Από το μάθημα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας της Ευαγγελία-Σοφία Αρβανίτη Β Γυμνασίου: Ομήρου Ιλιάδα Η ηρωική τιμή Τιμή είναι η αναγνώριση της αξίας του ήρωα από τους άλλους, η οποία επισφραγίζεται με την κοινωνική του καταξίωση, καθώς και από υλικά μέσα, όπως η προσφορά δώρου από τα συνολικά λάφυρα του πολέμου. Ο ήρωας χαρακτηρίζεται από μία ακατάπαυστη επιθυμία ανύψωσης της γενιάς (=καταγωγής) του, μέσα από τη οποία η προβολή της αξίας του μεταξύ των υπολοίπων της κοινωνικής του τάξης γίνεται πιο εμφανής κι αναγνωρίσιμη. Αυτό είναι που ονομάζουμε χρέος στη γενιά. Εκτός, όμως, από την υποχρέωση προς τους προγόνους, ο ήρωας οφείλει στον εαυτό του να φανεί ισάξιος ή και καλύτερος των πατέρων του στη μάχη και στα όπλα, στη δικαιοσύνη, στο σέβας και την πίστη στους θεούς, αλλά και στο σεβασμό που εμπνέει ο ίδιος στα πρόσωπα του περίγυρού του, τηρώντας τον ομηρικό κώδικα τιμής, καθώς και τους κοινωνικούς θεσμούς που απαντώνται στο σύστημα αξιών της εποχής του. Το νόημα των δύο αυτών αξιών αποδίδεται πλήρως στον κώδικά τιμής, ο οποίος περιγράφει το ιδανικό πρότυπο ήρωα: «Αἰέν ἀριστεύειν και ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων, μηδέ γένος πατέρων αἰσχυνέμεν.», που στο αντίστοιχο απόσπασμα του βιβλίου μας αποδίδεται ως: «Πάντοτε μέγας να φανώ και των ανδρείων πρώτος, και ως πρέπει των πατέρων μας το γένος να τιμήσω». Με τα προηγούμενα έρχεται να συνδεθεί και η υστεροφημία, η οποία περιγράφει την επιθυμία του ήρωα να είναι γνωστός κι ακουστός ανάμεσα στους ανθρώπους των γενιών που έρχονται, ακόμα και μετά το θάνατό του, τόσο για τα κατορθώματα και τις ανδραγαθίες του στο πεδίο της μάχης, όσο και για την ευγένεια και κοινωνική αναγνώριση και καταξίωση που τον χαρακτηρίζει. Η τιμή είναι ζήτημα ζωής και θανάτου για τον ήρωα και η προσβολή της αποτελεί τον μεγαλύτερο «ηθικό κίνδυνο» που διατρέχει αυτός. Ο φόβος της ατίμωσης στην ομηρική κοινωνία ονομάζεται αἰδώς είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα συναισθήματα σε μία ηρωική κοινωνία όπως η ομηρική, καθώς ρυθμίζει αρκετές φορές τη συμπεριφορά των χαρακτήρων (π.χ. Έκτορας, ραψωδία Ζ, στ. 401-403).
Ευαγγελία-Σοφία Αρβανίτη Η αριστεία και ο θάνατος του Πατρόκλου Στην ραψωδία Π την επονομαζόμενη «Πατρόκλεια» παρακολουθούμε την αριστεία και τον θάνατο ενός πολύ ξεχωριστού ήρωα, του Πατρόκλου. Στην Ιλιάδα, η ξεχωριστεί ανδρεία που επιδεικνύει ένας πολεμιστής στη μάχη και τα ανδραγαθήματά του κατά τη διάρκειά της αποδίδονται από τον όρο αριστεία. Στο έπος, ο για την απόδοση της αριστείας χρησιμοποιεί τα παρακάτω τυπικά στάδια: Οι ήρωες που ετοιμάζονται για τη μάχη φαίνονται να εκπέμπου μια ξεχωριστή λάμψη. Ο οπλισμός τους περιγράφεται λεπτομερώς. Μπαίνουν στη μάχη με ασυγκράτητη ορμή και ρίχνονται στους εχθρούς με μανία. Πολλές φορές πολεμούν πεζοί, ενώ αντιμετωπίζουν αντιπάλους που βρίσκονται πάνω σε άρματα. Σκοτώνουν πολλούς εχθρούς. Σκοτώνουν μάλιστα τους αντιπάλους δύο-δύο ή τρεις μαζί ( εδώ, ο Πάτροκλος σκοτώνει τρεις φορές από εννέα τη φορά). Έχουν τη συμπαράσταση κάποιου θεού. Μονομαχούν με τον πιο ισχυρό αντίπαλο. Σκυλεύουν τους νεκρούς και σε πολλές περιπτώσεις καταφέρνουν να πάρουν και τα άλογά τους, γεγονός που αποτελεί ύψιστη τιμή για τον νικητή. Έρχονται σε σύγκρουση με κάποιο θεό και τότε είναι που βρίσκονται στο απόγειο της δόξας τους. Μεθούν από τη νίκη και τη δόξα και μ αυτόν τον τρόπο φτάνουν στην ύβρη.
Άλλα μέσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής για την εξύψωση ενός ήρωα κατά την αριστεία του είναι: Εκτεταμένες ή απλές ομηρικές παρομοιώσεις. Την τεχνική της «αποτυχημένης απόπειρας», όταν δηλαδή ο ήρωας προσπαθεί τρεις φορές να κάνει κάτι και αποτυγχάνει, ενώ στην τέταρτη απόπειρα μπαίνει στη μέση και τον αναχαιτίζει κάποιος θεός. Πολλά από τα παραπάνω στοιχεία χρησιμοποιούνται από τον ποιητή και στην αριστεία του Πατρόκλου. Ειδικότερα, έχουμε να παρατηρήσουμε: Η πανοπλία του Αχιλλέα, την οποία τώρα φέρει ο Πάτροκλος, περιγράφεται αναλυτικά. Ο Πάτροκλος, έτοιμος να μπει στη μάχη, λάμπει μέσα στην πανοπλία του. Μόλις ο Πάτροκλος μπαίνει στη μάχη, το ηθικό των Αχαιών αναπτερώνεται, ενώ οι Τρώες υποχωρούν φοβισμένοι, νομίζοντας πως ο Αχιλλέας μπήκε στη μάχη. Σκορπίζει αυτούς που λάβαιναν μέρος στη συμπλοκή γύρω από το πλοίο του Πρωτεσίλαου και σβήνει τη φωτιά. Στη συνέχεια, τίθεται επικεφαλής των Αχαιών και καταδιώκει τους Τρώες ως την τάφρο. Με τον περιορισμό των Τρώων ανάμεσα στην τάφρο και τα πλοία, αρχίζει να σκορπά γύρω του το θάνατο, σκοτώνοντας 12 αντιπάλους. Μονομαχεί με τον Σαρπηδόνα, βασιλιά των Λυκίων, πρώτο Ξάδερφο του Γλαύκου και γιο του Δία και τον σκοτώνει. Τρέπει σε φυγή τόσο τους Λυκίους όσο και τους Τρώες. Ακολουθεί η καταδίωξη των Τρώων ως τα τείχη της πόλης τους και σκοτώνει 27 άντρες. Μ αυτήν του την πράξη παραβιάζει τη συμβουλή του Αχιλλέα και γίνεται έτσι υβριστής. Συγκρούεται με τον πιο ισχυρό αντίπαλο, τον Έκτορα, άσχετα του γεγονότος ότι αντί γι αυτόν σκοτώνει τον ηνίοχο αυτού, τον Κεβριόνη.
Χρησιμοποιούνται ομηρικές παρομοιώσεις. Στους στίχους786-855 παρακολουθούμε τον τραυματισμό και τον θάνατο του Πάτροκλου. Σε αυτή την ενότητα μπορούμε να διακρίνουμε τρεις μικρότερες υποενότητες, εκ των οποίων η καθεμία έχει κι από ένα διαφορετικό πρωταγωνιστικό πρόσωπο. 1. Στην πρώτη φάση πρωταγωνιστεί ο θεός Απόλλωνας, ο οποίος αφοπλίζει τον Πάτροκλο και τον αποδυναμώνει. Πιο συγκεκριμένα, στο κείμενο αναφέρεται: Εθεοκρούσθη (χτυπήθηκε από τον Απόλλωνα κι έπαθε σκοτοδίνη) Του λύθηκαν τα μέλη (παρέλυσαν τα μέλη του σώματός του) Θαμπωμένος έμεινε (σάστισε) Εδώ λοιπόν αναφέρεται ο πλήρης αφοπλισμός του Πατρόκλου, τόσο ως προς τα όπλα όσο και προς το ηθικό του ήρωα. Τώρα ο Απόλλωνας παραδίδει τη σκυτάλη στους θνητούς, για να αποτελειώσουν το θύμα του. 2. Πρωταγωνιστής της δεύτερης φάσης είναι ο Εύφορβος, ο οποίος χτυπάει κι αυτός τον Πάτροκλο πισώπλατα, όπως είχε κάνει πριν και ο Απόλλωνας, μα σκοπό να πετύχει τον αφοπλισμό του, ανάμεσα στους ώμους. Ο Πάτροκλος είναι άοπλος, κι όμως ο αντίπαλός του στρέφεται και φεύγει, φοβούμενος μια πιθανή αντεπίθεση του Πατρόκλου. Τραβάει, λοιπόν, τη λόγχη του και απομακρύνεται βιαστικά. 3. Στην τελευταία και αποφασιστικότερη όλων φάση, κύριος χαρακτήρας είναι ο Έκτωρ, ο οποίος χωρίς δυσκολία τώρα πια δίνει το θανατηφόρο και τελειωτικό πλήγμα στον Πάτροκλο, ένα πλήγμα από λόγχη, χαμηλά, κάτω από τα πλευρά. Ωστόσο, αυτή η τελευταία αναμέτρηση μας βάζει σε σκέψεις σχετικά με το πόσο αυτό το χτύπημα θα μπορούσε να θεωρηθεί μια μεγάλη νίκη για τον πρίγκιπα της Τροίας, απ τη στιγμή που Πάτροκλος είναι ήδη άοπλος, εξουθενωμένος και πληγωμένος. Εδώ, δε φαίνονται να τηρούνται τα όσα μάθαμε για τα τυπικά της μάχης στις προηγούμενες ενότητες. Πώς γίνεται ο πρώτος ήρωας των Τρώων να δεχθεί να αναμειχθεί σε μία τέτοια
άνιση αναμέτρηση και μάλιστα στη συνέχεια να καυχηθεί πάνω από το νεκρό σώμα του αντιπάλου του. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο Πάτροκλος καταβάλλεται όχι από έναν ή δύο, αλλά τρεις αντιπάλους, εκ των οποίων ο ένας είναι θεός. Να σημειωθεί ότι ο Απόλλωνας δεν μπαίνει στη μάχη στο πλευρό κάποιου ήρωα, αλλά εμπλέκεται αυτοπροσώπως, χρησιμοποιώντας ύπουλα τις θεϊκές του δυνάμεις και ιδιότητες. Οι θνητοί δίχως δυσκολία πλέον καταφέρνουν να τον καταβάλουν χωρίς κάποια καθαρή αναμέτρηση, μια μονομαχία στήθος με στήθος. Μετά το ύπουλο και άνανδρο χτύπημά του ο Εύφορβος απομακρύνεται τρομαγμένος μπροστά στο ενδεχόμενο ανταπόδοσης του χτυπήματος. Τέλος, ο Έκτορας αντιμετωπίζει τον Πάτροκλο με πολύ άνισους όρους. Αυτός πάνοπλος «συγκρούεται» με έναν άοπλο και ανήμπορο αντίπαλο. Είναι φανερό ότι μ αυτόν τον τρόπο ο ποιητής θέλει να υποβαθμίσει το κατόρθωμα του Έκτορα και να εξυψώσει την ανδρεία του πάτρόκλου ακόμα και μέσα στο θάνατό του. Άλλες επισημάνσεις: Η αποστροφή του ποιητή, ο οποίος απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο στον Πάτροκλο. Ο ρεαλισμός στις εικόνες, τις σχετικές με τον τραυματισμό και το θάνατο του Πατρόκλου. Την παρομοίωση των στίχων 823-829, στην οποία ο Έκτορας παρομοιάζεται με λιοντάρι, ο Πάτροκλος με αγριογούρουνο και η Τροία με την πηγή που διεκδικούν και τα δύο ζώα. Δίνοντας μία σύγχρονη ερμηνεία στην παρομοίωση αυτή, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ποιητής εδώ ίσως να προσπαθεί να δικαιώσει τον Έκτορα, ο οποίος κάνει αγώνα αμυντικό και δίκαιο, καθώς υπερασπίζεται την πατρίδα του, σε αντίθεση με τον Πάτροκλο που κάνει αγώνα επιθετικό και άδικο και επίσης τιμωρείται για την ύβρη του. Αυτή, όπως αναφέρω, είναι μία μάλλον εξεζητημένη ερμηνεία απ τη στιγμή που στο έπος συνηθίζουμε να λέμε πως οι Αχαιοί έχουν δίκιο απ τη στιγμή που εκστράτευσαν στην Τροία, με σκοπό να πάρουν πίσω την Ελένη. Ο ρόλος του Απόλλωνα:
Οι θεοί στα ομηρικά έπη αντιπροσωπεύουν τις δυνάμεις εκείνες που συνδυάζουν το καλό και το κακό, είναι ταυτόχρονα θεοί και δαίμονες. Ο ρόλος τους άλλοτε έχει ευεργετικά και άλλοτε καταστροφικά αποτελέσματα για τους ανθρώπους με τους οποίους σχετίζεται. Οι θεοί πλησιάζουν τους ανθρώπους με τρεις τρόπους: φανερά (με την πραγματική τους μορφή), κρυφά (με τη μορφή κάποιου άλλου) ή αόρατοι. Ακόμη. Καταστρέφουν αυτούς που εχθρεύονται, χρησιμοποιώντας κάθε μέσο, θεμιτό ή αθέμιτο, ηθικό ή ανήθικο και εξαπατώντας με δόλους, μηχανορραφίες, συνομωσίες. Ο Απόλλωνας προσεγγίζει και χτυπά τον Πάτροκλο από πίσω. Αξιοποιεί δηλαδή μ αυτόν τον τρόπο τις θεϊκές του ικανότητες, χρησιμοποιώντας τρόπους ηθικά απαράδεκτους, ο οποίος όπως φαίνεται ήταν ανίκητος με φανερά και αντρίκια μέσα. Ακόμη, αφαιρεί από τον Πάτροκλο τα όπλα του. Πρέπει όμως να γνωρίζουμε πως οι ενέργειες και οι πράξεις των θεών δεν κρίνονται με βάση τον ηθικό κώδικα που ρυθμίζει τις σχέσεις των ανθρώπων. Δεν ισχύουν γι αυτούς με τα ανθρώπινα μέτρα οι έννοιες καλό ή κακό, ηθικό ή ανήθικο, δίκαιο ή άδικο. Επιπλέον, οι άνθρωποι δεν τολμούν να ασκήσουν έλεγχο στη θεϊκή συμπεριφορά. Απλώς τη δέχονται και υφίστανται τις συνέπειές της. Ο τρόπος, λοιπόν, με τον οποίο έδρασε ο Απόλλωνας στο πεδίο της μάχης κατά τη σκηνή του φόνου του Πατρόκλου φανερώνει ότι η συμπεριφορά των θεών δεν ακολουθεί τα πρότυπα και τους κανόνες ηθικής των ανθρώπων. Συνεπώς, η όποια προσπάθεια αξιολόγησης της συμπεριφοράς του Απόλλωνα είναι περιττή και άσκοπη, διότι οι θεϊκές πράξεις δεν μπαίνουν σε διαδικασία θετικής ή αρνητικής κρίσης. Το συμπέρασμά μας είναι ότι ο Απόλλωνας δεν μειώνεται ηθικά, επειδή ως θεός είναι πέρα απ όλα αυτά. Τέλος, ο Όμηρος «χρησιμοποιεί» τον Απόλλωνα ως ένα ακόμα μέσο εξύψωσης της ανδρείας του Πατρόκλου, μιας κι ένας θεός ακόμα χρειάστηκα δόλο για να τον καταβάλει. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τον Απόλλωνα με το Χάρο, ο οποίος στο ακριτικό τραγούδι το σχετικό με το θάνατο του Διγενή, χρησιμοποιεί εξίσου πανούργα και δόλια μέσα.