ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΤΑΡΤΗ 18 ΜΑΪΟΥ 2016 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ (ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ Ι Κ Ε Σ Α Π Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ Θ Ε Μ Α Τ Ω Ν A1. Με ανάλογο τρόπο (δημιουργούνται) και οι οικοδόμοι και όλοι οι υπόλοιποι δηλαδή (κάποιοι) θα γίνουν καλοί οικοδόμοι με το να οικοδομούν σωστά, ενώ (κάποιοι θα γίνουν) κακοί με το να οικοδομούν λανθασμένα. Διότι, αν δεν ήταν έτσι τα πράγματα, καθόλου δε θα χρειαζόταν ο άνθρωπος που θα δίδασκε, αλλά όλοι θα γίνονταν καλοί ή κακοί (από τη γέννησή τους). Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και στην περίπτωση των αρετών κάνοντας, δηλαδή, όσα συμβαίνουν στις συναλλαγές μας με τους (άλλους) ανθρώπους, γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντας όμως όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να αισθανόμαστε φόβο παρά θάρρος, άλλοι (γινόμαστε) ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Κατά τον ίδιο τρόπο συμβαίνουν και όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και με την οργή (μας) άλλοι, δηλαδή, γίνονται σώφρονες και πράοι και άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται με αυτόν το συγκεκριμένο τρόπο και οι άλλοι με τον αντίθετο. Και με ένα λόγο (= συνολικά) από όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα (μας). Γι αυτό πρέπει να προσδίδουμε μία ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές (μας) γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών (των ενεργειών) ακολουθούν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα (μας). Β1. καί διαφέρει φαύλης : Ο Αριστοτέλης συνήθως κάνει διάκριση ανάμεσα στα ορθά πολιτεύματα και στις παρεκβάσεις τους, δηλαδή τις εκτροπές από αυτά. Στα Πολιτικά, συγκεκριμένα, διακρίνει σε ορθά και παρεκκλίσεις έξι μορφές πολιτευμάτων με κριτήριο αν υπηρετείται το κοινό συμφέρον (ορθά) ή το συμφέρον μόνο αυτών που ασκούν την εξουσία (παρεκκλίσεις). Εδώ, όμως, δεν αναφέρεται σε αυτό εδώ 1
προϋποτίθεται ότι ο νομοθέτης επιδιώκει σε κάθε περίπτωση το καλό των πολιτών απλώς μπορεί να μην έχει πάντοτε επιτυχία στο στόχο του αυτόν. Επομένως, φαύλη πολιτεία, εδώ, σημαίνει το λιγότερο επιτυχές πολίτευμα, αυτό που δεν επιτυγχάνει πλήρως το στόχο του, να κάνει τους πολίτες ενάρετους. Παρόμοια, σε άλλο χωρίο των Ηθικών ΝΙκομαχείων, ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για νόμο που είναι κείμενος ὀρθῶς και έχει επιτυχία, και για νόμο ἀπεσχεδιασμένον (δηλαδή προχειροφτιαγμένο), που δεν έχει επιτυχία. καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται καί φθείρεται : Ο Αριστοτέλης αναφέρεται εδώ στις έννοιες της γενέσεως και της φθοράς. Οι έννοιες αυτές αποτελούν θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος ήδη από τις απαρχές της φιλοσοφικής σκέψης (κι ένα έργο του Αριστοτέλη έχει τον τίτλο Περί γενέσεως καί φθορᾶς ). Εδώ, η σημασία των λέξεων δεν είναι η γέννηση και ο θάνατος, αφού κάτι τέτοιο δεν έχει νόημα για τις αρετές. Ο φιλόσοφος εννοεί την επίτευξη ή τη μη επίτευξη της επιδιωκόμενης αρετής, όπως φαίνεται και από τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί (των νομοθετών, των κιθαριστών και των οικοδόμων). ἐκ τῶν ὁμοίων. ἕξεις : Η λέξη ἕξις, σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος ἔχω (βλ. ἕξω), σημαίνει αυτό που έχει κάποιος. Συγκεκριμένα, εδώ σημαίνει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, τα οποία έχουν διαμορφωθεί από την επανάληψη όμοιων πράξεων (εξάλλου, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο χαρακτήρας τους ανθρώπου δεν υπάρχει εκ φύσεως αλλά είναι αποτέλεσμα εθισμού). Αυτό σημαίνει ότι οι ενάρετες πράξεις, επαναλαμβανόμενες, δημιουργούν καλές έξεις, ενώ οι μη ενάρετες πράξεις δημιουργούν κακές έξεις. Όπως, όμως, αναφέρει ο Αριστοτέλης σε άλλο σημείο των Ηθικών Νικομαχείων, συμβαίνει και το αντίστροφο: οι έξεις γίνονται η πηγή των αντίστοιχων ενεργειών, και έτσι δημιουργείται ένας κύκλος. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την ανδρεία: συνηθίζοντας να περιφρονούμε τους κινδύνους γινόμαστε ανδρείοι και, αφού γίνουμε ανδρείοι, μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμη καλύτερα αυτά που προκαλούν φόβο. Αξίζει να επισημάνουμε ότι, για τον Αριστοτέλη, η αρετή είναι ἕξις, αφού διαμορφώνεται από τον εθισμό, από την επανάληψη όμοιων ενάρετων πράξεων. Β2. α) Στην παράγραφο αυτή ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο ότι η απόκτηση της ηθικής αρετής και η διαπίστωση ότι αυτή υπάρχει συνδέεται με τις καθημερινές μας πράξεις. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι όπως συμβαίνει στις τέχνες για τις οποίες έχει μιλήσει- 2
ομοίως (αναλογικός συλλογισμός) συμβαίνει και στις αρετές (οὕτω δή καί ἐπί τῶν ἀρετῶν ἔχει). Στη συνέχεια, τεκμηριώνει τον ισχυρισμό του με αναφορά σε συγκεκριμένες αρετές, στη δικαιοσύνη (πράττοντες γάρ οἵ δέ ἄδικοι) και στη γενναιότητα (πράττοντες δέ δειλοί). Στις συναλλαγές μας με τους άλλους φαίνεται αν είμαστε δίκαιοι ή άδικοι και στην αντιμετώπιση των επικίνδυνων καταστάσεων αν είμαστε γενναίοι ή δειλοί. Αντίστοιχα διαπιστώνεται και εκδηλώνεται η αυτοσυγκράτηση και η ηπιότητά μας στις καταστάσεις που σχετίζονται με την επιθυμία ή την οργή μας. β) Στην αρχή της παραγράφου ο Αριστοτέλης διατυπώνει την άποψη ότι οι αρετές, όπως και οι τέχνες, στις οποίες έχει ήδη αναφερθεί - αφενός αποκτώνται, αφετέρου διαπιστώνονται μέσω των ενεργειών στην καθημερινή μας συμπεριφορά. Με επαγωγικό τρόπο, η άποψη αυτή τεκμηριώνεται με τα παραδείγματα και τις επιμέρους περιπτώσεις που ακολουθούν. Όπως φαίνεται από το επίρρημα οὕτω, με το οποίο ξεκινά την παράγραφο, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί εδώ τη μέθοδο της αναλογίας. Συγκεκριμένα, παραλληλίζει τη διαδικασία απόκτησης των αρετών, την οποία περιγράφει στη συνέχεια (πράττοντες οἱ δὲ δειλοί), με τη διαδικασία εκμάθησης των τεχνών, στην οποία αναφέρθηκε προηγουμένως (ἐκ γάρ τοῦ κιθαρίζειν ἐκ τοῦ κακῶς κακοί). Στη συνέχεια της παραγράφου, επίσης χρησιμοποιεί την αναλογία (Ὁμοίως δὲ ) προκειμένου να επισημάνει ότι, αυτό που συμβαίνει σε σχέση με τις αρετές, ισχύει και στα συναισθήματα της επιθυμίας και της οργής. Παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης αναπτύσσει την επιχειρηματολογία του με τη χρήση παραδειγμάτων. Έτσι, αναφέρεται συγκεκριμένα στις συναναστροφές μέσω των οποίων τεκμηριώνεται αν είμαστε δίκαιοι ή αδικοι και στην αντιμετώπιση των επικίνδυνων καταστάσεων, όπου διαπιστώνεται αν είμαστε γενναίοι ή δειλοί. Β3. Σχολικό βιβλίο, Εισαγωγή: Ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία του Πλάτωνα: Μαθητής πρώτα, δάσκαλος στη συνέχεια: «Η σημασία της Ακαδημίας η ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα)». B4. γηγενής: γινόμενον, γίνονται, ἐγίνοντο ἐσθλός: ἐστίν, ἔσονται μισαλλοδοξία: συναλλάγμασι 3
δέος: δειλοί, δεινοῖς στρεβλός: ἀναστρέφεσθαι Γ1. Μου φαίνεσαι, είπα εγώ, ότι παρουσιάζεις επαρκή απόδειξη, ότι δεν είναι η τέχνη των συγγραφέων λόγων αυτή, την οποία αν κάποιος αποκτήσει είναι δυνατόν να είναι ευτυχής. Ωστόσο εγώ πίστευα ότι κάπου εδώ θα αναφανεί η γνώση την οποία βέβαια εδώ και ώρα αναζητούμε. Διότι και αυτοί ακριβώς οι άνδρες που συγγράφουν λόγους, όταν τους συναναστραφώ, μου φαίνονται ότι είναι πάνσοφοι, Κλεινία, και η ίδια η τέχνη τους (μου φαίνεται) κάποια έξοχη και υψηλή (τέχνη). Και βέβαια δεν είναι (αυτό) καθόλου αξιοπερίεργο διότι είναι μέρος της τέχνης των μάγων και (είναι) λίγο κατώτερη από εκείνη. Διότι η (τέχνη) των μάγων αντιμετωπίζει με τη σαγήνη τις έχιδνες και τις αράχνες και τους σκορπιούς και τα υπόλοιπα άγρια ζώα και τις ασθένειες, ενώ η άλλη (η τέχνη των συγγραφέων λόγων) συμβαίνει να είναι γοητεία και παρηγοριά των δικαστών και των μελών της εκκλησίας του δήμου και των υπόλοιπων (ανθρώπινων) ομάδων. Γ2. ἔφην > φάτε κτησάμενος > ἐκτῶ τις > τινῶν εὐδαίμων > (ὦ) εὒδαιμον ὢμην > ᾠήθη φανήσεσθαι > πεφάνθω πάλαι > παλαίτερον κήλησις > (ὦ) κήλησι τυγχάνει > τύχοιεν οὖσα > ἐσομέναις Γ3. α) μοι: είναι δοτική προσωπική του κρίνοντος προσώπου από το δοξαστικό ρ. δοκεῖς. εὐδαίμων: είναι απλό κατηγορούμενο στο υποκ. τις μέσω του συνδετικού ρ. ἂν εἴη. ἥν: αντικείμενο του ρ. ζητοῦμεν. ἐκείνης: γενική συγκριτική από το επίθετο συγκριτικού βαθμού ὑποδεεστέρα. οὖσα: κατηγορηματική μετοχή από το ρήμα τυγχάνει, ως κατηγορούμενο στο υποκείμενο ἡ δέ του ρ.εξαρτήσεως. 4
β) κτησάμενος: είναι μια υποθετική μετοχή, συνημμένη στο υποκ. τις του ρ.εξαρτήσεως ἂν εἴη. Η μετοχή αναλύεται σε εἰ + ευκτική εἴ τις κτήσαιτο Η υποθετική πρόταση που σχηματίζεται εκφέρεται με ευκτική (της απλής σκέψης)επειδή με την απόδοση ἂν εἴη σχηματίζει υποθετικό λόγο που δηλώνει την απλή σκέψη του λέγοντος. 5