ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε το απόσπασμα: «Ἐπεὶ δ ἡ πόλις τῶν συγκειμένων ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν». «Επειδή όμως η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλον αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη, προφανώς πρέπει πρώτα να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης γιατί η πόλη είναι ένα σύνολο πολιτών. Eπομένως, πρέπει να εξετάσουμε ποιον πρέπει να αποκαλούμε πολίτη και τι είναι ο πολίτης. Γιατί και για το περιεχόμενο της λέξης "πολίτης" διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες δεν υπάρχει δηλαδή μια γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της λέξης "πολίτης" γιατί κάποιος που είναι πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, συχνά δεν είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα. Ο πολίτης δεν είναι πολίτης με κριτήριο το ότι ζει σε έναν συγκεκριμένο τόπο (γιατί και οι μέτοικοι και οι δούλοι μοιράζονται ενν. με τους πολίτες, έναν κοινό τόπο), ούτε [είναι πολίτες] αυτοί που (από όλα τα πολιτικά δικαιώματα) έχουν μόνο το δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες (γιατί το δικαίωμα αυτό το έχουν και άλλοι ενν. πολίτες άλλων πόλεων χάρη σε ειδικές συμφωνίες ενν. των πόλεών τους με τη συγκεκριμένη πόλη) πολίτης με την ακριβέστερη σημασία της λέξης δεν ορίζεται με κανένα άλλο κριτήριο παρά με τη συμμετοχή στις δικαστικές λειτουργίες και στα αξιώματα. Τι είναι λοιπόν ο πολίτης, [γίνεται] φανερό από αυτά όποιος δηλαδή έχει τη δυνατότητα να συμμετέχει στην πολιτική και δικαστική εξουσία, [αυτός] λέμε πλέον ότι είναι πολίτης αυτής της πόλης, ενώ πόλη [λέμε ότι είναι], για να το πούμε με τον πιο γενικό τρόπο, ένας αριθμός τέτοιων ατόμων αρκετός για να ζουν με αυτάρκεια». Β1. Να αναφέρετε τους τρεις λόγους για τους οποίους ο Αριστοτέλης κρίνει απαραίτητο να διερευνηθεί αρχικά η έννοια «πόλις» προκειμένου να καταστεί δυνατή η επισκόπηση «περὶ πολιτείας». Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι για να καθοριστεί η ουσία και για να επισημανθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της "πολιτείας", είναι απαραίτητο να αποσαφηνιστεί πρώτα το περιεχόμενο της έννοιας «πόλις», να δοθεί δηλαδή ένας σαφής και ακριβής ορισμός της. Οι λόγοι που κατά την άποψή του επιβάλλουν κάτι τέτοιο, είναι οι ακόλουθοι: Οι διαφοροποιήσεις οι οποίες παρατηρούνται στα πρόσωπα που η πόλις αντιπροσωπεύει, όταν μέσω των συντεταγμένων οργάνων της λαμβάνει συγκεκριμένες πολιτικές αποφάσεις. Πολλές φορές δηλαδή διατυπώνονται Σελίδα 5 από 10
διαφορετικές και αντικρουόμενες απόψεις για το ποιος έχει την ευθύνη για τη λήψη και την τέλεση μιας πολιτικής πράξης, ιδιαίτερα σε μη δημοκρατικά πολιτεύματα, στα οποία οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται από το σύνολο των πολιτών ή την πλειοψηφία. Έτσι, άλλοι υποστηρίζουν ότι την ευθύνη την έχουν όλοι οι πολίτες, ενώ άλλοι ότι υπεύθυνοι για τις αποφάσεις αυτές είναι οι εκάστοτε φορείς εξουσίας, οι ολιγαρχικές κυβερνήσεις ή ένας τύραννος. Στην πρώτη περίπτωση, ως δρων πολιτικό υποκείμενο, ως φορέας άσκησης των εξουσιών ορίζονται οι πολίτες (οἱ μὲν φάσκοντες τὴν πόλιν πεπραχέναι τὴν πρᾶξιν), οπότε οι αποφάσεις τους δεσμεύουν νομικά, πολιτικά και ηθικά όλους. Στη δεύτερη περίπτωση οι εκάστοτε κρατούντες φέρουν την ευθύνη για την τέλεση κάθε πολιτικής πράξης είναι (οἱ δ οὐ τὴν πόλιν ἀλλὰ τὴν ὀλιγαρχίαν ἢ τὸν τύραννον), κατά συνέπεια οι αποφάσεις τους δεν έχουν δεσμευτική ισχύ για τους πολίτες. Η «αμφισβήτηση» αυτή του όρου "πολιτεία" γίνεται πιο φανερή και πιο απτή, όταν κάποια στιγμή αλλάζει σε έναν τόπο το καθεστώς. Σε τέτοιες περιστάσεις δεν είναι καθόλου σπάνιο το νέο καθεστώς να μην αναγνωρίζει ούτε τις συμφωνίες που είχε συνάψει το προηγούμενο καθεστώς. Η δικαιολογία - εξήγηση που προβάλλεται τότε είναι ότι «τις συμφωνίες δεν τις έκανε η πόλις αλλά ο συγκεκριμένος, εκείνη την εποχή, φορέας της εξουσίας». Ο Αριστοτέλης εκφράζοντας αυτές τις απόψεις φαίνεται να έχει υπόψη του το ιστορικό παράδειγμα της διένεξης των Πλαταιέων και των Θηβαίων που καταγράφεται στο τρίτο βιβλίο (ΙΙΙ 62) των Ιστοριών του Θουκυδίδη. Εκεί αναφέρεται ότι οι Πλαταιείς κατηγόρησαν τους Θηβαίους για τον «μηδισμό» της πόλης τους κατά τους Περσικούς πολέμους και ότι οι Θηβαίοι απάντησαν στη βαριά αυτή κατηγορία με την εξής φράση: «δεν ήταν η ξύμπασα πόλις που έπραξε τούτο, αλλά η δυναστεία ὀλίγων ἀνδρῶν που τότε εἶχε τὰ πράγματα», που τότε είχε, δηλαδή, την εξουσία στην πόλη. Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης παραθέτει τον δεύτερο λόγο, με βάση τον οποίο πρέπει να προσδιοριστεί πρώτα η "φύσις" της πόλεως, προκειμένου να οριστεί η έννοια του πολιτεύματος. Το γεγονός δηλαδή ότι η δραστηριότητα τόσο των πολιτικών όσο και των νομοθετών αφορά στο σύνολό της την «πόλιν», καθιστώντας έτσι αναγκαία τη διερεύνηση της ουσίας της προκειμένου να κατανοηθούν πλήρως ο ρόλος και η δράση εκείνων («τοῦ δὲ πολιτικοῦ... οὖσαν περὶ πόλιν»). Λογικά από την αριστοτελική διατύπωση συνάγεται ότι το έργο και η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη μέσα στην ευρύτερη οργάνωση της πόλης και στον καταμερισμό της εργασίας έχουν την ιδιαιτερότητα ότι περιστρέφονται γύρω από την πόλη. Έτσι αν κάθε χειρώνακτας και επαγγελματίας ασχολείται με τον ειδικό τομέα της εργασίας του, ο πολιτικός και ο νομοθέτης ασχολούνται με την πόλη, δηλαδή με τη συλλογική οντότητα και τα ζητήματα που την αφορούν. Αφού, λοιπόν, η πόλη αποτελεί το επίκεντρο κάθε λειτουργίας του πολιτικού και του νομοθέτη, δεν είναι δυνατό να κατανοηθούν πλήρως ο ρόλος και το έργο τους σχετικά με το πολίτευμα αν δεν αποσαφηνιστεί ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της οντότητας (πόλις) στην οποία εκείνοι ενεργοποιούνται. Σελίδα 6 από 10
Ολοκληρώνοντας την αιτιολόγηση της αρχικής του τοποθέτησης ο φιλόσοφος υπογραμμίζει ότι το πολίτευμα είναι ένα σύστημα οργάνωσης που διέπει τις σχέσεις όσων διαβιούν σε μια «πόλιν» και που, κατά συνέπεια, για να καθοριστεί η ουσία του, θα πρέπει πρώτα να αποσαφηνιστούν η ουσία και το περιεχόμενο εκείνης («ἡ δὲ πολιτεία τῶν τὴν πόλιν οἰκούντων ἐστὶ τάξις τις»). Άλλωστε σε μια πρώτη προσέγγιση στον απλό αυτόν ορισμό του πολιτεύματος φαίνεται η βασική διαφορά της πόλης από το πολίτευμα, αλλά και η οργανική τους σχέση. Η πόλη αφορά το γεγονός της συνύπαρξης των ανθρώπων με σκοπό την αυτάρκεια και την ευδαιμονία, ενώ το πολίτευμα αφορά την οργάνωση, το πολιτικό καθεστώς, τη μορφή που καθιστά το τυχαίο σύνολο πόλη. Ακόμη ο Αριστοτέλης συνδέει τη δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη με το πολίτευμα, αφού το πολίτευμα ανάλογα με τη μορφή που έχει υπαγορεύει και το περιεχόμενο της δραστηριότητάς τους. Βέβαια η σχέση μπορεί να εννοηθεί και αντίστροφα ως ένα σημείο, δηλαδή η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη να είναι ρυθμιστικός παράγοντας του πολιτεύματος. Β2. Λαμβάνοντας υπόψη το πρωτότυπο κείμενο να αναφέρετε σε ποιον ορισμό της πόλης καταλήγει ο Αριστοτέλης. Μετά τον προκαταρκτικό ορισμό της πόλεως που είχε παραθέσει σε προηγούμενη ενότητα - όπου ο φιλόσοφος είχε υποστηρίξει ότι η πόλις είναι το σύνολο των πολιτών που τη συναπαρτίζουν (ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθος έστὶ), ο Αριστοτέλης υλοποιώντας την πρόθεσή του να εξετάσει το ζήτημα που τον απασχολεί με την εφαρμογή της αναλυτικής μεθόδου, ορίζει την έννοια "πόλις", αφού έχει ήδη ορίσει πια την έννοια του πολίτη. Συνθέτει λοιπόν εκ νέου τον ορισμό για την πόλη σε σχέση όμως με τον πολίτη και τη συμβολή του στο βασικό γνώρισμά της, σε αυτό της αυτάρκειας. Στον τελικό αυτό ορισμό ο Αριστοτέλης αντικαθιστά τη λέξη "πολίτης" με τον ορισμό της έννοιάς της και ορίζει την πόλιν ως το σύνολο των ατόμων εκείνων που έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν ενεργά και άμεσα στην άσκηση της δικαστικής, της βουλευτικής ή νομοθετικής και της εκτελεστικής ή κυβερνητικής εξουσίας. Επισημαίνει μάλιστα, προς επίρρωση της θέσης του ότι η πόλις αποτελείται από το σύνολο των πολιτών που είναι αρκετοί στον αριθμό και ικανοί στην αξιοσύνη, την αρετή (διανοητική και ηθική), όχι τυχαίοι και ανάξιοι, ικανοί να εξασφαλίζουν την αυτοδυναμία και την αυτάρκεια στην πόλη (πόλιν δὲ τὸ τῶν τοιούτων πλῆθος ἱκανὸν πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς, ὡς ἁπλῶς εἰπεῖν). Με δεδομένο ότι πόλη είναι ένα σύνολο πολιτών που διαθέτει εξουσίες και που διατηρείται ως ενιαία ολότητα, υπηρετεί τον τελικό της σκοπό, την ευδαιμονία, η οποία όμως προϋποθέτει αυτάρκεια. Αυτό συμβαίνει διότι η αυτάρκεια που επιτυγχάνεται στην πόλη, όταν ικανοποιούνται όλες οι ανάγκες ζωής, είναι συνώνυμη με την ευτυχία, το «εὖ ζῆν». Οι άνθρωποι ως άτομα, επειδή είναι ελλιπή όντα, είναι δυνατόν να είναι ευτυχείς, μόνο αν είναι σε θέση να έχουν επάρκεια, την οποία βρίσκουν μέσα στην πόλη και από την πόλη. Επίσης, η πολιτική κοινωνία ως Σελίδα 7 από 10
πλήρης ύπαρξη, που δεν της λείπει τίποτε και μπορεί να εγγυηθεί το «εὖ ζῆν», είναι αποτέλεσμα της συνειδητής πολιτικής πράξης των πολιτών. Σε άλλο σημείο των «Πολιτικῶν» (1328b 16) ο Αριστοτέλης διδάσκει ότι: «ἡ πόλις πλῆθός ἐστιν οὐ τὸ τυχὸν ἀλλὰ πρὸς ζωὴν αὔταρκες, ἐὰν δέ τι τυγχάνῃ τούτων ἐκλεῖπον, ἀδύνατον ἁπλῶς αὐτάρκη τὴν κοινωνίαν εἶναι ταύτην», και, όπως ήδη έχει αναφέρει στη 12η ενότητα, η αυτάρκεια της πόλης που συνδέεται με το «εὖ ζῆν», την ευδαιμονία των πολιτών, δεν αφορά απλά τα υλικά αγαθά και την εμπορική της ανάπτυξη, αλλά και την ύπαρξη αμυντικών δυνατοτήτων, συστήματος χρηστής διοίκησης και απονομής δικαιοσύνης. Έτσι, η πόλη καθίσταται ανεξάρτητη σε όλους τους τομείς. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μια πολιτεία είναι απαραίτητο να έχει τόσο μόνο πληθυσμό πολιτών, ώστε να εξασφαλίζεται απόλυτα η αυτάρκεια σε αυτή και να μην παρατηρείται " ἔλλειψις" ή " ὑπερβολή", γιατί τότε θα καταστεί επισφαλής και ευπρόσβλητη η κοινωνική συνοχή. Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι η αρχή της μεσότητας δεν διέπει μόνο την ηθική δραστηριότητα του ατόμου αλλά χαρακτηρίζει και την τελειότερη ανθρώπινη κοινωνία, την πολιτική. Β3. Ποια σημασία δίνει ο Αριστοτέλης στην έννοια «πόλις» και ποιος είναι ο στόχος της; Βλ. σχολικό βιβλίο, σελ. 164-165 (Η αρχαία ελληνική αυτή λέξη δεν είχε τη σημασία από οτιδήποτε βρίσκεται έξω από την πόλιν). Β4 α. Να βρείτε με ποιες λέξεις του πρωτότυπου κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι παρακάτω (γράψτε τουλάχιστον μία): ωροσκόπιο, πολιούχος, διαβήτης, στήλη, μεμψίμοιρος, κρίμα. ωροσκόπιο: ἐπισκοποῦντι πολιούχος: πόλις διαβήτης: ἀμφισβητοῦσιν στήλη: συνεστώτων μεμψίμοιρος: μορίων κρίμα: κρίσεως, κριτικῆς β. Να γράψετε τα αντώνυμα των παρακάτω λέξεων στην αρχαία ελληνική (στον τύπο που βρίσκονται) : δικαίων, μετέχοντες, μᾶλλον, ζωῆς. δικαίων ἀδίκων μετέχοντες ἀπέχοντες μᾶλλον ἧττον ζωῆς θανάτου, μόρου, τελευτῆς Σελίδα 8 από 10
ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. Αν λοιπόν έχουμε αντιρρήσεις σχετικά με αυτό, ας γίνει διαιτητής μας ο νόμος, τον οποίο δεν τον θέσπισαν ούτε όσοι επιθυμούν ούτε όσοι επιβουλεύονται τις ξένες περιουσίες αλλά ο κατεξοχήν δημοκρατικός Σόλων αυτός επειδή γνώριζε ότι γίνονται πολλές αγορές στην πόλη, θέσπισε δίκαιο νόμο, όπως ομολογείται από όλους, δηλαδή τις ζημίες που θα προκαλέσουν οι δούλοι και τις δαπάνες να τις πληρώνει ο κύριος, στις εργασίες του οποίου βρίσκονται οι δούλοι. Και δικαιολογημένα και μάλιστα αν ο δούλος κάνει κάτι καλό ή αν βρει (κάποια) δουλειά, αυτά ανήκουν σε όποιον τον έχει στην κατοχή του. Εσύ όμως αφήνεις τον νόμο και συζητάς για καταπατούμενες συμφωνίες. Και ο Σόλωνας θεωρεί ότι από το νόμο δεν πρέπει να είναι εγκυρότερο ούτε και το ψήφισμα που πρότεινε κάποιος νόμιμα εσύ όμως έχεις την αξίωση ακόμη και οι άδικες συμφωνίες να υπερισχύουν όλων των νόμων. Γ2. Να γράψετε τους τύπους που ζητούνται: ὃν: δοτική ενικού και πληθυντικού στο γένος που βρίσκεται: ᾧ, οἷς ζημίας: αιτιατική ενικού και γενική πληθυντικού: τὴν ζημίαν, τῶν ζημιῶν δεσπότην: κλητική ενικού και ονομαστική πληθυντικού: ὦ δέσποτα, οἱ δεσπόται ψήφισμα: δοτική ενικού και πληθυντικού: τῷ ψηφίσματι, τοῖς ψηφίσμασι(ν) ἀδίκους: παραθετική αντικατάσταση εκεί που βρίσκεται: ἀδικωτέρους, ἀδικωτάτους ἐρῶντες: β ενικό υποτακτικής και προστακτικής ενεστώτα: ἐρᾷς, ἔρα ἔθηκε: να αντικατασταθεί εγκλιτικά στο ίδιο πρόσωπο: ἔθηκε, θῇ, θείη, θέτω εὕρῃ: γ πληθυντικό ευκτικής ενεστώτα και αορίστου: εὑρίσκοιεν, εὕροιεν ἀφείς: να αντικατασταθεί χρονικά εκεί που βρίσκεται: ἀφιείς, ἀφήσων, ἀφείς, ἀφεικὼς ἀξιοῖς: β πληθυντικό οριστικής και προστακτικής ενεστώτα: ἀξιοῦτε, ἀξιοῦτε Γ3. α) Να προσδιορίσετε τη συντακτική λειτουργία των παρακάτω λέξεων (να δηλώσετε τον όρο που αυτές συμπληρώνουν ή προσδιορίζουν): ἡμῖν, τοῖς ἀλλοτρίοις, εἰδὼς, τοῦ κεκτημένου, τοῦ νόμου. ἡμῖν: δοτική προσωπική χαριστική στο γενέσθω Σελίδα 9 από 10
τοῖς ἀλλοτρίοις: αντικείμενο στη μετοχή ἐπιβουλεύοντες εἰδὼς: αιτιολογική μετοχή συνημένη στο υποκείμενο του ρήματος ἔθηκε τοῦ κεκτημένου: επιθετική μετοχή ως γενική κατηγορηματική κτητική στο γίγνεται τοῦ νόμου: γενική συγκριτική από το κυριώτερον β) «καὶ γὰρ ἐάν τι ἀγαθὸν πράξῃ ἢ ἐργασίαν εὕρῃ ὁ οἰκέτης, τοῦ κεκτημένου αὐτὸν γίγνεται»: στο συγκεκριμένο απόσπασμα να βρείτε και να αναγνωρίσετε τον υποθετικό λόγο που υπάρχει σ αυτό. Υπόθεση: ἐάν πράξῃ ἢ εὕρῃ (ἐάν + υποτακτική) Απόδοση: γίγνεται (οριστική ενεστώτα) Ο υποθετικός λόγος δηλώνει την αόριστη επανάληψη σε παρόν και μέλλον, είναι σύνθετος ως προς την υπόθεση και ανεξάρτητος. γ) ὅτι πολλαὶ ὠναὶ γίγνονται ἐν τῇ πόλει: να βρείτε το είδος της δευτερεύουσας πρότασης και να την μετατρέψετε στην αντίστοιχη μετοχή. Δευτερεύουσα ονοματική ειδική πρόταση. Αναλύεται σε κατηγορηματική μετοχή: πολλὰς ὠνὰς γιγνομένας Σελίδα 10 από 10