β. Είδε τον κλέφτη ο αστυνομικός. (6) α. Δεν μ αρέσει το καινούργιο σου αυτοκίνητο. β. Το καινούργιο σου αυτοκίνητο δεν μ αρέσει. γ. *Το καινούργιο δεν μ αρέσει σου αυτοκίνητο. δ. *Το δεν μ αρέσει καινούργιο σου αυτοκίνητο. ε.?το καινούργιο σου δεν μ αρέσει αυτοκίνητο. (β) Αντικατάσταση Ἐνα μεγαλύτερο συστατικό μπορεί να αντικατασταθεί από ένα μικρότερο (μία λέξη). Π.χ. Αντωνυμίες (αντικαθιστούν ΟΦ) (7) α. Σ αρέσει ο Κώστας; β. Δεν τον αντέχω το ίδιο+κάνω (αντικαθιστούν ΡΦ) (8) α. Η Μαρία μαγειρεύει κάθε μέρα μακαρόνια, αλλά το ίδιο κάνει και η αδερφή της όπως+ κάνω.. β. Ο Γιάννης μπορεί να έρθει απόψε, όπως μπορεί να κάνει και ο Βασίλης πράγμα που+ κάνω γ. Ο Γιάννης μπορεί να παρατήσει τη δουλειά του πράγμα που μπορεί να κάνει και ο Βασίλης πράγμα/κάτι που (αντικαθιστούν ΕΦ) δ. Πολλοί άνθρωποι θεωρούν τον Γιάννη εξαιρετικά ιδιότροπο, πράγμα / κάτι που εγώ δεν τον θεωρώ. Επιρρηματικοί τύποι ε. α. Σ αρέσει το Παρίσι; β. Ποτέ δεν έχω πάει εκεί. (γ) Παραλειψιμότητα/απαλοιφή Μόνο συστατικά μπορούν να παραλειφθούν (κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες) (9) α. Έχεις πάει στο Παρίσι;
β. Όχι, δεν έχω πάει (στο Παρίσι/εκεί) (10) α. Πιστεύεις ότι ο Γιάννης είναι έξυπνος; β. Ναι, πιστεύω πως είναι (έξυπνος) (11) α. Πόσα βιβλία αγόρασες; β. Πολλά/δέκα/μια κούτα (βιβλία) (12) α. Ήρθε ο Κώστας; β. Ηρθε (ο Κώστας) (δ) Αυτονομία στο λόγο Μόνο φραστικές κατηγορίες μπορούν να σταθούν αυτόνομα στο λόγο (13) (-Πού πήγε;) Στο σινεμά (ΠΦ)/ Σινεμά (ΟΦ) (-Ποιόν πήρε τηλέφωνο; )Τον πρόεδρο του τμήματος (-Με ποιόν μίλησε;) Με τον Πέτρο (-Πώς πέρασες στην εκδρομή;) Πολύ ωραία (-Τι τον θεωρείς τον Πέτρο;) Υπεύθυνο άτομο (ε) Σύμπλεξη κατά παράταξη Μόνο συστατικά μπορούν να συνδεθούν κατά παράταξη (14) α. Είναι στην κουζίνα ή στο μπάνιο; β. Κάθισε δίπλα στην Μαρία και κοντά στο παράθυρο γ. Τα παιδιά φέτος είναι έξυπνα και πολύ μελετηρά δ. Ο Γιάννης είπε ότι θα φύγει σήμερα και ότι θα γυρίσει αύριο α. *Είναι στην κουζίνα ή στο; β. *Κάθισε δίπλα στην Μαρία και κοντά γ. *Κάθε παιδί έλυσε και διάβασε ένα κεφάλαιο δ. *Τα παιδιά φέτος είναι έξυπνα και πολύ ε. *Ο Γιάννης είπε ότι θα και ότι θα γυρίσει αύριο Τα δεδομένα στο (14) μας οδηγούν στην αναθεώρηση του ορισμού του συστατικού. Για να διατυπώσουμε τον αναθεωρημένο ορισμό χρειαζόμαστε μερικές βασικές έννοιες που αφορούν τις σχέσεις ιεραρχίας. Η μορφή των δομικών κανόνων: Πρόκειται για κανόνες επανεγγραφής. Ένα μεγαλύτερο συστατικό ξαναγράφεται ως τα συστατικά του μέρη. (Η παρένθεση δηλώνει προαιρετική παρουσία, η αγκύλη υποχρεωτική επιλογή.) (15) Α Β
Α Β Γ Α Β (Γ) Α {Β } Γ (16) Α Β { Γ} Δ Α Β ({Γ }) Δ Α (Β) {Γ } Δ Μπορείτε να σχεδιάσετε τα δέντρα-διαγράμματα που ορίζουν οι παραπάνω δομικοί (φραστικοί) κανόνες; Βασικές έννοιες για την αναπαράσταση της δομής. Δέντρα-διαγράμματα (17) Ορισμοί: Κόμβος. Κόμβοι είναι τα σημεία στα δέντρα που ενώνονται με γραμμές. Κυριαρχία. Ένας κόμβος α κυριαρχεί σε έναν άλλον κόμβο β όταν ο α βρίσκεται ψηλότερα από τον β στο δέντρο και μπορεί να ενωθεί με τον β με μια αδιάσπαστη σειρά από γραμμές. Κυριαρχεί άμεσα. Ένας κόμβος α κυριαρχεί άμεσα σε έναν κόμβο β όταν ο α είναι αμέσως πιο ψηλά από τον β στο δέντρο και ο α συνδέεται με τον β με μια μόνο γραμμή. Μητέρα, Κόρη: Εάν ένας κόμβος Χ κυριαρχεί άμεσα σε έναν κόμβο Υ, τότε ο Χ είναι η μητέρα του Υ και ο Υ είναι η κόρη του Χ. Αδερφές. Δύο κόμβοι Χ και Υ είναι αδερφές όταν κυριαρχούνται άμεσα από τον ίδιο κόμβο Ζ. Συστατικό του : Το Β είναι συστατικό του A μόνο αν το Α κυριαρχεί στο Β. Άμεσο συστατικό. Ένας κόμβος Β είναι άμεσο συστατικό του Υ αν το Β κυριαρχείται άμεσα από το Υ. Προηγείται. Ένας κόμβος Α προηγείται ενός κόμβου Β, όταν ο Α βρίσκεται στα αριστερά του Β. Προηγείται άμεσα. Ένας κόμβος Α προηγείται άμεσα ενός κόμβου Β αν ο Α βρίσκεται ακριβώς στα αριστερά του Β.