ΥΠΟΕΡΓΟ 3: «ΣΥΜΒΟΛΗ ΔΑΣΟΛΙΒΑΔΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΒΑΛΑΝΙΔΙΑΣ ΤΗΣ Δ. ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ» της πράξης με τίτλο «ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ ΙΙΙ Ενίσχυση Ερευνητικών Ομάδων στο ΤΕΙ Λαμίας» στο Ε.Π. «Εκπαίδευση και δια Βίου Μάθηση» με κωδικό ΟΠΣ 380360. Η χρονική διάρκεια εκτέλεσης του φυσικού αντικειμένου του υποέργου ήταν από 12.7.2012 30.10.2015 (36 Μήνες). Μέλη κύριας ερευνητικής ομάδας: 1. Παντέρα Αναστασία, Καθηγήτρια, ΤΕΙ Στερεάς Ελλάδας, Επιστημονικά Υπεύθυνη 2. Παπαδόπουλος Ανδρέας, Καθηγητής, ΤΕΙ Στερεάς Ελλάδας 3. Maria Rosa Mosquera Losada, Καθηγήτρια, Universita di Santiago di Compostella, Spain 4. Αληφραγκής Δημήτριος, Καθηγητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 5. Βραχνάκης Μιχάλης, Αναπληρωτής Καθηγητής, ΤΕΙ Θεσσαλίας 6. Παρίση Ζωή, Αναπλγρώτρια Καθηγήτρια, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 7. Κανδρέλης Σωτήρης, Καθηγητής, ΤΕΙ Ηπείρου 8. Βέργος Στέργιος, Καθηγητής, ΤΕΙ Θεσσαλίας Μέλη εξωτερικής ομάδας συνεργατών: 1. Καλούδης Σπυρίδων, Δρ. Δασολογίας, μέλος ΕΠ ΤΕΙ Στερεάς Ελλάδας 2. Γκορόγιας Νικόλαος, τεχνικός πεδίου, μέλος ΕΤΠ ΤΕΙ Στερεάς Ελλάδας 3. Κυριαζόπουλος Απόστολος, Επίκουρος Καθηγητής ΔΠΘ 4. Ισπικούδης Ιωάννης, Ομ. Καθηγητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 5. Παπαναστάσης Βασίλειος, Ομ. Καθηγητής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 6. Ζιανής Δημήτριος, Δρ. Δασοπόνος 7. Θεοχαρόπουλος Δημοσθένης, Δρ. Δασολόγος 8. Μαντζανάς Κώσταντίνος, Δρ. Δασολόγος 9. Παπασπυρόπουλος Κωνσταντίνος, Δρ. Δασολογίας 10. Φωτιάδης Γιώργος, Δρ. Δασολόγος 11. Παντέρα Μαρία, MSc 12. Καλύβα Δήμητρα, τεχνικός εργαστηρίου 13. Κολόκα Μαρία, τεχνικός εργαστηρίου 14. Τζογάνης Απόστολος, τεχνικός πεδίου Αυτή η εργασία αποτέλεσε μια προσπάθεια ποσοτικής και ποιοτικής εκτίμησης της συνεισφοράς των δασολιβαδικών συστημάτων βαλανιδιάς στην τοπική ανάπτυξη και το περιβάλλον γενικότερα, σε μία τυπική περιοχή κατανομής του είδους στη Δυτική Ελλάδα. Η περιοχή δεν είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη οικονομικά και οι ντόπιοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία ή / και την κτηνοτροφία. Στην περιοχή υπάρχει το τελευταίο μεγαλύτερο πυκνό δάσος βαλανιδιάς στα Βαλκάνια το οποίο δυστυχώς σταθερά μετατρέπεται σε αγρούς. Ο γενικός σκοπός της έρευνας αυτής προσπάθειας είναι η προστασία των παραδοσιακών δασολιβαδικών συστήματων βαλανιδιάς με την ενίσχυση των οικονομικών και περιβαλλοντικών τους ρόλο. Οικονομική συμβολή
ΠΕ1: Επίδραση της βόσκησης στη φυτοποικιλότητα, την αναγέννηση και σε φυσικές ιδιότητες του εδάφους Περίληψη: Τα δασολίβαδα βαλανιδιάς παίζουν περιβαλλοντικό μεγάλο ρόλο καθώς προστατεύουν το έδαφος από διάβρωση, ενισχύουν τη φυτοποικιλότητα, ρυθμίζουν τον υδρολογικό κύκλο και ενισχύουν τη δέσμευση του άνθρακα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα σειράς πειραμάτων που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια του παρόντος ερευνητικού προγράμματος, το είδος του ζώου (πρόβατα αίγες) δεν επηρεάζει την ποσότητα της φυτικής βιομάζας. Η απόσταση από τους στάβλους των ζώων επηρεάζει τη διαθέσιμη βιομάζα. Η επίδραση στη συμπίεση του εδάφους είναι μικρή. 1. Μία (1) δημοσίευση: 1. Variation of understory biomass in a valonia oak silvopastoral system according to distance from sheep and goat sheds, 2014. Mantzanas K, A. Pantera, M. Vrahnakis, G. Fotiadis, I. Ispikoudis, A. Papadopoulos and D. Alifragis, 2 nd European Agroforestry Conference, 04-06 June 2014 3. Μία (1) ανακοίνωση σε διεθνές συνέδριο, 4. Μία (1) εργασία προς δημοσίευση σε διεθνές περιοδικό Προς δημοσίευση Π.Ε. 2. Θρεπτική αξία των βαλανιδιών Αν και τα βαλανίδια χρησιμοποιούνται παραδοσιακά ως ζωοτροφές, ποτέ μέχρι τώρα δεν έχει διερευνηθεί η θρεπτική αξία τους. Υπάρχουν μόνο λίγες πρόσφατες βιβλιογραφικές αναφορές σχετικά με το θέμα αυτό και αναφέρονται σε βαλανίδια άλλων ειδών δρυός ή στις πρωτεΐνες και τη θρεπτική τους αξία. Τα βαλανίδια περιέχουν μια ποικιλία χημικών ουσιών που συμβάλλουν στην οικονομική και θρεπτική αξία τους. Από τα βαλανίδια παράγονται υγρά και ξηρά εκχυλίσματα που χρησιμοποιούνται στη βυρσοδεψία και είναι γνωστά στο εμπόριο ως Valex και velonitan. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του παρόντος έργου βρέθηκε ότι τα βαλανίδια θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μια καλή συμπληρωματική τροφή για την χειμερινή περίοδο. Συγκεκριμένα, οι κλιματικές συνθήκες, και κατά συνέπεια η γεωγραφική προέλευση, φαίνεται να επηρεάζουν την περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη των βαλανιδιών. Ωστόσο, αυτοί οι παράγοντες δεν είχαν καμία επίδραση στην περιεκτικότητα σε ίνες (NDF, ADF και λιγνίνη ADL). Σε γενικές γραμμές η ακατέργαστη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες των βαλανιδιών είναι ανεπαρκής για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις διατροφής των μηρυκαστικών. Συνίσταται μια επαναξιολόγηση του βαλανιδιού σχετικά με τη θρεπτική αξία του η οποία θα συμβάλει θετικά στην προστασία και ανάδειξη των δασολιβαδικών συστημάτων βαλανιδιάς. 1. Μία (1) δημοσίευση: 1. Xημική σύσταση των βαλανιδιών του είδους Quercus ithaburensis subsp. macrolepis (Kotschy) Hedge & Yaltirik διαφορετικών γεωγραφικών προελεύσεων. 2014. Ζ.Μ. Παρίση, Α.Π. Κυριαζόπουλος, Α. Παντέρα, 8 ο Πανελλήνιο Λιβαδοπονικό Συνέδριο, 1-3/10/2014 3. Μία (1) ανακοίνωση σε συνέδριο
Π.Ε. 4. Έρευνα της χλωρίδας και των εναλλακτικών χρήσεων των φυτικών ειδών που εμφανίζονται σε δασολίβαδα βαλανιδιάς Τα δάση βαλανιδιάς έχουν ανοιχτή συγκόμωση (ένα χαρακτηριστικό που αποδίδεται σε ανθρώπινες παρεμβάσεις και στο γεγονός ότι το κυρίαρχο είδος είναι φωτοαπαιτητικό), με αποτέλεσμα την εμφάνιση πολλών φυτικών ειδών στην υπόροφο. Πολλά από αυτά τα είδη έχουν ιδιαίτερη αρωματική, φαρμακευτική και κτηνοτροφική αξία. Επιπλέον, πολλά από αυτά τα είδη χρησιμοποιούνται για διακοσμητικούς σκοπούς, ενώ άλλα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως απορρυπαντικά ή για την παραγωγή ενέργειας. Η χρήση των συνηθέστερων ειδών φυτών περιγράφεται σε πολλά εμπορικά βιβλία, ωστόσο, οι πληροφορίες που περιέχονται σε αυτά τα βιβλία συχνά δεν ανταποκρίνεται στην ελληνική πραγματικότητα. Για παράδειγμα, το κοινό θυμάρι (Thymus vulgaris) αναφέρεται σε όλα σχεδόν τα εν λόγω βιβλία, αλλά δεν υπάρχει στην Ελλάδα, όπου εμφανίζονται περισσότερα από 30 διαφορετικά είδη θυμαριού. Στη δυτική Ελλάδα υπάρχουν εκτεταμένα δασολίβαδα βαλανιδιάς σε πεδινές περιοχές γεγονός που καθιστά πιο εντατική την εκμετάλλευσή τους για την παραγωγή συγκεκριμένων αγαθών. Ως εκ τούτου, η ανάγκη για εναλλακτικές χρήσεις φυτικών ειδών γίνεται όλο και πιο επιτακτική. Η γνώση του τοπικού πληθυσμού σχετικά με τη χρήση των αυτόχθονων ειδών χλωρίδας, η οποία έχει προέλθει από την παράδοση στο πέρασμα των αιώνων έχει ήδη χαθεί σε πολλές περιοχές λόγω της αστικοποίησης. Οι γνώσεις αυτές πρέπει να τεκμηριωθούν πριν εξαφανιστούν, γιατί μπορεί να περιλαμβάνουν σημαντικές πληροφορίες για τη θεραπεία ασθενειών, για σωστή διατροφή κτλ. Την ίδια στιγμή, υπάρχουν πολλά είδη που δεν χρησιμοποιούνται παραδοσιακά, αλλά θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν με βάση τις γνώσεις που προέρχονται από άλλες περιοχές της Ελλάδας. Με βάση έρευνας που έγινε στα πλαίσια του παρόντος έργου, οι κάτοικοι της περιοχής επωφελούνται, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, της πλούσιας χλωρίδας των δασών δάσος της βαλανιδιάς. Υπάρχουν πάνω από 40 φυτικά taxa που χρησιμοποιούνται για διάφορους σκοπούς, ως φάρμακα ή ως αρωματικά (π.χ. Teucrium capitatum, Origanum vulgare), ως βρώσιμα (Tragopogon porrifolius, Sonchus spp.) ή για άλλες ιδιότητές τους όπως η Alkanna tinctoria της οποίας οι ρίζες, εκτός από φαρμακευτικές έχουν και βαφικές ιδιότητες (δίνει κόκκινο χρώμα). Η πλούσια χλωρίδα της περιοχής παρέχει περισσότερες δυνατότητες ανάπτυξης. 1. Δύο (2) δημοσίευσεις: 1. Δυνατότητες αξιοποίησης των πολλαπλών προϊόντων από δάση βαλανιδιάς (Quercus ithaburensis subsp macrolepis), Α. Παντέρα, Α. Παπαδόπουλος, Ν. Σταυράκης, Γ. Φωτιάδης, 1o περιβαλλοντικό συνέδριο Θεσσαλίας, 8-10/9/2012, 2. Medicinal plants of Quercus ithaburensis woodland pastures in west Greece, G. Fotiadis, A. Pantera, A. Papadopoulos, Dry grasslands of Europe: Grazing and ecosystem services, 19-23/5/2012 3. Δύο (2) ανακοινώσεις σε εθνικά συνέδρια, 4. Μία (1) εργασία υπό δημοσίευση σε διεθνές περιοδικό Οι κοινωνικές πτυχές των δασολιβαδικών συστημάτων της Βαλανιδιάς Π.Ε. 3: Κονωνικό-οικονομική αξιολόγηση δασολίβαδων βαλανιδιάς Μια βιώσιμη τοπική ανάπτυξη και ορθολογική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την πληθυσμιακή ομάδα που ζει εντός και επωφελείται από αυτούς. Γι 'αυτό έχει μεγάλη σημασία να καθοριστεί η σχέση μεταξύ του δασικού οικοσυστήματος, των
αγροδασοπονικών συστημάτων που υπάρχουν εντός αυτού και του τοπικού πληθυσμού. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, υπάρχει μια αυξανόμενη αποστροφή σε αυτές τις παραδοσιακές χρήσεις, κυρίως από τους νέους, προτιμώντας άλλους επαγγελματικούς τομείς ή να μετακινηθούν σε μεγαλύτερα αστικά κέντρα, κυρίως της Αθήνας. Η οικονομική συνεισφορά των δασολιβαδικών συστημάτων βαλανιδιάς στον τοπικό πληθυσμό αξιολογήθηκε στα πλαίσια του ερευνητικού προγράμματος αυτού, με έμφαση στην ομάδα-στόχο που επηρεάζουν άμεσα και επηρεάζεται από αυτό, δηλαδή οι κτηνοτρόφοι. Η περιοχή δεν έχει αναπτυχθεί οικονομικά και οι περισσότεροι άνθρωποι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία ή / και την κτηνοτροφία. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, οι ντόπιοι δίνουν μεγάλη οικονομική αξία σε αυτά τα δασολιβαδικά συστήματα και δεν είναι διατεθειμένοι να δεχτούν οποιαδήποτε αλλαγή στις οικονομικές δραστηριότητές τους μέσα στο δάσος. Ομοίως, τα παιδιά των ηλικιών 7-17 εκτιμούν ιδιαίτερα το σύστημα με τα μικρότερα παιδιά του δημοτικού σχολείου να εκφράζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για το δάσος σε γενικές γραμμές. Αυτό είναι σημαντικό, δεδομένου ότι κάθε τύπος διατήρησης θα ήταν μάταιη χωρίς την ενεργό συμμετοχή ή τουλάχιστον την ανοχή του τοπικού πληθυσμού. Οι ντόπιοι πρότειναν μια σειρά από καινοτομίες που περιελάμβανε τη συλλογή φυτικών προϊόντων από το δάσος (χόρτα, αρωματικά φυτά κλπ), την ανάπτυξη της κτηνοτροφία και της γεωργία, τη δημιουργία ενός συνεταιρισμού για την προώθηση των τοπικών προϊόντων, την ανάπτυξη των ελληνικών και ξένων τουρισμού για τη στήριξη της τοπικής οικονομίας, η διαφήμιση της περιοχής και των προϊόντων της. Τόνισαν επίσης την ανάγκη για καλύτερη προστασία από τη λαθροθηρία και την παράνομη υλοτόμηση, καλύτερη υποστήριξη καθώς και καλύτερη αλληλεπίδραση και πληροφόρηση του τοπικού πληθυσμού από τις τοπικές αρχές και τη δασική υπηρεσία, την προστασία των τοπικών βοτάνων από την υπερ-εκμετάλλευση, την πρόληψη των παράνομων δραστηριοτήτων εντός του δάσους, τη διαχείριση του δάσους από μια αρχή και όχι από τρία διαφορετικά μέρη (δασαρχεία) όπως έχει σήμερα, και την κατάρτιση των γεωργών σε νέες ή / και παραδοσιακές τεχνικές καλλιέργειας. Είναι σημαντική η δημιουργία γυναικείων συνεταιρισμών που θα καλλιεργούν βότανα, αρωματικά φυτά ή / και εμπορικά και άλλα παραδοσιακά προϊόντα όπως πίτες από αυτά τα βότανα. 1. Δύο (2) δημοσιεύσεις: 1. Willingness to pay for ecosystem services in a valonia oak forest, A. Pantera, KG Papaspyropoulos, A. Papadopoulos, S. Kaloudis, S. Kandrelis, 12 th international conference on Protection and restoration of the environment, 29/6-3/7/2014 2. Socieconomic dimension on oak forests: understanding local people perceptions with emphasis on children, A. Pantera, A. Papadopoulos, M. Pantera, KG Papaspyropoulos, 13 th international conference of environmental sciences and technology, 5-7/9/2013 3. Δύο (2) ανακοινώσεις σε συνέδρια Περιβαλλοντικές πτυχές των δασολιβαδικών συστημάτων Βαλανιδιάς Π.Ε. 5: Η συμβολή των δασολίβαδων βαλανιδιάς στη δέσμευση του άνθρακα: Εκτίμηση δασικής βιομάζας Καμία μελέτη δεν είχε γίνει προκειμένου να εκτιμηθεί η βιομάζα (Μ) των δασολίβαδων βαλανιδιάς ανά μονάδα επιφάνειας (βιομάζα ha-1) με στατιστική ανάλυση μετρήσεων πεδίου. Η άμεση σχέση μεταξύ της οργανικής ύλης με το ποδήλατο του άνθρακα στα δασικά οικοσυστήματα και ως εκ τούτου να τους μηχανισμούς του Πρωτοκόλλου του Κυότο (ΠΚ), δημιουργεί την επιτακτική ανάγκη για την εκτίμηση της ξηρής βιομάζας των διαφόρων δασικών
ειδών. Στα πλαίσια του παρόντος έργου έγινε μια μεθοδολογική προσέγγιση με σκοπό τη δημιουργία αλλομετρικών εξισώσεων που αφορούν τη βιομάζα και τη διάμετρο. Σύμφωνα με τις εξισώσεις αυτές, και οι οποίες είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν στη διαχείριση αυτών των δασολιβαδικών συστημάτων, είναι δυνατή η εκτίμηση των υπέργειων αποθεμάτων άνθρακα στα δασολίβαδα βαλανιδιάς. 1. Μία (1) δημοσίευση: 1. Bayesian and classical models to estimate aboveground stand biomass in an oak silvopastoral system, Papadopoulos A., D. Zianis, A. Pantera, S. Vergos, 14th international conference on science and technology, 3-5/9/2015 3. Μία (1) ανακοίνωση σε διεθνές συνέδριο, 4. Μία (1) εργασία υπό δημοσίευση σε διεθνές περιοδικό: Bayesian and classical analysis on aboveground woody biomass allometry for open grown valonian oak (Q. ithaburensis subs. macrolepis L.) trees in a Mediterranean silvopastoral system, D. Zianis, A. Pantera, A. Papadopoulos, M. R. Mosquera-Losada, Agroforestry Systems (accepted after revisions). Π.Ε. 6. Ιστορία δασολιβαδικών βαλανιδιάς: δενδροχρονολογική προσέγγιση Στα πλαίσια του παρόντος έργου έγινε προσπάθεια να εντοπιστούν ιστορικά γεγονότα μέσα από τη μελέτη των δακτυλίων βαλανιδιάς, την κατασκευή μοντέλων ανάπτυξης, την ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ του πλάτους των δακτυλίων των δένδρων και του κλίματος καθώς και τη βιολογική ερμηνεία τους. Η έρευνα ήταν καινοτόμα καθώς δεν υπάρχουν δενδροχρονολογικές έρευνες στην Ελλάδα σχετικά με το είδος. Στην παρούσα έρευνα έγινε προσπάθεια να τονιστεί η επίδραση των ανθρωπογενών παρεμβάσεων στο παρελθόν (γεωργία, δασοπονικών επεμβάσεων) ή και των περιβαλλοντικών παραγόντων (δασικές πυρκαγιές, η αλλαγή του κλίματος, κλπ) με την ανάλυση των δακτυλίων των δέντρων και την ενσωμάτωση ορισμένων φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξη των δένδρων κατά πλάτος. Επίσης διερευνήθηκε η βιωσιμότητα αυτών των οικοσυστημάτων στο μέλλον υπό το πρίσμα της κλιματικής αλλαγής. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα η ανάπτυξη των δακτυλίων των δένδρων έδειξε ότι αυτά τα παλιά δέντρα ηλικίας εκτέθηκαν σε διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες και περιβαλλοντικές επιδράσεις. 1. Δύο (2) δημοσιεύσεις: 1. Χρονολόγηση και ανάλυση δακτυλίων αιωνόβιων δένδρων ήμερης βαλανιδιάς του δάσους Ξηρομέρου Αιτωλοακαρνανίας, Παπαδόπουλος Α., Α. Παντέρα, 16 ο Πανελλήνιο δασολογικό συνέδριο, 6-9/10/2013, 2. Εκτίμηση ηλικίας δένδρων της Quercus ithaburensis ssp macrolepis στη Δ. Ελλάδα, Παπαδόπουλος Α. Α. Παντέρα, 17 ο Πανελλήνιο Δασολογικό Συνέδριο, 4-7/10/2015 3. Δύο (2) ανακοινώσεις σε εθνικά περιοδικά, 4. Μία (1) περίληψη (abstract) σε διεθνές συνέδριο: 1. Quercus ithaburensis silvapastoral systems in Greece, Pantera A., A. Papadopoulos, 1 st European Agroforestry Conference, 19 10/10/2012 5. Μία (1) εργασία σε διεθνές περιοδικό
1. Papadopoulos A. and A. Pantera. 2016. Dendrochronological Investigations of Valonia Oak Trees in Western Greece. South-east Eur for 7 (1): 29-37. DOI: http://dx.doi.org/10.15177/seefor.16-05 ΠΕ3.7«Συνθετική εργασία» 1. Ετήσιες εκθέσεις προόδου, 2. Τελική έκθεση πεπραγμένων, διαχειριστικές προτάσεις 3. Μία (1) ανακοίνωση σε συνέδριο 4. Μία (1) δημοσίευση: 1. The contribution of valonia oak silvopastoral systems in western Greece to local development and the environment, Pantera A., A. Papadopoulos, K. Mantzanas, VP Papanastasis, G. Fotiadis, M. Vrahnakis, D. Alifragis, I. Ispikoudis, Z. Parissi, M. Pantera, S. Kandrealis, S. Vergos, MR Morquera Lοsada, D. Zianis, K Papaspyropoulos In: Proceedings of the 14 th International Conference on Environmental Sciences and Technology, Rhodes, Greece, 3-5 September 2015, CEST-2015_00100 Η Επιστημονικά Υπεύθυνη του Υποέργου Αναστασία Παντέρα Καθηγήτρια