ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α1. Γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται με τις ευχαριστήσεις και τις δυσαρέσκειες γιατί εξαιτίας της ευχαρίστησης κάνουμε τα τιποτένια πράγματα, ενώ εξαιτίας της δυσαρέσκειας μένουμε μακριά από τα ωραία πράγματα. Γι' αυτό πρέπει ήδη από τη μικρή ηλικία να έχουμε πάρει εκείνη την αγωγή, όπως λέει ο Πλάτωνας, ώστε να ευχαριστιόμαστε και να δυσαρεστούμαστε με αυτά που πρέπει γιατί αυτή είναι η σωστή παιδεία. εν πρέπει, όμως, να το πούμε μόνο έτσι, ότι (η αρετή είναι) έξη, αλλά και ποιας ποιότητας έξη είναι. Πρέπει, λοιπόν, να πούμε ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην πιο καλή κατάστασή του και το βοηθά να εκτελέσει με το σωστό τρόπο αυτό το οποίο είναι προορισμένο γι αυτό, όπως, για παράδειγμα, η αρετή του ματιού κάνει το μάτι αξιόλογο και το έργο του γιατί με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Παρομοίως και η αρετή του αλόγου κάνει και το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να κρατήσει πάνω του τον αναβάτη και να σταθεί μπροστά στους εχθρούς. Αν, λοιπόν, έτσι συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις, τότε και η αρετή του ανθρώπου θα είναι η έξη, από την οποία γίνεται ο καλός άνθρωπος και από την οποία θα βοηθηθεί να εκτελέσει με το σωστό τρόπο το έργο που είναι προορισμένο γι' αυτόν Β1. Στις προηγούμενες ενότητες (πριν την ενότητα 5), ο Αριστοτέλης διατύπωσε την άποψη ότι ο άνθρωπος με τον εθισμό, δηλαδή τη συνεχή επανάληψη συγκεκριμένων πράξεων, οδηγείται στη διαμόρφωση των «έξεων», δηλαδή των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα του. Με την επανάληψη, για παράδειγμα, δίκαιων πράξεων ο άνθρωπος γίνεται τελικά δίκαιος, αποκτά τη δικαιοσύνη ως μια «έξη» του. Ωστόσο, κάποιος θα μπορούσε να διατυπώσει το ερώτημα: πότε έχει οριστικά αποκτηθεί η «έξη»; Πόσος καιρός και πόσες επαναλήψεις, πόσο διάστημα εθισμού απαιτείται για την απόκτηση της «έξης»; Μπορεί, δηλαδή, να επαναλάβαμε πολλές φορές μια δίκαιη πράξη αυτό σημαίνει ότι έχουμε πλέον γίνει δίκαιοι; Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 1

Ο Αριστοτέλης δεν αφήνει αναπάντητο το ερώτημα αυτό. Έρχεται, λοιπόν, στο παραπάνω δεδομένο απόσπασμα να μας πει ότι το κριτήριο για το αν έχει αποκτηθεί κάποια «έξη» είναι τα συναισθήματα που νιώθουμε, όταν κάνουμε μια πράξη (Σημεῖον δέ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τήν ἐπιγινομένην ἡδονήν ἤ λύπην τοῖς ἔργοις). ηλαδή, η χαρά ή η λύπη που συνοδεύει κάποιες ενέργειές μας δείχνει το αν έχουν πλέον διαμορφωθεί κάποια μόνιμα στοιχεία στο χαρακτήρα μας. Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης θα αναφέρει παραδείγματα, για να καταστήσει κατανοητό το τι σημαίνει ότι ο άνθρωπος με τη χαρά ή τη λύπη που συνοδεύει τις πράξεις του φανερώνει αν έχει γίνει κάτοχος μιας «έξης». Είναι χρήσιμο να διευκρινίσουμε ότι με τον όρο «ηδονή» ο Αριστοτέλης εννοεί τη χαρά, την ευχαρίστηση και γενικά την ευχάριστη διάθεση που μπορεί να βιώσει ένας άνθρωπος, ενώ με τον όρο «λύπη» ο Αριστοτέλης εννοεί τη στενοχώρια, δηλαδή τη δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση που μπορεί να καταλάβει έναν άνθρωπο. Με ένα παράδειγμα (ὁ μέν γάρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν καί αὐτῷ τούτῳ χαίρων σώφρων, ὁ δ ἀχθόμενος ἀκόλαστος) ο Αριστοτέλης εξηγεί τι εννοεί με την άποψη ότι τα συναισθήματα αποτελούν το κριτήριο για το αν έχουν αποκτηθεί ή όχι οι έξεις. Λέει ότι η αποχή από τις σωματικές ηδονές, εννοώντας τις ευχαριστήσεις του σώματος, αποτελεί μια καλή «έξη». Ωστόσο, δεν αρκεί να απέχει απ αυτές τις ηδονές κάποιος, για να θεωρηθεί ότι έχει αποκτήσει την καλή «έξη» της σωφροσύνης θα πρέπει επιπλέον να συνοδεύει την αποχή του αυτή ένα συναίσθημα χαράς, δηλαδή ηθικής ικανοποίησης. ηλαδή, αν ένας άνθρωπος καταπιέζει τον εαυτό του, για να μην προβεί σε πράξεις ακολασίας και του προξενείται λύπη από την αποχή από τέτοιου είδους πράξεις, τότε δεν είναι κάτοχος της καλής «έξης» της σωφροσύνης. Αντιθέτως, μόνο αν αισθάνεται χαρά απ αυτή τη στάση ζωής, αν νιώθει ηθική ικανοποίηση που τιθασεύει τα πάθη και τις επιθυμίες του, τότε σημαίνει ότι πράγματι έχει γίνει πλέον κάτοχος της σωφροσύνης. Απ αυτό προκύπτει το συμπέρασμα ότι η σωφροσύνη δεν πρέπει να απαιτεί συνεχώς εσωτερικό αγώνα στον πραγματικά σώφρονα άνθρωπο η αρετή γίνεται πηγή ευχαρίστησης και χαράς. Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 2

Και σε άλλο σημείο στο ίδιο έργο, ο Αριστοτέλης τονίζει ότι «αἱ κατ' ἀρετὴν πράξεις εἰσίν ἡδεῖαι», ότι δηλαδή οι πράξεις που είναι σύμφωνες με την αρετή είναι ευχάριστες και όχι αποτέλεσμα καταπίεσης σε αυτόν που τις πράττει. Πρόκειται για μια πολύ συνηθισμένη αντίληψη των αρχαίων ας θυμηθούμε και τον επιτάφιο του Περικλή, όπου ο μεγάλος Αθηναίος πολιτικός αναφέρει ότι η μεγάλη αρετή των Αθηναίων είναι ότι τηρούν τους νόμους, όχι εξαιτίας κάποιου φόβου και με αίσθημα καταπίεσης και δυσφορίας, αλλά ως αποτέλεσμα εσωτερικής τους ανάγκης και ως πράξη που τους προξενεί ικανοποίηση. Παράλληλα, ο Αριστοτέλης μας δίνει κι έναν ορισμό για τις έννοιες «σώφρων» και «ακόλαστος». Σώφρων δεν είναι απλά ο άνθρωπος που απέχει από τις σωματικές ηδονές, αλλά χρειάζεται να νιώθει και ευχαρίστηση απ αυτό. Στον πραγματικά σώφρονα άνθρωπο η αρετή γίνεται πηγή ευχαρίστησης και χαράς. Και αντίθετα, ακόλαστος δεν είναι απλά ο άνθρωπος που απολαμβάνει τις σωματικές ηδονές, αλλά μπορεί να είναι και ο άνθρωπος που απέχει από τις σωματικές ηδονές, αλλά δυσαρεστείται με αυτήν την αποχή του. Στη συνέχεια, με ένα δεύτερο παράδειγμα (καί ὁ μέν ὑπομένων τά δεινά καί χαίρων ἤ μή λυπούμενός γε ἀνδρεῖος, ὁ δέ λυπούμενος δειλός), ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ακόμα περισσότερο την άποψή του για τη σημασία των συναισθημάτων ως κριτήριο απόκτησης των «έξεων». Λέει, δηλαδή, ότι όλοι οι άνθρωποι βρίσκονται στη θέση να αντιμετωπίσουν καταστάσεις που προκαλούν το φόβο. Και στην περίπτωση αυτή θα υπάρξουν αρκετοί που θα υπομείνουν αυτήν την κατάσταση. ε σημαίνει όμως ότι όλοι είναι ανδρείοι. Ανδρείοι μπορούν να χαρακτηριστούν μόνο εκείνοι που υπομένουν αυτές τις καταστάσεις και το γεγονός αυτό τους προξενεί ευχαρίστηση ή τουλάχιστον δεν τους προκαλεί λύπη. Αντιθέτως, όσοι λυπούνται (ἄχθονται) για το ότι πρέπει να αντέξουν σε μια τέτοια κατάσταση, είναι άνθρωποι δειλοί. Απ αυτά φαίνεται ότι δεν αρκεί ο άνθρωπος να μπαίνει στον κίνδυνο, για να θεωρηθεί ανδρείος, αλλά χρειάζεται και να χαίρεται γι αυτό ή τουλάχιστο να μη δυσαρεστείται. Και αντίθετα, δεν αρκεί ο άνθρωπος να αποφεύγει τους κινδύνους, για να θεωρηθεί δειλός ο δειλός άνθρωπος ενδέχεται να αντιμετωπίζει τους κινδύνους, αλλά να δυσανασχετεί γι αυτό. Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι δεν αρκεί να τελούνται κάποιες πράξεις, για να θεωρηθεί ότι ο άνθρωπος που τις εκτελεί είναι κάτοχος της αντίστοιχης «έξης» (μόνιμου στοιχείου του χαρακτήρα). Αντιθέτως, θα πρέπει να συνοδεύεται η πράξη από το συναίσθημα της χαράς, ώστε να μπορούμε να λέμε ότι ο άνθρωπος που κάνει το καλό, το δίκαιο, το συνετό είναι παράλληλα και πραγματικά καλός, δίκαιος και συνετός αντίστοιχα. Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 3

Τελικά, γιατί η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που βιώνει ένας άνθρωπος αποτελούν απόδειξη για την ποιότητα του χαρακτήρα του; Μα γιατί, όπως τονίζει και ο Αριστοτέλης, «Περί ἡδονάς γάρ καί λύπας ἐστίν ἡ ἠθική ἀρετή», δηλαδή η ηθική αρετή έχει σχέση με ευχάριστα και δυσάρεστα συναισθήματα και κατά συνέπεια αυτά τα συναισθήματα μπορούν να (απο)δείξουν την ύπαρξη ή την απουσία της ηθικής αρετής. Αξίζει να αναφέρουμε ότι εδώ διακρίνουμε τα πρώτα βήματα της ψυχολογίας, της οποίας θεμελιωτής θεωρείται ο Αριστοτέλης. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι η ηθική συνδέεται στενά με τα συναισθήματα και τις επιθυμίες. Αντιθέτως, κάποιες άλλες θεωρίες τη σχετίζουν με το διανοητικό μέρος του ανθρώπου. Για παράδειγμα, ο Σωκράτης ταύτιζε την ηθική με τη γνώση. Έλεγε ότι ο άνθρωπος πράττει το καλό, όταν γνωρίζει ποιο είναι το καλό. Αντιθέτως, υποστήριζε ότι οι άνθρωποι πράττουν το κακό από άγνοια, επειδή δεν ξέρουν ότι αυτό που κάνουν είναι κακό. Ο Αριστοτέλης, όμως, διαφοροποιείται και υποστηρίζει αυτές τις πρωτοποριακές θέσεις, στις οποίες συσχετίζει την ηθική πράξη με την ευχαρίστηση που προκαλεί στον άνθρωπο που την πράττει. Φυσικά, αυτή η αντίληψη έχει διατυπωθεί και από τον Πλάτωνα, ο οποίος υποστήριζε στους «Νόμους» ότι οι άνθρωποι, όταν θεσπίζουν τους νόμους, έχουν κατά νου τι είναι ευχάριστο και τι είναι λυπηρό για την πόλη, αλλά και για τον κάθε άνθρωπο προσωπικά. Ο Αριστοτέλης, όμως, προχώρησε περισσότερο και συστηματοποίησε την εξέταση των συναισθημάτων. Όπως βλέπουμε εδώ, έφτασε στο σημείο να θεωρήσει τα συναισθήματα του ανθρώπου ως τα ουσιαστικά κριτήρια χαρακτηρισμού ενός ανθρώπου ως ηθικού ή όχι. Ο Αριστοτέλης, για να καταστήσει ακόμα πιο κατανοητή τη σκέψη του, για να δείξει πώς νοούνται ως κριτήριο απόκτησης της ηθικής τα συναισθήματα, λέει ότι οι άνθρωποι κάνουν τις κακές πράξεις εξαιτίας της ηδονής που προσφέρουν, ενώ απέχουν από τις καλές πράξεις εξαιτίας της στενοχώριας που δημιουργούν (διά μέν γάρ τήν ἡδονήν τά φαῦλα πράττομεν, διά δέ τήν λύπην τῶν καλῶν ἀπεχόμεθα). Ο Αριστοτέλης εννοεί ότι όσοι άνθρωποι παραδίδονται σε ακόλαστες πράξεις το κάνουν επειδή αυτό τους προξενεί μια ευχαρίστηση. Αντιθέτως, όταν αποφεύγουν να κάνουν μια καλή πράξη, αυτό γίνεται επειδή η πράξη αυτή τους προξενεί στενοχώρια. Πάλι δηλαδή αποδεικνύει ο Αριστοτέλης ότι τα συναισθήματα που νιώθει ο άνθρωπος είναι τα κριτήρια για την κάθε πράξη που θα κάνει και κατ' επέκταση τα κριτήρια, για να χαρακτηριστεί η ηθική του ποιότητα. Οι επισημάνσεις αυτές φαίνονται τόσο επίκαιρες ακόμα και στις μέρες μας που οι άνθρωποι οδηγούνται σε ανούσιες δραστηριότητες (π.χ. πολύωρο ξενύχτι, παρακολούθηση τηλεόρασης, κ.ά.) εξαιτίας της απόλαυσης και της εκτόνωσης που αυτές χαρίζουν, ενώ αντίθετα απέχουν από τις ωφέλιμες δραστηριότητες (π.χ. ανάγνωση βιβλίων, διάβασμα, κ.ά.) εξαιτίας της κούρασης που προκαλούν. Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 4

Συνοπτικά θα λέγαμε ότι, όταν κάνουμε την κακή πράξη, επειδή αυτό μας χαροποιεί, είμαστε ακόλαστοι. Και ακόμα, όταν κάνουμε την καλή πράξη, αλλά αυτό πάλι μας στενοχωρεί, γιατί θα θέλαμε να κάνουμε το κακό, πάλι είμαστε ακόλαστοι, αφού η καλή πράξη δε συνοδεύεται από χαρά και ευτυχία. Αντίθετα, όταν κάνουμε την καλή πράξη, όταν δηλαδή απέχουμε από το κακό και αυτό μας προξενεί χαρά, τότε είμαστε ηθικοί και σώφρονες. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος πρέπει να αισθάνεται θετικά συναισθήματα για τις ηθικές πράξεις και αρνητικά για τις ανήθικες, αν θέλει να θεωρείται κάτοχος πραγματικός της ηθικής. Η παιδεία μπορεί να γίνει ένας αποφασιστικός παράγοντας για την διαμόρφωση τέτοιων συναισθημάτων στον άνθρωπο, καθώς κάνει τον άνθρωπο ικανό να διακρίνει τις «καλές» από τις «κακές» «ηδονές» και να επιλέγει τις πρώτες. Ο Αριστοτέλης γράφει ότι οι άνθρωποι πρέπει να δέχονται ήδη από τη νεανική τους ηλικία εκείνη την καθοδήγηση / παιδεία, ώστε να κερδίζουν την ευχαρίστηση με τις δραστηριότητες που πρέπει, δηλαδή τις ενάρετες, ενώ αντίθετα να νιώθουν δυσαρέσκεια με τις δραστηριότητες που πρέπει, δηλαδή τις μη ενάρετες ( ιό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων, ὥστε χαίρειν τε καί λυπεῖσθαι οἷς δεῖ). Μόνο έτσι ο άνθρωπος μπορεί να επιλέγει τις ηθικές ενέργειες, όσο επίπονες και κουραστικές κι αν είναι και μάλιστα να κερδίζει ευχαρίστηση απ αυτές, ενώ αντίθετα να απορρίπτει τις ανήθικες ενέργειες, όσο εύκολες κι ευχάριστες κι αν φαίνονται και μάλιστα να νιώθει δυσαρέσκεια γι αυτές. Αυτό είναι το περιεχόμενο της ανθρωπιστικής παιδείας, όπως εξάλλου υποστηρίζει ακόμα και Πλάτωνας, τον οποίο ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί εδώ ως επίκληση στην αυθεντία. Β2. Ο Αριστοτέλης οδηγείται στη δήλωση ότι η αρετή είναι μία έξη (μή μόνον οὕτως εἰπεῖν, ὅτι ἕξις ἔστι). Είναι έξη, διότι αποτελεί μόνιμο γνώρισμα του ανθρώπου, το οποίο όμως δεν υπάρχει εκ φύσεως, αλλά έρχεται ως αποτέλεσμα επανάληψης συγκεκριμένων πράξεων. Όπως έχουμε δει, ο αριστοτελικός όρος «έξις» σημαίνει τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που αποκτώνται ύστερα από επανάληψη συγκεκριμένων ενεργειών. Ωστόσο, η επανάληψη ενεργειών δεν αφορά μόνο τις καλές και ενάρετες πράξεις, αλλά και τις αντίθετές τους. Για το λόγο αυτό, μπορούμε να μιλούμε για καλές ή κακές «έξεις». Οι καλές έξεις είναι οι αρετές, ενώ οι κακές έξεις είναι τα αντίθετά τους ελαττώματα. Επομένως, η αρετή μπορεί να είναι μία έξη, αλλά ο Αριστοτέλης, στη συνέχεια, ορίζει την ποιότητά της, τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της. Αυτά τα γνωρίσματα είναι δύο. Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 5

Πρώτον, η αρετή κάθε πράγματος είναι το στοιχείο εκείνο που του επιτρέπει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή του. Άρα, θα λέγαμε, ότι τότε υπάρχει η αρετή σε ένα αντικείμενο, όταν μόνο έχει οδηγηθεί στην τέλεια κατάσταση, όταν έχει επιτύχει την ολοκλήρωσή του. Ο Αριστοτέλης στο σημείο αυτό χρησιμοποιεί το ρήμα «ἀποτελεῖ». Το ρήμα «ἀποτελεῖ» είναι σύνθετο από τα «ἀπό + τέλος». Ο όρος «τέλος» είναι ένας από τους σημαντικότερους της αριστοτελικής φιλοσοφίας, κάτι που δίνει στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη έναν τελολογικό χαρακτήρα (όλα γίνονται για κάποιο σκοπό). ε σημαίνει απλώς ένα χρονικό τέλος, αλλά σημαίνει τον απώτερο σκοπό. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι όλα τα πράγματα έχουν ένα σκοπό, τίποτα δε γίνεται τυχαία και άνευ αιτίας. Για κάθε πράγμα ο σκοπός (το τέλος) είναι να φτάσει στην τελική, στην άριστη κατάστασή του. Επομένως, ο Αριστοτέλης στο σημείο αυτό θέλει να πει ότι, όταν το κάθε αντικείμενο, έμψυχο ή άψυχο, φτάνει στην τελείωσή του, φτάνει στην ολοκλήρωσή του και αποκτά την πιο τέλεια μορφή του, τότε σημαίνει ότι αυτό ήταν το αποτέλεσμα της αρετής του συγκεκριμένου αντικειμένου. Με άλλα λόγια, η αρετή του πράγματος έπαιξε σωστά το ρόλο της, αποδείχτηκε παρούσα στο συγκεκριμένο πράγμα, αφού το βοήθησε να φτάσει στην τέλεια (τελική) μορφή του, δηλαδή πραγματοποίησε τον πρώτο από τους δύο σκοπούς της εύτερον, η αρετή ενός πράγματος, όταν υπάρχει σε αυτό, το βοηθά στο να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο του, για το οποίο αυτό είναι προορισμένο. ηλαδή, τότε μόνο υπάρχει η αρετή σε κάποιο αντικείμενο, όταν αυτό κάνει σωστά τη δουλειά, για την οποία προορίζεται το αντικείμενο αυτό. Και στο σημείο αυτό φαίνεται ο τελολογικός χαρακτήρας της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Πρέπει να αναφέρουμε ότι βασική αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι «ἡ φύσις οὐδέν ποιεῖ μάτην», τίποτα, δηλαδή, δεν κάνει η φύση άσκοπα. Αυτό σημαίνει ότι η φύση ανέθεσε σε καθετί σε αυτόν τον κόσμο ένα «ἔργον», ένα συγκεκριμένο προορισμό υπάρχει, λοιπόν, έργο του οφθαλμού, έργο του ίππου, έργο του ανθρώπου, έργο του χεριού και έργο του ποδιού. Η επιτέλεση από κάθε αντικείμενο έμψυχο ή άψυχο του έργου, για το οποίο προορίζεται, είναι το δεύτερο στοιχείο το οποίο χαρακτηρίζει την αρετή ενός πράγματος. Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 6

Είναι ανάγκη να γίνει μια σημαντική επισήμανση. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η αρετή δεν είναι κάτι που ανήκει μόνο στον άνθρωπο, αλλά μπορεί να υπάρχει για κάθε πράγμα. Άρα, η έννοια «αρετή» δεν έχει μόνο ηθικό βάρος. Μπορεί να σημαίνει και την ιδιότητα, την ικανότητα εκείνη που μπορεί να διαθέτει κάθε ον, έμψυχο ή άψυχο, και η οποία το κάνει να είναι τέλειο και να επιτελεί σωστά το έργο του. Γι αυτό το λόγο ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί παραδείγματα από την ζωή, άρα εφαρμόζει επαγωγικό τρόπο σκέψης, αφού εξάγει συμπέρασμα από ειδικά παραδείγματα. Πιο συγκεκριμένα, οδηγείται στο τελικό του συμπέρασμα μέσα από μια αναλογία, για να καταστήσει πιο σαφή τη θεωρητική του σκέψη. Το πρώτο παράδειγμα προέρχεται από τον άνθρωπο και συγκεκριμένα από το ανθρώπινο σώμα. Ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για την αρετή του ματιού. Η αρετή του ματιού είναι αυτή που βοηθά το μάτι να φτάσει στην τελική του μορφή και να επιτελέσει σωστά το έργο του που είναι να βλέπουμε. Επομένως, αν θέλουμε να διατυπώσουμε πιο απλά τις σκέψεις αυτές, θα λέγαμε ότι ένα μάτι διαθέτει αρετή, αν έχει φτάσει στην τελική του μορφή (αν δηλαδή είναι ολοκληρωμένο μάτι) και αν κάνει καλά τη δουλειά, για την οποία είναι προορισμένο, αν δηλαδή βλέπει. Αντιθέτως, δεν μπορούμε να πούμε ότι ένα μάτι διαθέτει αρετή, όταν δε βλέπει, εφόσον δεν πραγματοποιεί αυτό για το οποίο προορίζεται. Γίνεται προφανές βέβαια ότι η έννοια της «αρετής» του ματιού δεν έχει ηθικό περιεχόμενο, αλλά την έννοια της ικανότητας, της δυνατότητας ή της ιδιότητας. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο λειτουργεί ο όρος «ἀρετή» και στην περίπτωση του δεύτερου παραδείγματος με το άλογος (ἡ τοῦ ἵππου ἀρετή). Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι μοιάζει να υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ της αρετής και των ιδιοτήτων της. ηλαδή, η αρετή ενός πράγματος το βοηθά να φτάσει στην τέλεια μορφή του και να επιτελέσει σωστά το έργο του. Αντιστρόφως, όταν το κάθε πράγμα έχει ολοκληρωθεί και εκτελεί το προορισμένο γι' αυτό έργο, τότε το πράγμα αυτό σημαίνει ότι κατέχει πλέον την αρετή. Οι απόψεις αυτές του Αριστοτέλη, σχετικά με την ύπαρξη κάποιου «έργου» για το οποίο προορίζεται το καθετί, υπάρχουν και στην πλατωνική σκέψη, καθώς και στον Πλάτωνα διαβάζουμε «ὀφθαλμῶν... ἔστι τι ἔργον;» (= ποιο είναι το έργο των ματιών;), «δοκεῖ τί σοι εἶναι ἵππου ἔργον;» (= ποιο σου φαίνεται ότι είναι το έργο του αλόγου;). Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 7

Επιστρέφοντας στον Αριστοτέλη, πρέπει να αναφέρουμε ότι σε άλλο σημείο των «Ηθικών Νικομαχείων» κάνει λόγο για το έργο που επιτελεί ο κάθε επιμέρους «τεχνίτης» (π.χ. αθλητής, αγαλματοποιός, κιθαριστής). Έργο του αγαλματοποιού είναι να κάνει καλά αγάλματα, του κιθαρίστα να παίζει καλή κιθάρα κ.λπ. Άρα, η αρετή του κάθε «τεχνίτη» είναι το να επιτελεί καλά την τέχνη του. Ωστόσο, εύλογα θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια απορία: κάθε τεχνίτης, εκτός από το να έχει την ιδιότητα του τεχνίτη, εκτός, δηλαδή, από κιθαρίστας, αγαλματοποιός κ.λπ., είναι πρώτα απ' όλα άνθρωπος ποιο είναι, λοιπόν, το έργο του ανθρώπου; Ο Αριστοτέλης λέει ότι το έργο του ανθρώπου είναι η «ψυχῆς ἐνέργεια κατά λόγον ἤ μή ἄνευ λόγου». ηλαδή, το έργο του ανθρώπου είναι να ενεργεί σύμφωνα με τις επιταγές της λογικής, να κάνει ό,τι επιτάσσει ο ορθός λόγος. Ακόμα, όμως, και αν σε κάποιες περιπτώσεις αυτό που υπαγορεύει η λογική δεν είναι κάτι που μπορεί και θέλει να εκτελέσει ο άνθρωπος, τουλάχιστον θα πρέπει να μην ενεργεί αντίθετα με τη λογική, να μην πάει κόντρα σε αυτήν και να ενεργεί παράλογα (ἤ μή ἄνευ λόγου). Β3. Η απάντηση βρίσκεται στη σελίδα 141 του σχολικού βιβλίου και συγκεκριμένα στο χωρίο «Είκοσι χρόνια έμεινε ο Αριστοτέλης αν είναι να σωθεί η αλήθεια;». Β4. σχεδόν => ἀπεχόμενος αχάριστος => χαίρων ασήμαντος => σημεῖον ενδεής => δεῖ πρόφαση => φησίν διαμονή => μεῖναι άρτιος => ἀρετή τελεσίδικος => ἀποτελεῖ δημαγωγός => ἦχθαι καταδρομικό => δραμεῖν Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 8

Γ1. Στρατιώτες των Αθηναίων και των άλλων συμμάχων, ο επικείμενος πολεμικός αγώνας θα είναι για όλους μας όμοια κοινός και για τη σωτηρία μας και για τη πατρίδα για τον καθένα ξεχωριστά όχι λιγότερο απ ό,τι (θα είναι) για τους εχθρούς διότι αν νικήσουμε τώρα με τα πλοία (εναλλακτικά: στη ναυμαχία), είναι δυνατό να ξαναδείτε την πατρίδα σας που υπάρχει κάπου. εν πρέπει να στενοχωριέστε ούτε να πάθετε αυτό ακριβώς που παθαίνουν οι πιο άπειροι από τους ανθρώπους, οι οποίοι μετά τις πρώτες αποτυχίες τους αργότερα βιώνουν σε μόνιμη βάση τον ίδιο φόβο της καταστροφής για κάθε συμφορά. Αλλά όσοι Αθηναίοι παραβρίσκεστε εδώ, καθώς έχετε εμπειρία από πολλούς πολέμους, και όσοι σύμμαχοι (παραβρίσκεστε εδώ), καθώς πάντα συμμετέχετε στις εκστρατείες (μαζί με τους Αθηναίους), θυμηθείτε (εναλλακτικά: αναλογιστείτε) τον παράγοντα του απρόβλεπτου μέσα στους πολέμους. Γ2. ἀγὼν => ἀγῶνας ναυσίν => ναῦ ὅπερ => αἷσπερ πρώτοις => προτέροις σφαλέντες => σφαλεῖσι(ν) κρατήσωμεν => κράτει ἐπιδεῖν => ἐφορᾶν πάσχειν => πείσεται ἔχουσιν => σχοίην μνήσθητε => ἐμνήσθησαν Γ3α. στρατιῶται => επιθετικός προσδιορισμός στο Ἄνδρες τῳ => δοτική προσωπική στο απρόσωπο ρήμα ἔστι ἀθυμεῖν => υποκείμενο στο απρόσωπο ρήμα χρὴ και τελικό απαρέμφατο τῶν ἀνθρώπων => γενική διαιρετική στο ἀπειρότατοι ταῖς ξυμφοραῖς => δοτική αντικειμενική στο ὁμοίαν τῶν παραλόγων => αντικείμενο στο ρήμα μνήσθητε Γ3β. Α τρόπος => Ὁ Νικίας εἶπεν ὅτι ἢν κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν, εἴη τῳ τὴν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. Β τρόπος => Ὁ Νικίας εἶπεν ἢν κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν, εἶναι τῳ τὴν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ Περβολιανάκης ημήτρης Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 9