ποιότητα των ενεργειών η «ἕξις»

Α1. Με ανάλογο τρόπο και οι οικοδόμοι και όλοι οι υπόλοιποι από την καλή κατασκευή οικοδομών θα γίνουν οι καλοί οικοδόμοι, ενώ από την κακή (κατασκευή) οι κακοί (οικοδόμοι). Διότι, εάν δεν συνέβαιναν τα πράγματα έτσι, καθόλου δεν θα χρειαζόταν ο άνθρωπος που θα δίδασκε, αλλά όλοι θα γίνονταν καλοί ή κακοί. Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετές δηλαδή, κάνοντας όσα γίνονται κατά τις μεταξύ μας σχέσεις γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, ενώ, κάνοντας όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να φοβόμαστε ή να έχουμε θάρρος, γινόμαστε άλλοι ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο συμβαίνει και με τις επιθυμίες και την οργή δηλαδή άλλοι γίνονται σώφρονες και πράοι, ενώ άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, με το να συμπεριφέρονται σ αυτά άλλοι με αυτόν το συγκεκριμένο τρόπο και άλλοι με τον άλλο. Με λίγα λόγια τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας διαμορφώνονται με τις όμοιες ενέργειες. Γι αυτό πρέπει να προσδίδουμε μιαν ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές μας επειδή με αυτών (των ενεργειών) τις διαφορές ακολουθούν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Β1 -Οι Αριστοτέλης επιχειρηματολογεί, για να αποδείξει πως οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν «φύσει» στον άνθρωπο, αλλά γίνονται κτήμα του με τη συνήθεια. Αποδεικνύει την σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη. Επιστρατεύεται και πάλι το π α ρ ά δ ε ι γ μ α ως ενισχυτικός παράγοντας του συλλογισμού. Το παράδειγμα αυτή τη φορά έρχεται από την πόλη και τους νομοθέτες της, οι οποίοι προσπαθούν να κάνουν τους πολίτες ενάρετους με τον εθισμό. Οι νομοθέτες, δηλαδή, με την άσκηση κατευθύνουν τους πολίτες στο καλό, στόχος τους είναι η ηθική τελείωση των ανθρώπων. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως ο στόχος πάντοτε επιτυγχάνεται. Όταν ο στόχος επιτυγχάνεται ο νομοθέτης θεωρείται επιτυχημένος, και αποτυχημένος σε αντίθετη περίπτωση. Η επιτυχία ή το σφάλμα του νομοθέτη προσδίδει το γνώρισμα στην πολιτεία, καλή ή φαύλη αντίστοιχα. Το επιχείρημα ο φιλόσοφος το αντλεί από τον χώρο της πόλης, καθώς για αυτόν υπάρχει στενή σχέση μεταξύ ηθικής και πολιτικής. Άλλωστε, μόνο αν ένας άνθρωπος διέπεται από ηθικές αρετές 1

μπορεί να λειτουργήσει σωστά μέσα στην πόλη και ως πολίτης και ως πολιτικός. Ο Αριστοτέλης συχνά κάνει διάκριση ανάμεσα στα ορθά πολιτεύματα και τις παρεκβάσεις τους, δηλαδή τις εκτροπές από αυτά. Αυτή τη διάκριση την αναπτύσσει στα Πολιτικά του. Εδώ, όμως, δεν αναφέρεται σε αυτό. Εδώ προϋποτίθεται ότι ο νομοθέτης επιδιώκει σε κάθε περίπτωση το καλό των πολιτών, χωρίς όμως να έχει πάντα επιτυχία. Παρόμοια άποψη διατυπώνεται και σε άλλο χωρίο των Ἠθικών Νικομαχείων, ενώ ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για νόμο που είναι κείμενος ὀρθῶς και έχει επιτυχία, και για νόμο ἀπεσχεδιασμένον (προχειροφτιαγμένο), που δεν έχει επιτυχία. Αυτό που απασχολεί εδώ τον φιλόσοφο είναι ο τρόπος που ο άνθρωπος γίνεται κάτοχος της αρετής. Με την έννοια καλό πολίτευμα σηματοδοτείται αυτό το πολίτευμα που ασκεί στην αρετή τους πολίτες, ενώ φαύλη πολιτεία είναι αυτή που ασκεί λιγότερο τους πολίτες προς την αρετή. Οι νομοθέτες συνεπώς φέρουν μεγάλη ευθύνη για την καλλιέργεια της ηθικής αρετής από τους πολίτες. Όταν ο νόμος της πολιτείας δεν οδηγεί τους πολίτες προς την ενάρετη πράξη, τότε οι δημιουργοί του, οι νομοθέτες, θεωρούνται αποτυχημένοι, καθώς επίσης αποτυχημένη φαύλη θεωρείται και η πολιτεία το πολίτευμα. - Η καλλιέργεια ή η καταστροφή της αρετής οφείλονται στις ίδιες αιτίες και γίνονται με τα ίδια μέσα, όπως συμβαίνει και στις τέχνες. Η χρήση του αντιθετικού ζεύγους " γίνεται - φθείρεται" υπογραμμίζει ότι τόσο η δημιουργία όσο και η απώλεια της αρετής συντελούνται για τους ίδιους λόγους και με τα ίδια μέσα, δηλαδή τον εθισμό και την εξάσκηση. Οι έννοιες «γίνεται φθείρεται» αποτελούν θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος ήδη από τις απαρχές της φιλοσοφικής σκέψης (κι ένα έργο του Αριστοτέλη έχει τον τίτλο Περί γενέσεως καὶ φθορᾶς). Η διαρκής πραγμάτωση ηθικών έργων θα κάνει την αρετή κτήμα του ανθρώπου, ενώ η μη πραγμάτωση τέτοιων έργων θα οδηγήσει στην εξάλειψή της. Σε όλους τους τομείς υπάρχουν οι καλοί και οι κακοί. Όλοι οι μαθητές στις τέχνες δεν φτάνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας. Το καλό παίξιμο της κιθάρας φανερώνει τον καλό κιθαριστή, ενώ το κακό παίξιμο τον κακό. Το καλό κτίσιμο των οικοδομών κάνει τον καλό 2

οικοδόμο και αντίστοιχα το κακό τον κακό. Η πράξη λοιπόν η άσκηση είναι αυτή που δίνει την ιδιότητα του καλού ή του κακού. Έτσι και οι ηθικές αρετές καλλιεργούνται με τις καλές πράξεις. Όπως σημείωσε και σε προηγούμενο απόσπασμα ο Αριστοτέλης, ο άνθρωπος ονομάζεται δίκαιος όταν πράττει δίκαια ή ανδρείος όταν πράττει ανδραγαθήματα. Η αρετή, κινείται ανάμεσα στη γένεση και τη φθορά. Η γένεση συντελείται με την άσκηση. Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα αγαθά (ἡ ἀρετὴ ἐξ ἔθους περιγίγνεται). Αν όμως δεν εφαρμόσουν ηθικούς κανόνες, τότε γίνονται κακοί. Όπως συμβαίνει και μεν έναν κιθαριστή, ο οποίος, αν δεν εφαρμόσει τους σωστούς μουσικούς κανόνες και κάποια ειδική τεχνική, δεν θα μάθει ποτέ να παίζει κιθάρα, όσο και να προσπαθεί. Υπάρχουν, λοιπόν, δύο ειδών ασκήσεις: η καλή και η κακή. Η αρετή όταν ασκείται σωστά, με τη βοήθεια διδασκάλων, γίνεται έξις, συνήθεια, και οι ενάρετες πράξεις με την άσκηση διαμορφώνουν τον ενάρετο άνθρωπο. Πρέπει να επισημανθεί πόσο μεγάλη βαρύτητα δίνεται στην ποιότητα των ενεργειών του ανθρώπου. Τονίζεται η σημασία όχι απλά της άσκησης, αλλά της ορθής άσκησης, αφού ο καλός ή κακός τρόπος δράσης δημιουργεί αντίστοιχα καλές ή κακές συνήθειες, άρα δεν οδηγεί πάντα στην κατάκτηση της αρετής. - η «ἕξις» Στην ενότητα αυτή εμφανίζεται μια νέα έννοια, η «ἕξις». Η λέξη αυτή ετυμολογικά παράγεται από το θέμα του μέλλοντα του ρήματος «ἔχω» και συγκεκριμένα από το σεχ- > hεχ- > ἑχ + την παραγωγική κατάληξη - σις, η οποία δηλώνει ενέργεια. Αρχική σημασία της λέξης είναι το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει. Για τον Αριστοτέλη η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο: είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση και την επανάληψη κάποιων συγκεκριμένων ενεργειών. Οι «ἕξεις» είναι ένα από τα «γινόμενα ἐν τῇ ψυχῇ». Τα άλλα δύο είναι τα πάθη και οι δυνάμεις. Πάθη (πχ. επιθυμία, οργή, φόβος, χαρά, φιλία, μίσος) είναι όσα έχουν ως αποτέλεσμα την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια. Οι δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη, οι οποίες δεν αρκούν από μόνες τους για να χαρακτηριστεί κανείς καλός ή κακός, αλλά πρέπει να γίνουν μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του. Τα 3

μόνιμα αυτά στοιχεία αποκτιούνται με την επανάληψη μιας πράξης, που συνιστά την «ἕξιν». Ακριβώς ότι η «ἕξις» απορρέει από εθισμό και δεν είναι κάτι έμφυτο φαίνεται και από τη χρήση του ρήματος «γίνονται», το οποίο δείχνει ότι η «ἕξις» προκύπτει μέσα από μία διαδικασία, από ένα βαθμιαίο τρόπο διαμόρφωσής της και κατάκτησής της από τον άνθρωπο. Για τον Αριστοτέλη η ἕξις είναι το προσεχές γένος της αρετής, αλλά δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις, αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές, αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα, την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις. Σήμερα η λέξη έχει αποκτήσει ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανάληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα. Β2 Ο Αριστοτέλης συνεχίζει να τεκμηριώνει τη θέση που έχει ήδη διατυπώσει, πως δηλαδή οι ηθικές αρετές δεν είναι «φύσει», αλλά αποκτούνται με τη συνήθεια. Υπάρχει σημαντική σχέση μεταξύ ηθικής πράξης και ηθικής αρετής. Στην προηγούμενη ενότητα αναφέρθηκε σε παραδείγματα (οικοδόμοι, κιθαριστές). Με το «οὕτω» στην ενότητα αυτή έρχεται στις ηθικές αρετές, εισάγει στο νέο συλλογισμό του και συνδέει με τα προηγούμενα όσα ακολουθούν. Με όμοιο τρόπο (ὁμοίως), λοιπόν, προς τις τέχνες (που ανέφερε πιο πάνω) επιτελείται και η διαδικασία εκμάθησης των αρετών (αναλογικός συλλογισμός). Στην καθημερινή ζωή, στις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους αποκτούμε αρετές ή τα αντίθετα των αρετών. Ανάλογα με τη συμπεριφορά μας γινόμαστε: Στις σχέσεις μας με τους άλλους: δίκαιοι ή άδικοι (έχει ιδιαίτερη σημασία η συναναστροφή με τους άλλους). Στις δυσκολίες: ανδρείοι ή δειλοί. Στις επιθυμίες: σώφρονες ή ακόλαστοι (οι πρώτοι είναι αυτοί που χαλιναγωγούν τις επιθυμίες τους, οι δεύτεροι όσοι δεν τις ελέγχουν και ενδίδουν). Στην οργή: πράοι ή οργίλοι (οι πρώτοι είναι συγκρατημένοι, οι δεύτεροι έχουν εκρηκτική συμπεριφορά). 4

Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, χρησιμοποιεί αντιθετικά ζεύγη, για να τονίσει τους δύο τρόπους συμπεριφοράς που μπορούν να έχουν οι άνθρωποι. Στα σχήματα, επίσης, προστίθεται και το χιαστό: φοβεῖσθαι θαρρεῖν ἀνδρεῖοι δειλοί Ο φιλόσοφος, ερευνώντας τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης, αναφέρεται σε παραδείγματα από την καθημερινή ζωή. Οι συναλλαγές των ανθρώπων όχι μόνο ρυθμίζουν τη συμπεριφορά τους, αλλά, αν είναι δίκαιες, καθιστούν τους ανθρώπους δίκαιους και, αν είναι άδικες, καθιστούν τους ανθρώπους άδικους. Το επιχείρημα αυτό συμφωνεί με τη γενική πρόταση που εμπεριέχει το συμπέρασμα: και με ένα λόγο από μόνιμες ενέργειες διαμορφώνονται τα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Οι επαναλαμβανόμενες πράξεις γίνονται ἕξεις. Για να αποκτήσουμε την έξη μιας συνήθειας, πρέπει να εκτελούμε συχνά αυτή την ενέργεια. Όχι μόνο οι αρετές, αλλά γενικά τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας διαμορφώνονται με όμοιους τρόπους συμπεριφοράς. Για αυτό πρέπει να δίνουμε ιδιαίτερη σημασία στην ποιότητα της συμπεριφοράς μας, για να αποκτήσουμε την ηθική αρετή. Προέχει, συνεπώς, η ποιότητα των ενεργειών του ανθρώπου, τις οποίες ακολουθούν οι συνήθειες που οδηγούν σε ανάλογες πράξεις. Η έλλειψη ποιότητας στις ενέργειες δημιουργεί τα τρωτά του χαρακτήρα του ανθρώπου. Την ποιότητα των έξεων εξασφαλίζει ο ορθός λόγος που μπορεί να μας βοηθήσει να καθορίσουμε ποιες ενέργειες μας οδηγούν σε ηθική συμπεριφορά και ποιες όχι. Η αρετή, κατά τον Αριστοτέλη έχει κ ο ι ν ω ν ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α. Στην ενότητα αυτό είναι ευδιάκριτο από τα παραδείγματα της καθημερινής κοινωνικής ζωής που χρησιμοποιεί, με πρώτο τις καθημερινές συναλλαγές. Οι δίκαιες συναλλαγές διαμορφώνουν δίκαιους ανθρώπους, οι άδικες άδικους. Ο εθισμός στο θάρρος ή στο φόβο διαμορφώνει ανδρείους ή δειλούς. Στα προηγούμενα αναφέρθηκε στην πολιτική διάσταση της αρετής, ενώ εδώ στην κοινωνική. 5

(Ο φιλόσοφος στην ενότητα χρησιμοποιεί πολλές φορές τα ρήματα ἐθίζομαι, πράττω και γίγνομαι σε διάφορους τύπους. Τα ρήματα αναφέρονται στην πράξη (πχ πράττοντες) και την επανάληψή της που οδηγεί στον εθισμό (πχ ἐθιζόμενοι) και στη βαθμιαία απόκτηση της αρετής (πχ γινόμενοι). Η χρονική τους βαθμίδα - είναι μετοχές ενεστώτα - δηλώνει επανάληψη. Η επαναλαμβανόμενη χρήση των ίδιων ρημάτων επιτρέπει στο συγγραφέα να αποδείξει τον τρόπο που αποκτάται η ηθική αρετή και να τονίσει τη σημασία της ηθικής πράξης στην κατάκτησή της.) Β3 Σχολικό βιβλίο, από σελίδα 127 «Να ήταν άραγε η απουσία του Πλάτωνα» έως σελίδα 128 «... η ψυχοχύνθεση του Πλάτωνα) Β4 Γηγενής: γινόμενον ἐσθλός: ἐστίν μισαλλοδοξία: συναλλάγμασιν δέος: δεῖ στρεβλός: ἀναστρέφεσθαι Γ1. Νομίζω, είπα εγώ, πως αναφέρεις ικανή απόδειξη ότι δεν είναι αυτή η τέχνη των ρητόρων, την οποία αν κάποιος αποκτούσε μπορεί να είναι ευτυχισμένος. Και πράγματι εγώ νόμιζα ότι κάπου εδώ θα φανεί η επιστήμη (:γνώση) που από παλιά βέβαια αναζητούμε. Γιατί και οι άνδρες αυτοί, οι ρήτορες, όταν τους συναναστρέφομαι, Κλεινία, μου δίνουν την εντύπωση πως είναι υπερβολικά σοφοί, και η ίδια η τέχνη τους θεσπέσια και υψηλή. Και όμως, δεν είναι καθόλου παράδοξο (αυτό). Γιατί είναι μέρος της τέχης των μάγων και λίγο κατώτερη από εκείνη. Η μεν τέχνη των μάγων είναι το γήτεμα και των φιδιών και των αραχνών και των σκορπιών και των άλλων θηρίων και των ασθενειών, η δε (των ρητόρων) τυχαίνει να είναι γήτεμα και εξαπάτηση των 6

δικαστών και των μελών της εκκλησίας του δήμου και του άλλου πλήθους. Γ2. φάτε ἐκτῶ τινῶν (ὦ) εὔδαιμον ᾠήθη πεφάνθω παλαίτερον (ὦ) κήλησι τύχοιεν ἐσομέναις Γ3 α. μοι: δοτική προσωπική του κρίνοντος προσώπου στο ρήμα δοκεῖς εὐδαίμων: κατηγορούμενο στο υποκείμενο τις του ρήματος ἄν εἴη ἥν: αντικείμενο του ρήματος ζητοῦμεν ἐκείνης: γενική συγκριτική στο ὑποδεεστέρα οὖσα: κατηγορηματική μετοχή που αναφέρεται στο υποκείμενο ἡ δε του ρήματος τυγχάνει β. κτησάμενος: επιρρηματική υποθετική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο τις του ρήματος ἄν εἴη Ανάλυση: εἰ κτήσαιτο Η μετοχή αναλύεται με εἰ και ευκτική, γιατί με απόδοση το ρήμα ἄν εἴη σχηματίζει λανθάνοντα υποθετικό λόγο που δηλώνει την απλή σκέψη του λέγοντος 7