Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου ΚΕΡΚΥΡΑ Μάριος Χειμαριός Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com1
1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην περιοχή Ανεμόμυλος της Κέρκυρας, κοντά στην ιστορική Παλαιόπολη σώζεται ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Μεσοβυζαντινής περιόδου της Βυζαντινής Τέχνης. Πρόκειται για τον ιερό ναό που είναι αφιερωμένος στην μνήμη των μαθητών του αποστόλου Παύλου, αγίων Ιάσονος και Σωσιπάτρου, οι οποίοι πρώτοι κήρυξαν τον χριστιανισμό στο νησί. Ο Σωσίπατρος μάλιστα βρήκε μαρτυρικό θάνατο. 2.ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Ο ναός έχει σε κάτοψη (εικ.1) σχήμα ορθογώνιο, μήκους 16,30 μ. και πλάτους 12,20 μ.. Διαιρείται σε νάρθηκα εσωτερικών διαστάσεων 11,55x3,12 μ και σε κυρίως ναό, περίπου τετράγωνο, μήκους 10,90 μ. και πλάτους 12,05 μ. εσωτερικά, χωρίς τις κόγχες του ιερού. Ο ναός ανήκει στην κατηγορία των δικιόνιων σταυροειδών εγγεγραμμένων. Οκτάπλευρος τρούλος (εικ.2) υψώνεται στην διασταύρωση δύο καμάρων, ο οποίος στηρίζεται μέσω τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων προς την Ανατολή, στα άκρα των τοίχων που χωρίζουν το Ιερό Βήμα από την πρόθεση και το διακονικό, και σε δύο ελεύθερα στηρίγματα, δύο μονόλιθους μαρμάρινους κίονες προς τη Δύση. Τα γωνιαία διαμερίσματα είναι επιμήκη και καλύπτονται από ημικυλινδρικές καμάρες. Προς την Ανατολή προβάλλουν τρείς κόγχες, από τις οποίες, η μεν του κυρίως ναού είναι εξωτερικά τρίπλευρη, οι δε των παραβημάτων ημικυκλικές. Ο νάρθηκας, σύγχρονος προς τον κυρίως ναό, όπως αποδεικνύει η έλλειψη αρμού στην τοιχοποιία του βορείου τοίχου, καλύπτεται από καμάρα που διακόπτεται εγκάρσια στο μέσον από άλλη καμάρα, ψηλότερη και παράλληλη προς τον άξονα του κτηρίου. Η στέγη του μέσου τμήματος είναι δικλινής, των πλαγίων μονοκλινείς, με κλίση προς τα Δυτικά. Ο τύπος των δικιόνιων σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών είναι πολύ συνηθισμένος στη βυζαντινή αρχιτεκτονική. Παρουσιάζει όμως στον κερκυραϊκό ναό ορισμένες ιδιαιτερότητες και ιδιομορφίες. Η κεντρική αψίδα είναι τρίπλευρη, ενώ οι πλάγιες ημικυκλικές. Η επικοινωνία μεταξύ νάρθηκος και κυρίως ναού δεν γίνεται με θύρα αλλά με τρίβηλον. Στον τρούλο, του οποίο το ανώτερο τμήμα του είναι μετασκευή του 17ου αιώνα μάλλον, σχηματίζονται εσοχές, όπου είναι ενδομημένοι κιονίσκοι από πωρόλιθους ανάμεσα στους οποίους παρεμβάλλονται πλίνθοι. Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com2
Τα κατώτερα μέρη της εκκλησίας είναι κτισμένα με μεγάλους λίθους, οι οποίοι πάρθηκαν από αρχαία κτίρια. Αυτοί δε σχηματίζουν κανονικούς δομούς. Στους αρμούς άλλοτε μεν παρεμβάλλονται πλίνθοι, άλλοτε δε παρατίθεται μία πλίνθος, ή σπανιότερα, οριζοντίως στοιβαγμένα τεμάχια. Τα ανώτερα μέρη έχουν οικοδομηθεί κατά το πλινθοπερίβλητο σχήμα, κάπως αμελή, με όχι απόλυτα ορθογωνισμένους πωρόλιθους, ανάμεσα στους οποίους παρεμβάλλονται ένα ή δύο τούβλα, ή κουφικά γράμματα, φτιαγμένα από λαξευτές πλίνθους. Συγκεκριμένα, στους κάθετους αρμούς παρεμβάλλονται είτε κουφικά γράμματα, είτε καθέτως και οριζοντίως ή διαγωνίως τοποθετημένοι πλίνθοι, είτε ανά μία, κατακόρυφος πλίνθος. Στις αψίδες και το βόρειο τοίχο, την θέση των δομών καταλαμβάνουν κατά τόπους ζωφόροι ψευδοκουφικών από λαξευμένα τούβλα πακτωμένα από κονίαμα. Πλίνθινες οδοντωτές ταινίες περιβάλλουν τις ζωφόρους αυτές, καθώς και δύο επιγραφές που είναι σκαλισμένες στην πρόσοψη, περιγράφουν τα τόξα των θυρών και των παραθύρων και σχηματίζουν γείσα κάτω από τις στέγες. 3.ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Ο ναός πρέπει να ήταν κατάγραφος μέχρι το 1820, όταν ασβεστώθηκε και καταστράφηκαν οι τοιχογραφίες. Από το ζωγραφικό του διάκοσμο διατηρούνται σήμερα ελάχιστα λείψανα, από διάφορες εποχές. Στο νάρθηκα σώζεται παράσταση του Αγ. Αρσενίου ( Ο ΑΓΙΟC A[Ρ]CENIO[C] ) (εικ.3), αρχιεπισκόπου της Κέρκυρας κατά τον 11ο αιώνα (τον ίδιο αιώνα χρονολογείται και η παράσταση, την περίοδο των Μακεδόνων ) Η μορφή είναι επίπεδη. Ήταν ζωγραφισμένη ολόσωμη, σήμερα σώζεται μέχρι τη μέση. Στο αριστερό χέρι κρατά κλειστό ευαγγέλιο, ενώ με το δεξιό ευλογεί. Φοράει κόκκινο φελόνιο και λευκό ωμοφόριο με μεγάλους βαθυκύανους σταυρούς. Οι πτυχές είναι άκαμπτες. Λευκά καμαρωτά φρύδια, αμυγδαλωτά μάτια, ίσια μύτη, σχηματοποιημένα σε μορφή φύλλου αυτιά. Το σχέδιο κάπως αδέξιο, το κεφάλι είναι κάπως μικρό σε σχέση με το σώμα και το φωτοστέφανο. Ο καλλιτέχνης κατάφερε εν τούτοις να αποδώσει τη μορφή όπως μας την παραδίδουν τα κείμενα. Κάτω από την παράσταση αυτή βρέθηκε το προσχέδιο ενός έφιππου άγιου (εικ.4), το οποίο είναι σχεδιασμένο με πολύ ελευθερία και σιγουριά. Κρατάει λοξά το ακόντιο, ενώ το αναπετάριν του ανεμίζει πίσω από τον ώμο. Στο νότιο τμήμα του νάρθηκος σώζονται δύο άγγελοι από παράσταση της Βαπτίσεως (εικ.5) της όψιμης παλαιολόγειας περιόδου ή του 16ου αιώνα. Ελαφρά σκυφτοί, περιμένουν με λέντια στα χέρια να βγει Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com3
ο Χριστός από τον Ιορδάνη. Ο Ιησούς είναι τελείως κατεστραμμένος. Μόνο τα γράμματα XC παραμένουν από την επιγραφή του. Στην κόγχη της προθέσεως ήταν ζωγραφισμένοι ολόσωμοι έξι μετωπικοί ιεράρχες. Σήμερα σώζονται οι τέσσερεις και μικρό τμήμα του πέμπτου. Κανείς δεν σώζεται κάτω από τους μηρούς. Τα πρόσωπα είναι πιο ανάγλυφα, τα χαρακτηριστικά λιγότερο σχηματοποιημένα από ότι στον Αγ. Αρσένιο. Μύτη λεπτή, ίσια, μυτερή με φαρδιά ρουθούνια. Τα αυτιά και εδώ φυλλόσχημα. Τα χέρια είναι ζωγραφισμένα συνοπτικά. Τα άμφια είναι ζωγραφισμένα με κόκκινο, βαθυκύανο, άσπρο και λίγη ώχρα. Πλάθονται με βαθύτερες και ανοικτότερες πινελιές και με εκτεταμένα άσπρα φώτα που φωτίζουν τις μορφές περισσότερο. Το γραμμικό πλάσιμο και τα χαρακτηριστικά του προσώπου οδηγούν σε συγκρίσεις με έργα του 12ου αιώνα και πιθανώς αυτή είναι και η χρονολόγηση της παράστασης. Από τους ιεράρχες σώζονται: ο πρώτος δεξιά (εικ.6) από το παράθυρο, ο Αγ. Παγκράτιος (εικ.7) ( [Π]ΑΝΚΡΑΤΙ[ΟC] ) επισκόπου Ταυρομενίου στη Σικελία. Ο διπλανός είναι ίσως ο Αγ. Νίκανδρος (εικ.8) (Ο ΑΓΙΟΣ ΚΑΝ ) επίσκοπος Μύρων της Λυκίας τον 1ο αιώνα. Του τρίτου αγίου λείπει το δεξιό άκρο. Αριστερά του παραθύρου (εικ.9), του πρώτου σώζεται το αρχικό γράμμα (εικ.10) (Γ ή Π), ενώ λείπει το ανώτερο τμήμα της κεφαλής. Του δεύτερου λίγα τμήματα, ενώ ο τρίτος είναι τελείως κατεστραμμένος. Αριστερά και δεξιά από το μεταγενέστερο τέμπλο της προθέσεως σώζονται μερικά τμήματα δύο ακόμη ολόσωμων ιεραρχών, οι οποίοι είναι στραμμένοι προς την αψίδα. Χαμηλότερα τους σώζεται μίμηση ορθομαρμαρώσεως. Ο καλύτερα διατηρημένος άγιος ( Ο ΑΓ[ΙΟC] ) βρίσκεται στον βόρειο τοίχο (εικ.11). Ο προπλασμός είναι ζωγραφισμένος με ωμή όμπρα, τα φωτισμένα μέρη με ώχρα, τα χαρακτηριστικά με καστανέρυθρο, ο φωτοστέφανος με ώχρα. Το λευκό ωμοφόριο είναι στολισμένο με κυανόμαυρους σταυρούς. Το πρόσωπο σχεδιασμένο ελεύθερα αποπνέει ηρεμία. Η μορφή χρονολογείται στην παλαιολόγεια περίοδο, τον 14ο αιώνα. Στην πρόσοψη του ναού, αριστερά και δεξιά της κεντρικής εισόδου ήταν ζωγραφισμένοι δύο άγιοι των οποίων σώζονται σήμερα μερικά μόνο τμήματα. Η τεχνοτροπία τους παραπέμπει στον 17ο αιώνα. Ίσως πρόκειται για τους Αγ. Ιάσονα (εικ.12) και Σωσίπατρο, οι οποίοι ζωγραφίστηκαν κατά την μετασκευή του μνημείου επί ενετοκρατίας. Οι κομνήνειες και παλαιολόγειες τοιχογραφίες δείχνουν ότι τα νέα ρεύματα της ζωγραφικής στη Κωνσταντινούπολη και τα άλλα μεγάλα κέντρα, την κάθε εποχή, έφταναν και μέχρι την Κέρκυρα. Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com4
1.Κάτοψη του ιερού ναού 2. Ο Τρούλος 3. Ο Άγιος Αρσένιος Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com5
4. Προσχέδιο έφιππου στρατιωτικού άγιου 5.Σωζόμενο τμήμα από παράσταση της Βάπτισης Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com6
6. Ιεράρχες δεξιά από το παράθυρο της προθέσεως 7. Ο Άγιος Παγκράτιος (λεπτομέρεια) Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com7
8. Ο Άγιος Νίκανδρος (λεπτομέρεια) 9. Ιεράρχες αριστερά από το παράθυρο της προθέσεως Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com8
10. Ιεράρχης αριστερά από το παράθυρο της προθέσεως 11. Ιεράρχης βορείου τοίχου προθέσεως Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com9
12. Άγιος Ιάσων (;) αριστερά από την κεντρική θύρα της προσόψεως ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Παναγιώτης Λ. Βοκοτόπουλος, «Η Βυζαντινή Τέχνη στα Επτάνησα» στα Κερκυραϊκά Χρονικά, τόμος 15, 1971 Του ίδιου, «Περί την χρονολόγησιν του εν Κερκύρα ναού των Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου» στο Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περ. Δ, τόμος Ε (1966-1969) Του ίδιου, «Οι τοιχογραφίες του ναού των Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου» στο Δελτιον της Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας, τόμος 8, 1971 Μάριος Χειμαριός, Κέρκυρα, Ιερός Ναός Αγίων Ιάσωνος και Σωσιπάτρου (Αρχιτεκτονική/ Ιστορία ) www.24grammata.com10