Ημερομηνία: 15/02/15 Διάρκεια διαγωνίσματος: 180 Εξεταζόμενο μάθημα: Το προσφυγικό ζήτημα στην Ελλάδα, Ιστορία Κατ. Υπεύθυνος καθηγητής: Χάλτσιος Άγγελος ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ ΘΕΜΑ Α1 Να δώσετε το περιεχόμενο των ακολούθων όρων: α. Οργανισμός β. Πατριαρχική Επιτροπή γ. Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) Μονάδες 15 ΘΕΜΑ Α2 Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν, γράφοντας στο τετράδιο σας τη λέξη Σωστό ή Λάθος δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση: α. Η εθνική αφύπνιση των Τούρκων, που είχε ξεκινήσει από τα τέλη του 19 ου αιώνα, ενισχύθηκε μετά την εδαφική συρρίκνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας β. Με την άφιξη των προσφύγων το έργο της προσωρινής στέγασης ανέλαβε το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων γ. Η Μικτή Επιτροπή ιδρύθηκε με βάση το 10 ο άρθρο της Σύμβασης της Λοζάνης δ. Την αστική αποκατάσταση ανέλαβε περισσότερο το κράτος και λιγότερο η ΕΑΠ ε. Οι πρόσφυγες εξέφραζαν συχνά παράπονα για την αντιμετώπιση τους από το κράτος κα τους γηγενείς Έλληνες. Μονάδες 10 ΘΕΜΑ Β1 Τι γνωρίζετε για τους όρους της Συμφωνίας της Άγκυρας, πώς ολοκληρώθηκε και ποια τα αποτελέσματα της Μονάδες 10 1
ΘΕΜΑ Β2 α) Ποια μέσα διέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στην ΕΑΠ για την αποκατάσταση των προσφυγικών πληθυσμών (μονάδες 4) β) Γιατί δόθηκε βάρος στη γεωργία (μονάδες 6) και γ) για ποιους λόγους δόθηκε προτεραιότητα στην εγκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη (μονάδες 5) Μονάδες 15 ΟΜΑΔΑ ΔΕΥΤΕΡΗ ΘΕΜΑ Γ1 Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παράθεμα που σας δίνεται, να αναφερθείτε στην αποζημίωση των Ελλήνων ανταλλάξιμων για τις περιουσίες που εγκατέλειψαν και στις διαδικασίες προσδιορισμού αυτής. Μονάδες 25 ΚΕΙΜΕΝΟ Τα περιουσιακά στοιχεία που εθεωρείτο ότι επιδέχονταν αποζημίωση ήταν: α) τα ακίνητα κάθε είδους, αστικά και αγροτικά, β) τα κινητά αγαθά που δεν πουλήθηκαν επί τόπου ούτε μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα και γ) οι καλλιεργημένοι αγροί μαζί με τα προϊόντα τους, συμπεριλαμβανομένων και των εσόδων τα οποία έχασε ο ανταλλάξιμος. Ένας σημαντικός αριθμός προσφύγων βρέθηκαν εκπρόθεσμοι, είτε γιατί ήλθαν στην Ελλάδα μετά τη λήξη της προθεσμίας υποβολής (αιχμάλωτοι, πρόσφυγες από τη Ρωσία, Κωνσταντινουπολίτες) είτε γιατί δεν μπορούσαν να υποβάλουν δήλωση λόγω ασθένειας, φυλάκισης ή ανηλικιότητας (περίπτωση ορφανών). Η προκαταβολή θα δινόταν σε εκείνους που δεν είχαν μέχρι τότε αποκατασταθεί, με τη διευκρίνιση ότι η απλή υποτυπώδης στέγαση στους οικισμούς της ΕΑΠ (Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων) ή του ελληνικού κράτους δεν θα εθεωρείτο ως αποκατάσταση. Προκειμένου να επιταχυνθεί η διαδικασία της αποζημίωσης, χωρίς να επιβαρυνθεί πολύ ο κρατικός προϋπολογισμός, αποφασίστηκε η έκδοση ομολογιών με την εγγύηση του ελληνικού δημοσίου. [...] Το 20% της προσωρινής αποζημίωσης δόθηκε σε μετρητά και το υπόλοιπο σε ομολογίες. Παρά την πρόσκαιρη ανακούφιση, η προσωρινή αυτή λύση δεν έκλεισε το ζήτημα. Οι προσφυγικές οργανώσεις αξίωναν την πλήρη αποζημίωση όπως εξάλλου προέβλεπε η σύμβαση της Λωζάνης, με αποτέλεσμα το θέμα να λάβει διαστάσεις και να γίνει αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης. Για την οριστική εκτίμηση των εγκαταλειφθεισών περιουσιών συστάθηκαν 1.114 Πρωτοβάθμιες Επιτροπές Εκτίμησης, μία ή περισσότερες για καθεμία από τις 934 χριστιανικές κοινότητες της 2
Τουρκίας. Τα ποικίλα προβλήματα που ανέκυψαν επέβαλαν αρχικά τη δημιουργία 52 Δευτεροβάθμιων Επιτροπών, 31 στην Αθήνα και 21 στην επαρχία, και στη συνέχεια, το Μάιο του 1927, 20 Δευτεροβάθμιων Επιτροπών (Εφετεία της Ανταλλαγής), 8 στην Αθήνα και 12 στην επαρχία. Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, 7ος Τόμος: Ο Μεσοπόλεμος (1922-1940), Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003, σσ. 84-85. ΘΕΜΑ Γ2 Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που σας δίνεται, να αναφερθείτε στις επιπτώσεις από την άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων στον τομέα της ελληνικής βιομηχανίας. ΚΕΙΜΕΝΟ Αξιοσημείωτες ήταν οι επιπτώσεις από την εγκατάσταση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της ανατολικής Θράκης και στον επιχειρηματικό τομέα. Η εσωτερική αγορά διευρύνθηκε με την προσθήκη μεγάλου αριθμού καταναλωτών ενώ, ταυτόχρονα, από τον αστικό προσφυγικό πληθυσμό αντλήθηκε φθηνό εργατικό δυναμικό αλλά και ειδικευμένοι τεχνίτες. Η χώρα πλουτίστηκε με ανθρώπους δεδομένης επιχειρηματικής ικανότητας και πείρας, που πρωταγωνιστούσαν στις μεγάλες αγορές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι, όπως αναφέρεται στην έκδοση της ΚΤΕ του 1926, στους 7.000 εμπόρους και βιομηχάνους γραμμένους στο Επιμελητήριο της Αθήνας, οι χίλιοι ήταν πρόσφυγες, ενώ στον Πειραιά η αναλογία ήταν μεγαλύτερη. Από την αρχή η πολιτική της ΕΑΠ ενθάρρυνε την εγκατάσταση βιομηχανιών στους συνοικισμούς, με σκοπό την εκτόνωση της ανεργίας. Επρόκειτο όμως, κατά το μεγαλύτερο μέρος, για μικρές βιοτεχνικές μονάδες, οι οποίες ενισχύθηκαν από το κράτος, την ΕΑΠ ή την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, με κοινωνικά και όχι αναπτυξιακά κριτήρια. Καινούριοι βιομηχανικοί-βιοτεχνικοί κλάδοι αναπτύχθηκαν (ταπητουργία, μεταξουργία, πλαστικά, βυρσοδεψία) και δόθηκε νέα ώθηση στην κλωστοϋφαντουργία και τη βιοτεχνία ειδών διατροφής. Άνθιση γνώρισε και η βιομηχανία οικοδομικών υλικών, ο μόνος κλάδος που υποκατέστησε μαζικά τις εισαγωγές στο Μεσοπόλεμο. Στη δεκαετία 1922-1932 διπλασιάστηκε ο αριθμός των βιομηχανικών μονάδων και αυξήθηκε ο όγκος και η αξία της παραγωγής, χωρίς όμως να επέλθει κάποια δομική αλλαγή. Η βιομηχανία θα αρχίσει να κινείται με ταχύτερους ρυθμούς το 1931, χάρη κυρίως στην πολιτική υποκατάστασης των εξαγωγών που ακολουθεί το ελληνικό κράτος μετά την κατάρρευση του διεθνούς νομισματικού συστήματος. Γ. Γιαννακόπουλος, «Η Ελλάδα με τους πρόσφυγες. Η δύσκολη προσαρμογή στις νέες συνθήκες» Μονάδες 25 3
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α1 α. Οργανισμός: Σχολικό εγχειρίδιο σελ. : 140 «Τον Ιούλιο κλήρο» β. Πατριαρχική Επιτροπή: Σχολικό εγχειρίδιο σελ. : 142«Η επιστροφή κυβέρνησης» γ. Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων: Σχολικό εγχειρίδιο σελ. : 153 «Η ελληνική κυβέρνηση στέγαση» και σελ. : 155 «Η ΕΑΠ πρόσφυγες» ΘΕΜΑ Α2 α. Σ β. Λ (Υπουργείο Περιθάλψεως) γ. Λ (11 ο Άρθρο) δ. Σ ε. Σ ΘΕΜΑ Β1 Σχολικό εγχειρίδιο σελ. : 161 «Τον Αύγουστο 1933» ΘΕΜΑ Β2 α.σχολικό εγχειρίδιο σελ. : 152 «Η ελληνική κυβέρνηση Αντιλήψεως» β.σχολικό εγχειρίδιο σελ. : 154 «Τις Αντικειμενικές προλεταριάτου» γ.σχολικό εγχειρίδιο σελ. : 154 «Εξάλλου περιοχές» ΘΕΜΑ Γ1 Όπως προέβλεπε η Ελληνοτουρκική Σύμβαση Ανταλλαγής πληθυσμών της Λοζάνης (30 Ιανουαρίου 1923), οι ανταλλάξιμοι είχαν δικαίωμα να μεταφέρουν στη νέα τους πατρίδα την κινητή τους περιουσία και να αποζημιωθούν για την ακίνητη περιουσία που είχαν εγκαταλείψει, βλ. σχολ. εγχειρ σελ. 150: «είχαν δικαίωμα να μεταφέρουν... που εγκατέλειψαν φεύγοντας». Το έργο της εκτίμησης της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίμων ανέλαβε η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής, βλ. σχολ. εγχειρ. σελ, 151-152: «Με βάση...των ανταλλαξίμων» και σελ. 160: «Όπως είδαμε... η Μικτή Επιτροπή». Το Ελληνικό κράτος προχώρησε στην ίδρυση ειδικών υπηρεσιών που θα βοηθούσαν το έργο αυτό, ενώ στη συνέχεια, επειδή η διαδικασία της 4
εκτίμησης των περιουσιών προχωρούσε αργά, αποφασίστηκε η καταβολή μιας προκαταβολής στους πρόσφυγες - δικαιούχους, βλ. σχολ. εγχειρ. σελ, 160: «Για να βοηθήσει...αποκατασταθεί». Σύμφωνα με το παράθεμα, οι πρόσφυγες θα εισέπρατταν αποζημίωση για τα εξής περιουσιακά στοιχεία: τα ακίνητα κάθε είδους, αστικά και αγροτικά, τα κινητά αγαθά που δεν πουλήθηκαν επί τόπου ούτε μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα, τους καλλιεργημένους αγρούς μαζί με τα προϊόντα τους, συμπεριλαμβανομένων και των εσόδων που έχασε ο ανταλλάξιμος. Ένας σημαντικός, όμως, αριθμός προσφύγων δεν πρόλαβε να καταθέσει αίτηση-δήλωση για αποζημίωση, είτε γιατί ήλθαν στην Ελλάδα μετά τη λήξη της προθεσμίας υποβολής, όπως π.χ. συνέβη με όσους ήταν αιχμάλωτοι στην Τουρκία, πρόσφυγες από τη Ρωσία, ή Κωνσταντινουπολίτες, είτε γιατί δεν μπορούσαν να υποβάλλουν δήλωση λόγω ασθενείας, φυλάκισης, ή ανηλικιότητας, όπως συνέβαινε στην περίπτωση των ορφανών. Για το ζήτημα της προκαταβολής, οριζόταν ότι σ αυτήν είχαν δικαίωμα όσοι πρόσφυγες δεν είχαν μέχρι τότε αποζημιωθεί. Η απλή υποτυπώδης στέγαση στους οικισμούς της ΕΑΠ ή του ελληνικού κράτους δεν εθεωρείτο ως αποκατάσταση, συνεπώς όσοι πρόσφυγες είχαν στεγασθεί σε αυτούς διατηρούσαν το δικαίωμα είσπραξης της προκαταβολής. Το Ελληνικό κράτος, προκειμένου να επιταχυνθεί η διαδικασία απόδοσης της προκαταβολής χωρίς παράλληλα, να επιβαρυνθεί πολύ ο κρατικός προϋπολογισμός, προχώρησε στην έκδοση ομολογιών με την εγγύηση τους ελληνικού δημοσίου. Έτσι, μόνο το 20% της προσωρινής αποζημίωσης δόθηκε σε μετρητά, ενώ το υπόλοιπο 80% δόθηκε σε ομολογίες. Η προσωρινή αυτή λύση, αν και βοήθησε πρόσκαιρα στην αντιμετώπιση πολλών από τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες, δεν θα μπορούσε να τους ικανοποιήσει. Επικαλούμενες τα σχετικά άρθρα της Σύμβασης της Λοζάνης, οι οργανώσεις τους ασκούσαν πιέσεις για την καταβολή της πλήρους αποζημίωσης στους δικαιούχους ανταλλάξιμους. Όπως ήταν αναμενόμενο, το ζήτημα αυτό πήρε γρήγορα μεγάλες διαστάσεις και έγινε αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης. Για την οριστική εκτίμηση των περιουσιών βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 160: «Για την οριστική...ανέκυπταν». Πιο συγκεκριμένα, συστάθηκαν 1.114 Πρωτοβάθμιες επιτροπές, που αντιστοιχούσαν ανά μία ή περισσότερες σε καθεμιά από τις 934 χριστιανικές κοινότητες της Τουρκίας. Για την επίλυση των προβλημάτων που δεν ήταν δυνατό να αντιμετωπιστούν σε πρωτοβάθμιο επίπεδο, συστάθηκαν αρχικά 52 Δευτεροβάθμιες επιτροπές, 31 στην Αθήνα και 21 στην επαρχία, ενώ στην συνέχεια, τον Μάιο του 1927, 20 Δευτεροβάθμιες επιτροπές-γνωστές και ως εφετεία της Ανταλλαγής- 8 στην Αθήνα και 12 5
στην επαρχία. Η κατάληξη της υπόθεσης της αποζημίωσης, ωστόσο, δεν υπήρξε ευτυχής για τους πρόσφυγες, βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 161: «Με την πάροδο... τούρκικη πλευρά». Το οριστικό κλείσιμο της υπόθεσης επέφερε ουσιαστικά η Συμφωνία της Άγκυρας (10 Ιουνίου 1930), που προέβλεπε, μεταξύ άλλων, την αμοιβαία απόσβεση των οικονομικών υποχρεώσεων μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας, βλ. σχολ. εγχειρ. σελ. 161-162: «ο συμψηφισμός... και του 1933» ΘΕΜΑ Γ2 Κατά το πρώτο χρονικό διάστημα η άφιξη των προσφύγων φαινόταν δυσβάσταχτο φορτίο για την ελληνική οικονομία. Μεσοπρόθεσμα όμως αυτή ωφελήθηκε από την εγκατάσταση των προσφύγων, βλ. σχολ. εγχειρίδιο, σελ:167: «Για ένα διάστημα... προσφύγων». Η άφιξη τους αναζωογόνησε τη βιομηχανία με νέο, ειδικευμένο και φθηνό εργατικό δυναμικό, με τη διεύρυνση της καταναλωτικής αγοράς και με τη δράση ανθρώπων με επιχειρηματικές ικανότητες, που όπως τονίζεται στο παράθεμα είχαν πρωταγωνιστήσει στις μεγάλες αγορές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, βλ. σχολ. εγχειρ., σελ: 168 «Η άφιξη...ικανότητες» και «Αρκετοί ήταν...γηγενών». Η προσθήκη μεγάλου αριθμού καταναλωτών ενίσχυσε την κίνηση της αγοράς στο εσωτερικό της χώρας, ενώ η βιομηχανική δραστηριότητα, ενισχυμένη με τα νέα φθηνά εργατικά χέρια αλλά και τις ειδικές γνώσεις των νεοφερμένων παρουσίασε καινούριες δυναμικές, βλ. σχολ. εγχειρ., σελ: 168: «Στη δεκαετία... λειτουργίας τους» Είναι χαρακτηριστικό ότι η ΚΤΕ με ειδική έκδοση το 1926 επιβεβαιώνει τον σημαντικό ρόλο των προσφύγων καθώς από τους 7.000 επιχειρηματίες, βιομηχάνους και εμπόρους που ήταν εγγεγραμμένοι στο Επιμελητήριο της Αθήνας, οι χίλιοι ήταν πρόσφυγες, ενώ το ποσοστό στον Πειραιά υπήρξε, αναλογικά, υψηλότερο. Άλλωστε, η ΕΑΠ προσπαθώντας να αντιμετωπίσει την ανεργία, προωθούσε την βιομηχανική ανάπτυξη ιδιαίτερα στους προσφυγικούς συνοικισμούς. Ωστόσο, η «βιομηχανία» της εποχής αποτελούνταν στην πραγματικότητα από μικρές κατά κανόνα βιοτεχνίες, οι οποίες στηρίχτηκαν από το κράτος, την ΕΑΠ ή την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, με βάση κυρίως, κοινωνικά χαρακτηριστικά και όχι αναπτυξιακές λογικές. Επιπλέον, νέοι κλάδοι αναπτύχθηκαν, βλ. σχολ. εγχειρ., σελ: 168: «Η συμμετοχή... υλικών». Ειδικότερα, η βιοτεχνία ειδών διατροφής σημείωσε άνοδο, ενώ η ανάπτυξη της βιομηχανίας οικοδομικών υλικών ήταν τέτοια που της επέτρεψε να καλύψει τις εσωτερικές ανάγκες κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, υποκαθιστώντας μαζικά τις αντίστοιχες εισαγωγές. Το 1931, υπό την επίδραση της οικονομικής κρίσης, τα μεγέθη της ελληνικής βιομηχανίας 6
θα αυξηθούν σημαντικά εξαιτίας της πολιτικής του ελληνικού κράτους στον τομέα των εξαγωγών, αφού κατέρρευσε το διεθνές νομισματικό σύστημα. Επιπλέον, η ελληνική βιομηχανία ωφελήθηκε και από την ένταξη των γυναικών στον ενεργό πληθυσμό, βλ. σχολ. εγχειρ., σελ: 169: «Η άφιξη... ετοίμων ενδυμάτων». 7