Αναπτυξιακή Ψυχολογία Ενότητα 6: Σωματικός Εαυτός Ανάπτυξη του Εγκεφάλου, του Σώματος και των Κινητικών Δεξιοτήτων Διδάσκουσα: Ειρήνη Σκοπελίτη Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία
Σκοποί ενότητας Παρουσίαση της σωματικής, της εγκεφαλικής και της κινητικής ανάπτυξης των παιδιών από τη γέννηση και μέχρι την ολοκλήρωση της καθεμίας από αυτές.
Περιεχόμενα ενότητας Σωματική ανάπτυξη Ανάπτυξη του κρανίου Ανάπτυξη του σκελετού Ανάπτυξη των μυών Διαφορές στη σωματική ανάπτυξη Εγκεφαλική ανάπτυξη Ανάπτυξη των νευρώνων Διαφοροποίηση και ανάπτυξη του εγκεφάλου Εμπειρία και ανάπτυξη του εγκεφάλου Κινητική ανάπτυξη Βασικές τάσεις στην κινητική ανάπτυξη Θεωρίες για την κινητική ανάπτυξη Κατηγορίες κινητικών δεξιοτήτων
Σωματική ανάπτυξη Τα ανθρώπινα βρέφη μεγαλώνουν πολύ γρήγορα στη διάρκεια των 2 πρώτων ετών και ιδιαίτερα στη διάρκεια των 3 πρώτων μηνών Βάρος Ύψος Περίμετρος κεφαλής Διαγράμματα ανάπτυξης: δείχνουν τις μέσες τιμές ύψους, βάρους και άλλων μετρήσεων της ανάπτυξης που βασίζονται σε ευρύ δείγμα βρεφών με φυσιολογική ανάπτυξη και χρησιμοποιούνται για την εκτίμηση της ανάπτυξης ενός βρέφους.
Ανάπτυξη του κρανίου Τα οστά χωρίζονται από 6 μαλακά σημεία που γεμίζουν σταδιακά με μέταλλα. Στα 2 έτη έχουν σχηματίσει ένα ενιαίο κρανίο με εύκαμπτες ραφές στα σημεία που ενώνονται. Αυτές οι ραφές επιτρέπουν τη διεύρυνση του κρανίου καθώς μεγαλώνει ο εγκέφαλος.
Ανάπτυξη του σκελετού Σε άλλα μέρη του σώματος, αγκώνες, πόδια, καρποί, παλάμες: τα οστά βρέφους είναι λιγότερα και συνδέονται λιγότερο καλά μεταξύ τους από ότι τα αντίστοιχα οστά ενός εφήβου. Όλα τα μέρη του σκελετού δεν αναπτύσσονται και δεν σκληραίνουν με τον ίδιο ρυθμό Πρώτα το κρανίο και οι παλάμες ενώ τα οστά των ποδιών συνεχίζουν να αναπτύσσονται μέχρι τα μέσα ή το τέλος της εφηβείας
Ανάπτυξη των μυών Ο αριθμός των μυϊκών ινών δεν αυξάνεται αλλά οι ίνες μακραίνουν και γίνονται παχύτερες Αλλαγές σημειώνονται σε 2 άξονες: από μέσα προς τα έξω από πάνω προς τα κάτω
Ακολουθία ανάπτυξης μυών 3 μηνών: οι αυχενικοί και οι ραχιαίοι μύες είναι δυνατοί ώστε να επιτρέπουν στο βρέφος να σηκώνει το κεφάλι και το στήθος. 6 μηνών: θα καταφέρει πιθανότατα να καθίσει μόνο του, στητό, για μερικά δευτερόλεπτα. 8 μηνών: θα μπορεί να στέκεται αρκετή ώρα καθιστό, με την πλάτη τεντωμένη, χωρίς καμιά βοήθεια.
Διαφορές στη Σωματική Ανάπτυξη Ανομοιόμορφη διαδικασία Ατομικές διαφορές Πολιτισμικές διαφορές Κληρονομικότητα & περιβάλλον
Ανάπτυξη του Εγκεφάλου Βάρος εγκεφάλου Νεογέννητο: 300-350 γραμμάρια 3 μηνών: 500 γραμμάρια 12 μηνών: 900 γραμμάρια 24 μηνών: περισσότερο από 1.000 γραμμάρια. Ενήλικας: ανάμεσα στα 1.300 και 1.400 γραμμάρια
Ανάπτυξη των Νευρώνων Όλοι οι νευρώνες παρόντες από τη γέννηση: 100 με 200 δισεκατομμύρια νευρώνες έχουν ήδη σχηματιστεί προς το τέλος του δευτέρου τριμήνου της κύησης πριν αρχίσει η απότομη αύξηση του εγκεφάλου Οι αλλαγές οφείλονται 1 ον στην αύξηση του μεγέθους και της πολυπλοκότητας των νευρώνων και 2 ον στο σχηματισμό όλο και περισσότερων συνάψεων
Διαφοροποίηση και Ανάπτυξη του Εγκεφάλου Γέννηση: τα τμήματα που έχουν αναπτυχθεί είναι αυτά που ελέγχουν έμφυτα αντανακλαστικά και ζωτικές βιολογικές λειτουργίες Μετά τη γέννηση: Οι περιοχές του εγκεφάλου που ωριμάζουν πρώτες είναι αυτές που ελέγχουν απλές κινητικές λειτουργίες και αισθητηριακές διεργασίες όπως όραση ακοή όσφρηση και γεύση 6 μηνών: τα ανώτερα φλοιώδη κέντρα που αφορούν σε ανώτερες διεργασίες όπως μάθηση, σκέψη, παραγωγή ομιλίας, αναλαμβάνουν τον έλεγχο (αντανακλαστικά χάνονται)
Εμπειρία και ανάπτυξη του εγκεφάλου Ανάπτυξη αναμένουσα την εμπειρία: ανάπτυξη νευρωνικών συνδέσεων υπό γενετικό έλεγχο η οποία εμφανίζεται σε κάθε φυσιολογικό περιβάλλον Ανάπτυξη εξαρτώμενη από την εμπειρία: ανάπτυξη νευρωνικών συνδέσεων που προκαλείται ως αντίδραση στην εμπειρία
Ανάπτυξη αναμένουσα την εμπειρία (Hubel & Wiesel) Γατάκια μεγάλωναν στο σκοτάδι από τη γέννησή τους μέχρι την ηλικία των 2 εβδομάδων. Μετά τοποθετούνταν σε έναν σωλήνα για πέντε ώρες την ημέρα και τον υπόλοιπο καιρό έμεναν στο σκοτάδι. Τα γατάκια μπορούσαν να δούν κάθετες ρίγες πολύ καλά, αλλά ήταν ουσιαστικά τυφλά στις οριζόντιες ρίγες. Μονοκυτταρική καταγραφή βρήκε πολύ λίγα κύτταρα στους φλοιούς τους που αντιδρούσαν σε οριζόντιες ρίγες.
Ανάπτυξη εξαρτώμενη από την εμπειρία (Rosenzweig) Oρισμένα ποντίκια μεγάλωναν σε εμπλουτισμένο και άλλα σε στερητικό περιβάλλον. Τα ποντίκια στο εμπλουτισμένο περιβάλλον επέδειξαν σε σύγκριση με αυτά στο στερητικό περιβάλλον: Αυξημένα ποσοστά μάθησης σε τυπικά έργα του εργαστηρίου όπως η εκμάθηση ενός λαβυρίνθου Καλύτερη εγκεφαλική ανάπτυξη (αυξημένο συνολικό βάρος του εγκεφαλικού φλοιού, αυξημένες ποσότητες εγκεφαλικού ενζύμου που ενισχύει τη μάθηση, μεγαλύτερο σώμα νευρωνικών κυττάρων και μεγαλύτερα νευρογλοιακά κύτταρα, περισσότερες συνοπτικές συνδέσεις)
Κινητική ανάπτυξη Ποσοστό παιδιών που έχει κατακτήσει τη δεξιότητα 50% 90% Δεξιότητα Ηλικία σε μήνες Σηκώνει το κεφάλι κατά 90% 2,2 3,2 Στριφογυρίζει 2,8 4,7 Κάθεται όταν το στηρίζουν 2,9 4,2 Κάθεται χωρίς στήριξη 5,5 7,8 Στέκεται όταν κρατιέται από κάπου 5,8 10 Μπουσουλάει 7,0 9,0 Περπατάει όταν κρατιέται από κάπου 9,2 12,7 Στέκεται καλά μόνο του 11,5 13,9 Περπατά καλά 12,1 14,3 Ανεβαίνει σκάλες 17,0 22,0 Κλωτσά μία μπάλα 20,0 24,0
Βασικές τάσεις στην κινητική ανάπτυξη Δύο άξονες ανάπτυξης «από το κεφάλι προς την ουρά» και «από το κέντρο προς την περιφέρεια» Θεωρίες που εξηγούν τη σειρά και τον χρόνο κινητικής ανάπτυξης: Άποψη της ωρίμανσης Υπόθεση της εμπειρίας (ή της εξάσκησης) Θεωρία δυναμικών συστημάτων
Άποψη της ωρίμανσης Σταδιακή εμφάνιση μίας γενετικά προγραμματισμένης διαδοχής γεγονότων κατά την οποία τα νεύρα και οι μύες ωριμάζουν με κατεύθυνση «από πάνω προς τα κάτω» και «από μέσα προς τα έξω» Επιβεβαίωση από Διαπολιτισμικές έρευνες Μελέτες με δίδυμα
Υπόθεση της εμπειρίας (της εξάσκησης) Οι ευκαιρίες που έχει το παιδί να εξασκήσει τις κινητικές δεξιότητες είναι σημαντικές Wayne Dennis (1960) έρευνες σε ιδρυματικά παιδιά: η ωρίμανση είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για την ανάπτυξη των κινητικών δεξιοτήτων
Θεωρία δυναμικών συστημάτων Οι κινητικές δραστηριότητες είναι ενεργητικές αναδιοργανώσεις ικανοτήτων που αποκτήθηκαν παλαιότερα και οι οποίες γίνονται για να βρει το άτομο πιο αποτελεσματικούς τρόπους εξερεύνησης του περιβάλλοντος ή εκπλήρωσης άλλων στόχων Γιατί πρέπει να δουλέψουν σκληρά τα βρέφη; Γιατί όλα τα μωρά περνάν από τα ίδια στάδια;
Κατηγορίες κινητικών δεξιοτήτων Αδρές κινητικές δεξιότητες Σύρσιμο και μπουσούλημα Βάδισμα Λεπτές κινητικές δεξιότητες Πρώιμες δεξιότητες Μεταγενέστερες δεξιότητες Ανάπτυξη αδρών κινητικών δεξιοτήτων: Σύρσιμο και μπουσούλημα
Ανάπτυξη αδρών κινητικών δεξιοτήτων: Σύρσιμο και μπουσούλημα Νεογέννητο Έρπει κάνοντας κινήσεις ώθησης με τα γόνατα και τα δάκτυλα των ποδιών του. 2 μηνών Κρατάει το κεφάλι όρθιο αλλά οι κινήσεις των ποδιών μειώνονται. 3 μηνών Ο έλεγχος των κινήσεων του κεφαλιού και των ώμων αυξάνεται. 4 μηνών Η ικανότητα στήριξης του επάνω μέρους του σώματος με τα χέρια βελτιώνεται. 6 μηνών Δυσκολεύεται να συντονίσει τους ώμους με τον μεσοθώρακα. Όταν ο μεσοθώρακας υψώνεται το κεφάλι χαμηλώνει. 7 μηνών Μπορεί να κρατήσει το μεσοθώρακα υψωμένο αλλά είναι ανίκανο να συντονίσει τις κινήσεις χεριών και ποδιών. Έτσι έχει την τάση να κινείται μπρος-πίσω. 8-9 μηνών Οι συντονισμένες κινήσεις χεριών και ποδιών επιτρέπουν στο μωρό να μπουσουλήσει.
Ανάπτυξη αδρών κινητικών δεξιοτήτων: Βάδισμα 8 μηνών Στέκεται με βοήθεια 10 μηνών Μπουσουλάει ακουμπώντας στα χέρια και στα γόνατα 11 μηνών Περπατάει με βοήθεια 12 μηνών Στέκεται μόνο του 14 μηνών Περπατάει μόνο του 2 ετών 3 ετών 4 ετών 5 ετών Μεγάλες δρασκελιές και ταλάντευση του σώματος. Σκαρφαλώνει, σπρώχνει, τραβά, τρέχει αλλά σκοντάφτει, ανεβοκατεβαίνει σκάλες με δυσκολία. Μικρή αντοχή. Κινείται πιο ομαλά με μικρότερο άνοιγμα ανάμεσα στα πόδια. Στέκεται στο ένα πόδι για λίγο. Κάνει ποδήλατο με βοηθητικές ρόδες. Έχει μεγαλύτερη δύναμη, αντοχή και συντονισμό. Κάνει κουτσό. Μπορεί να πηδήξει μακριά. Η ισορροπία έχει βελτιωθεί σημαντικά. Πηδούν ομαλά πάνω από αντικείμενα. Κάνει ποδήλατο. Κάνει πατίνι.
Ανάπτυξη λεπτών κινητικών δεξιοτήτων 4 μηνών Πιάνει αντικείμενα και με τα δύο χέρια και τα εξερευνά. 6 μηνών Λαβή της δαγκάνας. Απλώνει το χέρι και πιάνει μικροαντικείμενα. Εξερευνά ιδιότητες αντικειμένων: ζουλάει μαλακά αντικείμενα και σέρνει αντικείμενα με ρόδες. 12 μηνών Πιάνει αντικείμενα με τον αντίχειρα και το δείκτη. Χτυπάει τα αντικείμενα μεταξύ τους. Κρατάει κουτάλι και το χτυπάει στο τραπέζι. Βάζει αντικείμενα σε δοχείο. 18 μηνών Σέρνει παιχνίδια ενώ περπατάει. Βάζει τουβλάκια το ένα πάνω στο άλλο. Γυρίζει σελίδες βιβλίου. Βάζει καπέλο. Βυθίζει κουτάλι στο πιάτο, το φέρνει κοντά στο στόμα, συνήθως άδειο. 2 ετών Ανοίγει συρτάρια. Τρώει με το πιρούνι. Χτίζει πύργο με τουβλάκια. 3 ετών Μουτζουρώνει με μπογιές, τραβάει γραμμές. Βάζει παπούτσια και κάλτσες. Ξεκουμπώνει και κουμπώνει. 4 ετών Σχεδιάζει σχήματα και απλές μορφές. Ντύνεται μόνο του. 5 ετών Δένει κορδόνια. Χρησιμοποιεί σωστά εργαλεία και σκεύη. Γράφει γράμματα.
Ανάπτυξη της εκούσιας προσπάθειας να φτάσει το παιδί αντικείμενα Νεογέννητα Αντανακλαστικό της παλαμιαίας σύλληψης. Άστοχες προσπάθειες να φτάσουν αντικείμενα που είναι στο οπτικό τους πεδίο. 3 μηνών Εκτείνουν τα χέρια τους, διορθώνουν την πορεία τους και βελτιώνονται σε ακρίβεια. 4 μηνών Φτάνουν και πιάνουν αντικείμενα που βλέπουν και που ακούν μόνο (στο σκοτάδι). 5 μηνών Φτάνουν και πιάνουν αντικείμενα που φωσφορίζουν και κινούνται στο σκοτάδι.
Σχετική Βιβλιογραφία Feldman, R.S. (2009). Εξελικτική Ψυχολογία: Δια βίου ανάπτυξη, Τόμος 1, (Επιμ. Η. Μπεζεβέγκης), Εκδόσεις Gutenberg. Lightwood, C., Cole, M., & Cole, S. R., (2015). Η Ανάπτυξη των Παιδιών (Ενιαίο), (Επιμ. Ζ. Μπαμπλέκου), Εκδόσεις Gutenberg. Miller, P. (2011). Theories of Developmental Psychology. New York: Worth Publishers. Παρασκευόπουλος, Ι.Ν. (1985). Εξελικτική Ψυχολογία, Ψυχολογική θεώρηση της πορείας της ζωής από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση: Γενικές έννοιες και ορισμοί της εξελικτικής ψυχολογίας: Προγεννητική περίοδος, βρεφική ηλικία, Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση. Shaffer, D.R. (2008). Εξελικτική Ψυχολογία, (Επιμ. Ε. Μακρή- Μπότσαρη), Αθήνα: Εκδόσεις Ελλήν. Τίτλος Ενότητας 26
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Πατρών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Πατρών, Σχολή Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Ειρήνη Σκοπελίτη, «Αναπτυξιακή Ψυχολογία». Ενότητα 6: Σωματικός Εαυτός Ανάπτυξη του Εγκεφάλου, του Σώματος και των Κινητικών Δεξιοτήτων. Έκδοση: 1.0. Πάτρα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή δ ι ε ύ θ υ ν σ η : h ps://eclass.upatras.gr/courses/pn1532/index.php?access=5742
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creaœve Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] h p://creaœvecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.