Ε.Μ. ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων Μεταλλουργών Τομέας Μεταλλευτικής Εργαστήριο Εξόρυξης Πετρωμάτων ΕΞΟΡΥΞΗ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ Ι Εξόρυξη με Εκρηκτικές Ύλες Κωδικός Μαθήματος: 7.1.06.7 Καθηγητής Γεώργιος Ν. Παναγιώτου Διευθυντής Εργαστηρίου Εξόρυξης Πετρωμάτων 1 Διεύθυνση Επικοινωνίας: Ε. Μ. Πολυτεχνείο Σχολή Μηχ. Μεταλλείων-Μετ/ργών Εργαστήριο Εξόρυξης Πετρωμάτων Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου Αθήνα, ΤΚ 15780 Τηλ. +30 210 7722198 Fax +30 210 7722191 Email: panagiotou@metal.ntua.gr Γραφείο: Κτ. ΜΜ-Μ #2.33 1
ΕΞΟΡΥΞΗ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ Ι Εξόρυξη με Εκρηκτικές Ύλες Μέρος Ι - Εισαγωγή 2 2
Εξόρυξη των Πετρωμάτων 3 Εξόρυξη των πετρωμάτων ονομάζεται ένα σύνολο εργασιών (unit operations) που πραγματοποιούνται προκειμένου να αποσπαστεί τμηματικά το πέτρωμα από την φυσική του θέση. Τούτο επιτυγχάνεται με την εφαρμογή μεθόδων και τεχνικών που αποσκοπούν στην κατάτμηση του επί τόπου (in situ) πετρώματος σε τεμάχια κατάλληλου μεγέθους, ώστε να γίνεται με ευχέρεια η φόρτωση, μεταφορά, απόθεση ή περαιτέρω επεξεργασία (π.χ. θραύση) του εξορυγμένου πετρώματος. 3
Μέτωπα Εξόρυξης Υπαίθριο Μέτωπο Εξόρυξης Υπόγειο Μέτωπο Εξόρυξης 4 Ο χώρος όπου πραγματοποιείται η εξόρυξη ονομάζεται μέτωπο. Τα μέτωπα διακρίνονται σε υπόγεια και υπαίθρια, οι δε διαστάσεις και η γεωμετρία τους ποικίλουν ανάλογα με τον σκοπό για τον οποίον πραγματοποιείται η εξόρυξη, τον επιθυμητό ρυθμό εξόρυξης, την μέθοδο και τα μέσα που χρησιμοποιούνται. Προκειμένου να συνεχίζονται οι εργασίες εξόρυξης του πετρώματος στο μέτωπο (προχώρηση του μετώπου), το εξορυγμένο πέτρωμα πρέπει να απομακρύνεται από αυτό. Επομένως, οι εργασίες της φόρτωσης μεταφοράς - απόθεσης αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του κύκλου της εξόρυξης των πετρωμάτων. 4
Σκοπός της Εξόρυξης 1. Οικονομική αξία του πετρώματος (εκμετάλλευση κοιτάσματος άνθρακα) 2. Δημιουργία κενού χώρου (έργο οδοποιίας, τομές πρανούς και σήραγγες) 5 Η εξόρυξη των πετρωμάτων πραγματοποιείται για δύο κυρίως λόγους: 1) Επειδή το πέτρωμα έχει οικονομική αξία και αποτελεί αντικείμενο εμπορίας, ως έχει ή κατόπιν επεξεργασίας. Στην περίπτωση αυτή ο όγκος του πετρώματος χαρακτηρίζεται ως κοίτασμα και η εξόρυξη αποτελεί μέρος των εργασιών εκμετάλλευσης του κοιτάσματος. 2) Προκειμένου να δημιουργηθεί κενός χώρος στην μάζα του πετρώματος ώστε να χρησιμοποιηθεί αυτός στην συνέχεια π.χ. για την θεμελίωση ενός έργου, την διέλευση ενός δρόμου, την κατασκευή ενός υπόγειου έργου κά. Στην περίπτωση αυτή το πέτρωμα δεν έχει, συνήθως, οικονομική αξία και απορρίπτεται. 5
Μέθοδοι Εξόρυξης των Πετρωμάτων Εξόρυξη με εκρηκτικές ύλες Εξόρυξη με μηχανικά μέσα 6 Η εξόρυξη των πετρωμάτων πραγματοποιείται σήμερα με δύο βασικές, και εμπορικά συμφέρουσες, μεθόδους: με την χρήση εκρηκτικών υλών και με την χρήση μηχανικών μέσων εξόρυξης. Όταν η εξόρυξη πραγματοποιείται με την χρήση εκρηκτικών υλών, η απαιτούμενη ενέργεια για τον τεμαχισμό και την απόσπαση του πετρώματος από την φυσική του θέση, προέρχεται από την χημική ενέργεια της εκρηκτικής ύλης, η οποία απελευθερώνεται κατά την έκρηξή της, μετατρέπεται σε μηχανική και υπό την μορφή κρουστικού κύματος και αερίων υπό υψηλή πίεση, ασκεί τάσεις στην μάζα του προς εξόρυξη πετρώματος. Στην περίπτωση της μηχανικής εξόρυξης των πετρωμάτων, με την χρήση μηχανικών μέσων ασκούνται τάσεις επί τμήματος της μάζας του πετρώματος, οι οποίες όταν υπερβούν τις μηχανικές αντοχές του πετρώματος προκαλούν τον τεμαχισμό του και την απόσπαση τμημάτων αυτού από την φυσική τους θέση. Η εξόρυξη των πετρωμάτων με μηχανικά μέσα είναι αντικείμενο του μαθήματος «Εξόρυξη Πετρωμάτων ΙΙ (Εξόρυξη με Μηχανικά Μέσα)» που διδάσκεται στο 8ο εξάμηνο της Σχολής Μηχ. Μεταλλείων Μετ/ργών. 6
Εξόρυξη Πετρωμάτων: Εκρηκτικές Υλες ή Μηχανικά Μέσα? 7 Η απόφαση για την επιλογή του τρόπου εξόρυξης που είναι ο πλέον κατάλληλος πρέπει να προκύψει ύστερα από τεχνικο-οικονομική μελέτη, η οποία θα λάβει υπόψη της μεγάλο αριθμό παραμέτρων, η δε βαρύτητα κάθε μιας από αυτές ποικίλει κατά περίπτωση. Μεταξύ αυτών είναι: α) η αντοχή του άρρηκτου πετρώματος σε μονοαξονική θλίψη και β) η μέση απόσταση μεταξύ των ασυνεχειών της μάζας του πετρώματος που θα εξορυχθεί. Στο διάγραμμα φαίνεται η συσχέτιση των δύο αυτών παραμέτρων στην διαμόρφωση των περιοχών εφαρμογής καθενός από τους τρόπους εξόρυξης. Για την εφαρμογή της μηχανικής εξόρυξης πρέπει το πέτρωμα να παρουσιάζει είτε μικρή αντοχή σε μονοαξονική θλίψη και αραιές ασυνέχειες, ή μεγάλη αντοχή μονοαξονικής θλίψης και πυκνό σύστημα ασυνεχειών. Σε ότι αφορά στην εξόρυξη με εκρηκτικές ύλες, σημειώνεται ότι κατά την ανατίναξη πετρωμάτων που παρουσιάζουν μεγάλες τιμές αντοχής σε μονοαξονική θλίψη και αραιές ασυνέχειες πρέπει να χρησιμοποιούνται εκρηκτικές ύλες που έχουν μεγάλη ταχύτητα έκρηξης (περισσότερο διαρρηκτικές) 7
Η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου για την εξόρυξη ενός πετρώματος είναι μια ιδιαίτερα σύνθετο πρόβλημα, λόγω των πολλών παραμέτρων που υπεισέρχονται στην εκτίμηση της εξορυξιμότητας των πετρωμάτων. Συνήθως όμως, και ανάλογα με το μέγεθος του εξορυκτικού έργου, η εκτίμηση αυτή γίνεται εμπειρικά, και ο γενικός «εργοταξιακός» κανόνας είναι: τα «μαλακά» πετρώματα εξορύσσονται με μηχανικά μέσα, και όταν το πέτρωμα είναι «σκληρό» και δεν είναι δυνατόν να εξορυχθεί με τα διαθέσιμα μηχανικά μέσα, τότε χρησιμοποιούνται εκρηκτικά. Μια τέτοια αντιμετώπιση δεν λαμβάνει υπόψη παραμέτρους όπως, τα χαρακτηριστικά του προς εξόρυξη και του εξορυγμένου πετρώματος, την επίδοση του εξοπλισμού, την απόδοσή του, το κόστος λειτουργίας και επισκευών του, τις επιπτώσεις που τυχόν θα έχει η χρήση εκρηκτικών στην λειτουργία του εργοταξίου κά. και οι οποίες εν τέλει εκφράζονται, συνιστάμενα, ως κόστος ανά μονάδα εξορυγμένου όγκου πετρώματος. Τα παραδείγματα εσφαλμένων επιλογών μεθόδου εξόρυξης, που τελικά οδήγησαν σε οικονομικές ζημίες, είναι πολλά. 8
Εξόρυξη των Πετρωμάτων: Τεχνολογία το χθες και το σήμερα 9 Η εφαρμογή των μεθόδων εξόρυξης προϋποθέτει την χρησιμοποίηση υλικών, των οποίων η χρήση απαιτεί ειδικές γνώσεις και ιδιαίτερο χειρισμό (π.χ. εκρηκτικές ύλες και μέσα έναυσης αυτών), καθώς και μηχανικού εξοπλισμού για την λειτουργία και συντήρηση του οποίο απαιτείται προσωπικό που να διαθέτει ειδικές γνώσεις και δεξιότητες. Όλες οι εργασίες του κύκλου εξόρυξης έχουν σήμερα μηχανοποιηθεί. Εξειδικευμένος εξοπλισμός, κατάλληλος για χρήση σε υπόγεια ή υπαίθρια μέτωπα, επιτρέπει την αποδοτική εφαρμογή διαφόρων μεθόδων και τεχνικών εξόρυξης. Ο βασικός εξοπλισμός εξόρυξης φόρτωσης μεταφοράς - απόθεσης, καθώς και ο βοηθητικός εξοπλισμός υποστήριξης των εργασιών εξόρυξης, αξιοποιεί τα πλέον σύγχρονα επιτεύγματα της τεχνολογίας, συμπεριλαμβανομένης της μικροηλεκτρονικής και της εργονομίας. Το κόστος κτήσης, λειτουργίας και συντήρησης είναι υψηλό, ενώ απαιτείται κατάλληλη εκπαίδευση του προσωπικού που το χειρίζεται και το συντηρεί. 9
Εξόρυξη των Πετρωμάτων Αστοχία του πετρώματος Μείωση του Μεγέθους των Τεμαχών 10 Εξόρυξη ονομάζουμε την τμηματική απόσπαση του πετρώματος από την φυσική του θέση στον στερεό φλοιό της Γης. Κατά την εξόρυξη, ένας όγκος πετρώματος συγκεκριμένης γεωμετρίας αποσπάται από την φυσική του θέση στο μέτωπο, κατά τρόπο τέτοιο ώστε: Το περιβάλλον τον εξορυσσόμενο όγκο πέτρωμα να υποστεί τις ελάχιστες δυνατές επιπτώσεις σε ότι αφορά τις μηχανικές του αντοχές. Ο εξορυγμένος όγκος του πετρώματος να αποτελείται από τεμάχια μεγέθους τέτοιου, ώστε να είναι ευχερής η απομάκρυνσή του από το μέτωπο (φόρτωση και μεταφορά) και το κυριότερο, η κοκκομετρία τους να είναι κατάλληλη για την τυχόν περαιτέρω επεξεργασία του (π.χ. τροφοδοσία ενός συγκροτήματος θραύσης και ταξινόμησης). Οι επιπτώσεις των εργασιών εξόρυξης στον χώρο που περιβάλλει το μέτωπο της εξόρυξης να είναι οι ελάχιστες δυνατές και πάντα εντός των ορίων που προβλέπονται από τους εν ισχύ κανονισμούς. Για να επιτευχθούν οι ανωτέρω στόχοι, πρέπει να ασκηθούν επί του εξορυσσόμενου όγκου του πετρώματος τάσεις, που θα οδηγήσουν στην ελεγχόμενη αστοχία του και στην μείωση του μεγέθους των τεμαχίων του πετρώματος, από εκείνον που έχουν στην φυσική τους θέση, σε μέγεθος κατάλληλο για περαιτέρω χειρισμό και επεξεργασία. 10
Αστοχία του Πετρώματος Διάγραμμα τάσεων παραμορφώσεων 11 Για να επιτευχθεί η κατάτμηση ενός συμπαγούς όγκου πετρώματος απαιτείται η δημιουργία επιπλέον ασυνεχειών (πέραν των φυσικών ασυνεχειών) στην μάζα του πετρώματος, μέσω του μηχανισμού αστοχίας του πετρώματος (διάγραμμα τάσεων παραμορφώσεων). Στο σχήμα παρουσιάζεται το διάγραμμα αστοχίας του πετρώματος κατά την εξόρυξή του (τάσεων-παραμορφώσεων) και η αντιστοιχία των περιοχών του με εκείνες του μετώπου εξόρυξης. Το εξορυγμένο πέτρωμα αντιστοιχεί στην «μετά-την-αστοχία» περιοχή της καμπύλης τάσεων-παραμορφώσεων. Το πέτρωμα που περιβάλλει το μέτωπο της εξόρυξης και δεν έχει εξορυχθεί, αντιστοιχεί στην «προ-την-αστοχία» περιοχή της καμπύλης τάσεων-παραμορφώσεων. Τέλος, το περίγραμμα της εκσκαφής αποτελεί την «διεπιφάνεια» μεταξύ των δύο διαφορετικών καταστάσεων του πετρώματος, δηλαδή του in-situ πετρώματος και του εξορυγμένου. 11
Το Μέγεθος των Τεμαχών 12 Η αλλαγή του μεγέθους των τεμαχών του πετρώματος από εκείνο που έχουν στην φυσική τους θέση σε εκείνο του σωρού του εξορυγμένου πετρώματος, αποτελεί την θεμελιώδη παράμετρο πάνω στην οποία κινείται η εξόρυξη των πετρωμάτων, ιδιαίτερα στην περίπτωση της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων (π.χ. λατομείο αδρανών). Η καμπύλη της αθροιστικής κατανομής μεγέθους τεμαχών in situ του προς εξόρυξη όγκου πρέπει να μετακινηθεί, μέσω του μηχανισμού της εξόρυξης, προς τα «αριστερά» (μείωση του μεγέθους) και να γίνει πιο «όρθια» (ομοιόμορφη κατανομή μεγέθους). Η νέα αυτή καμπύλη αντιστοιχεί στην αθροιστική κατανομή του μεγέθους των τεμαχών του εξορυγμένου πετρώματος. 12
Εξόρυξη & Ενέργεια Ειδική Κατανάλωση Ενέργειας Εξόρυξης (J/m3) Πηγές Ενέργειας: Εκρηκτικές Ύλες: Μεγάλα ποσά ενέργειας μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, ασυνεχώς. Μηχανήματα Εξόρυξης: Μικρά ποσά ενέργειας, συνεχώς. 13 Ειδική κατανάλωση ενέργειας εξόρυξης ονομάζουμε την ενέργεια που καταναλίσκεται για την παραγωγή μιας μονάδας όγκου εξορυγμένου πετρώματος, και δεν είναι μια «εσωτερική» ιδιότητα του πετρώματος, καθόσον εξαρτάται τόσον από το επιθυμητό μέγεθος των τεμαχών του εξορυγμένου πετρώματος, όσον και από τον τρόπο με τον οποίον γίνεται η εξόρυξη (π.χ. με εκρηκτικές ύλες ή με εξοπλισμό μηχανικής εξόρυξης). Κατά την εξόρυξη με εκρηκτικές ύλες, η χημική ενέργεια της εκρηκτικής ύλης μετατρέπεται σε μηχανική ενέργεια. Μεγάλα ποσά ενέργειας απελευθερώνονται, μέσα σε εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα, στην μάζα του προς εξόρυξη όγκου του πετρώματος. Η διαδικασία της εξόρυξης είναι ασυνεχής κυκλική, με συνήθη περίοδο επανάληψης του κύκλου το 8ωρο (βάρδια). Κατά την εξόρυξη με μηχανικά μέσα, το μηχάνημα εξόρυξης, με την βοήθεια κοπτικών εργαλείων, μεταφέρει μικρά ποσά ενέργειας σε περιορισμένο τμήμα του προς εξόρυξη όγκου του πετρώματος, συνεχώς. 13
Λατομείο Αδρανών: Η Ροή των Εργασιών 14 Η εκμετάλλευση των λατομείων αδρανών αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, το οποίο αναδεικνύει την επίδραση που έχει το μέγεθος των τεμαχίων του εξορυγμένου πετρώματος στην διαδικασία της εξόρυξης των πετρωμάτων και ιδιαίτερα στο κόστος των εργασιών της εξόρυξης. Η ροή των εργασιών εκμετάλλευσης στο λατομείο αδρανών κινείται πάνω σε έναν κεντρικό άξονα που είναι η μετατροπή του πετρώματος από μεγάλους επί τόπου όγκους σε διαβαθμισμένα κλάσματα, τα οποία και αποτελούν το αντικείμενο εμπορίας της λατομικής επιχείρησης. 14
Το Κόστος του Μεγέθους 15 Από μελέτες που πραγματοποιήθηκαν σε επιφανειακά μεταλλεία στην αρχή και σε λατομεία αδρανών στην συνέχεια (οι πρώτες χρονολογούνται από τα μέσα της δεκαετίας του 1960), διαπιστώθηκε ότι εάν λάβουμε ως κεντρική παράμετρο το μέγεθος των παραγομένων τεμαχίων και την εκφράσουμε ως συνάρτηση του λειτουργικού κόστους κάθε εργασίας ανά μονάδα βάρους ή όγκου του πετρώματος, τότε προκύπτουν τα παρακάτω συμπεράσματα: Το κόστος της διάτρησης, γενικά, αυξάνει όταν επιθυμούμε μετά την ανατίναξη να έχουμε μικρό μέγεθος τεμαχίων. Τούτο συμβαίνει γιατί η συνηθέστερη πρακτική που ακολουθείται είναι η πύκνωση της διάταξης των διατρημάτων, διατηρώντας την ίδια διάμετρο και χρησιμοποιώντας τον ίδιο τύπο εκρηκτικής ύλης. Επομένως, για την εξόρυξη ενός ορισμένου όγκου πετρώματος θα απαιτηθούν περισσότερα μέτρα διάτρησης. Κατ ανάλογο τρόπο αυξάνει το κόστος της ανατίναξης. Για να έχουμε τεμάχια μικρού μεγέθους είτε πρέπει να χρησιμοποιήσουμε εκρηκτικές ύλες μεγαλύτερης ισχύος και υψηλότερου κόστους, διατηρώντας την ίδια διάταξη διατρημάτων ή να χρησιμοποιήσουμε μεγαλύτερη ποσότητα εκρηκτικών σε μια πυκνότερη διάταξη διατρημάτων. Στην τελευταία περίπτωση το κόστος επιβαρύνεται και από τον μεγαλύτερο αριθμό μέσων έναυσης αλλά και τις επιπλέον εργατοώρες που θα απαιτηθούν για την γόμωση των διατρημάτων. 15
Το Κόστος του Μεγέθους 16 Η εργασία της φόρτωσης, όπως είναι αναμενόμενο, διευκολύνεται από την παρουσία μικρών τεμαχίων στον σωρό του εξορυγμένου πετρώματος.το ποσοστό πλήρωσης του κάδου των μηχανημάτων φόρτωσης είναι μεγάλο και μειώνεται σημαντικά ο χρόνος φόρτωσης των φορτηγών. Παράλληλα μειώνονται οι φθορές των κάδων και των ελαστικών. Επομένως, το λειτουργικό κόστος της φόρτωσης αυξάνει με το μέγεθος των τεμαχίων του πετρώματος. Η μεταφορά του εξορυγμένου πετρώματος καθίσταται πιο οικονομική όταν το μέγεθος των τεμαχίων είναι μικρό. Αυτό οφείλεται στην αύξηση του αριθμού των δρομολογίων που πραγματοποιούν τα φορτηγά ανά ώρα, λόγω μείωσης του χρόνου φόρτωσης αλλά και εκκένωσης των φορτηγών στον σπαστήρα. Επίσης το ποσοστό πλήρωσης της σκάφης των φορτηγών είναι μεγάλο. Αντίστοιχη επίπτωση στο κόστος της μεταφοράς θα παρατηρούσαμε, επίσης, εάν η μεταφορά γινόταν με μεταφορικές ταινίες, λόγω του μεγαλύτερου όγκου μεταφερόμενου προϊόντος ανά μέτρο ταινίας και των μειωμένων φθορών της. 16
Το Κόστος του Μεγέθους 17 Όταν η ανατίναξη δεν έχει σχεδιαστεί και εκτελεστεί σωστά είναι συνηθισμένο φαινόμενο να παράγονται τεμάχη πετρώματος τόσο μεγάλου μεγέθους που δεν μπορούν να φορτωθούν από τον διαθέσιμο εξοπλισμό. Πρέπει να συγκεντρωθούν στο δάπεδο της βαθμίδας εξόρυξης και εκεί να μειωθεί το μέγεθός τους με χρήση εκρηκτικών ή με την βοήθεια υδραυλικού σφυριού. Η δευτερογενής αυτή θραύση του πετρώματος είναι χρονοβόρος και υψηλού κόστους. Τέλος, είναι εύκολα αντιληπτό ότι όταν η τροφοδοσία του σπαστήρα αποτελείται από τεμάχια μικρού μεγέθους, η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας θα είναι μειωμένη, ένα ποσοστό της τροφοδοσίας θα διέρχεται χωρίς να υποστεί θραύση (by-pass), ενώ θα υπάρχουν και μειωμένες φθορές. Επομένως το λειτουργικό κόστος της θραύσηςταξινόμησης είναι μικρότερο όταν περιορίζεται η τροφοδοσία με μεγάλα τεμάχια. 17
Το Κόστος του Μεγέθους Συνολικό Κόστος Τυπική Κατανομή Κόστους Εκμετάλλευσης Εκμετάλλευσης 18 Εάν συνθέσουμε τα κόστη των επί μέρους εργασιών θα προκύψει το διάγραμμα του σχήματος αριστερά, το οποίο μας δείχνει πως μεταβάλλεται το συνολικό λειτουργικό κόστος ανάλογα με το μέγεθος των τεμαχίων του πετρώματος. Παρατηρούμε στο διάγραμμα ότι για ένα εύρος τιμών μεγέθους τεμαχίων το κόστος ελαχιστοποιείται. Το βέλτιστο αυτό μέγεθος των τεμαχίων του πετρώματος προκύπτει ύστερα από μελέτη και διαφέρει από λατομείο σε λατομείο. Εκείνο που πρέπει να σημειωθεί με βάση τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω είναι ότι κάθε προσπάθεια μείωσης του κόστους της διάτρησης και της ανατίναξης θα πρέπει να γίνει με εξαιρετική προσοχή, γιατί το πιθανότερο είναι να μας αυξήσει το συνολικό λειτουργικό κόστος της εκμετάλλευσής μας. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι οι εργασίες της εξόρυξης συμμετέχουν κατά μικρό ποσοστό στην διαμόρφωση του κόστους της εκμετάλλευσης (συνήθως κατά 25%) σε αντίθεση με τις εργασίες της φόρτωσης, μεταφοράς και θραύσης (συνήθως κατά 75%). Πολλές μελέτες έχουν αποδείξει το ακριβώς αντίθετο. Μία από αυτές, που έγινε στην Αυστραλία, αναφέρει ότι αυξάνοντας την ειδική κατανάλωση εκρηκτικών από 0,52 σε 0,61 κιλά ανά κυβ. μέτρο πετρώματος, πυκνώνοντας μόνο τον κάνναβο των διατρημάτων, προέκυψε μείωση του κόστους φόρτωσης και μεταφοράς κατά 0,40 $/τον, της θραύσης κατά 0,30 $/τον και του συνολικού κόστους κατά 0,65 $/τον. Σε πολλά λατομεία επικρατεί η άποψη ότι η φθηνότερη θραύση γίνεται στο μέτωπο και όχι στον σπαστήρα! 18