Προλογικό σημείωμα...9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό σημείωμα...9 H ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Η τουρκική διοίκηση....15 Τα δεινά των υποδούλων....21 Α. Σκλαβιά και τυραννία....21 Β. Το παιδομάζωμα, οι εξισλαμισμοί και οι γενίτσαροι... 27 Η Εκκλησία, οι Φαναριώτες και οι κοτζαμπάσηδες.... 33 Αρματολοί και κλέφτες....51 Προεπαναστατικά κινήματα....66 Ο Αλή πασάς....76 Ελληνισμός και Δύση....94 Προσωπικότητες....103 Η Φιλική Εταιρεία...114 Η καθημερινή ζωή....118 Α. Τοπικές συνήθειες....118 Β. Γυναίκες, έρωτας, γάμος....123 Γ. Γιατροί και ιατρική....130 Δ. Καθημερινές συνήθειες...134 Ε. Πειρατεία....136 7

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η νεότερη ελληνική ιστορία, όπως παρουσιάζεται συνήθως από τους ιστορικούς, δίνει έμφαση σε πολέμους, πολιτικούς και κοινωνικούς ανταγωνισμούς, όπως και μεγάλα κατορθώματα σπουδαίων ανδρών. Φαίνεται ότι δεν υπάρχει αρκετός χώρος για τα μικρά και τα ασήμαντα, τα καθημερινά προβλήματα των απλών ανθρώπων, τον τρόπο που ζούσαν, που σκέπτονταν, τον αγώνα τους για επιβίωση. Αλλά και πολλές «ασήμαντες» πράξεις των μεγάλων ανδρών παραλείπονται, δημιουργώντας έτσι μονοδιάστατη εικόνα για τον χαρακτήρα, τη δράση και το ήθος τους. Όμως πολλά από τα «παραλειπόμενα» της Ιστορίας είναι το ίδιο, αν όχι περισσότερο, ενδιαφέροντα από όσα οι ιστορικοί επιλέγουν να διηγηθούν. Είναι αυτά που συνήθως ονομάζονται ιστορικά «ανέκδοτα», που μπορεί να μας μεταφέρουν άμεσα στην ατμόσφαιρα της εποχής και να μας κάνουν να νιώσουμε με έναν διαφορετικό τρόπο το κλίμα της. Τα κείμενα των ιστορικών που πραγματεύονται την Τουρκοκρατία και την Ελληνική Επανάσταση βρίθουν από «ασήμαντες» λεπτομέρειες. Πολλές από αυτές έχουν ενδιαφέρον ιστορικό, γιατί φωτίζουν τα ιστορικά γεγονότα, άλλες πάλι μας ξαφνιάζουν για την παραδοξότητά τους, άλλες ανατρέπουν την «επίσημη» άποψη για μεγάλες προσωπικότητες, άλλες απλώς προκαλούν θυμηδία. Εστιάζοντας σε τέτοιου είδους λεπτομέ 9

10 ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ ρειες, προσεγγίζουμε την Ιστορία μέσα από ένα διαφορετικό κάτοπτρο, που προβάλλει το άγνωστο, το περίεργο, το «ασήμαντο», που πολλές φορές είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Ίσως αυτός να είναι ο μοναδικός τρόπος να μάθουμε κάποιες «αλήθειες» που εκούσια ή ακούσια η ιστορική έρευνα αντιπαρέρχεται ή αποσιωπά. Στο βιβλίο αυτό περιλαμβάνονται «ανέκδοτα» που συνοδεύονται από τις ανάλογες παραπομπές στις πηγές. Έτσι, ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέχει στο κατάλληλο κείμενο για περισσότερη πληροφόρηση. Το περιεχόμενο του βιβλίου έχει χωριστεί σε δύο ενότητες, που αφορούν δύο ιστορικές περιόδους της νεότερης ελληνικής ιστορίας: Την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης. Στις επιμέρους ενότητες περιλαμβάνονται ανέκδοτα για ιστορικά πρόσωπα, για σημαντικά και ασήμαντα γεγονότα, για στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής, για τις συνήθειες των ανθρώπων, την παιδεία, τον πολιτισμό τους κ.λπ. Ελπίζουμε ότι το βιβλίο αυτό δεν θα είναι μόνο ένα ευχάριστο ανάγνωσμα αλλά και έναυσμα για περισσότερη μελέτη της Ιστορίας. Οι συγγραφείς

H ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ (1453-1821)

Από τη στιγμή που οι Οθωμανοί κατέλαβαν τη βασιλεύουσα και διέλυσαν το βυζαντινό κράτος, η ζωή των Ελλήνων άλλαξε ριζικά σε όλους τους τομείς. Οι κατακτητές δεν τους στέρησαν μόνο την ελευθερία αλλά και τους καταδίκασαν σε οικονομικό και πνευματικό μαρασμό. Ήταν η εποχή που στην υπόλοιπη Ευρώπη γλυκοχάραζε το φως της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού. Οι φόροι που αναγκάζονταν να πληρώνουν οι φτωχοί ραγιάδες ήταν τόσο πολλοί, ώστε ο αγώνας τους για επιβίωση ήταν καθημερινός εφιάλτης. Παράλληλα, οι Τούρκοι τους βασάνιζαν με τον πιο σκληρό τρόπο, τους άρπαζαν τα παιδιά με το παιδομάζωμα, τους εξευτέλιζαν με κάθε ευκαιρία και συχνά τους ανάγκαζαν να εξισλαμίζονται. Οι Έλληνες, αφού για περίπου δύο αιώνες άντεξαν το μαρτύριό τους, άρχισαν με τη θέληση, τη γενναιότητα, το πνεύμα και το επιχειρηματικό τους δαιμόνιο να βγαίνουν από τη χειμερία νάρκη. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, απόρροια του ευρωπαϊκού και των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, όπως και οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι του 18ου αιώνα συνέτειναν στην πνευματική και οικονομική τους αναγέννηση. Ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Νικηφόρος Θεοτόκης κ.ά., με τα εμπνευσμένα τους έργα και τις διδαχές τους, αλλά και ο Ρήγας Βελεστινλής, με τις επαναστατικές του προκηρύξεις και το πάθος του για την ελευθερία, έδωσαν νέες προοπτικές στο υπόδουλο έθνος. Ανάμεσα στους πρωτεργάτες της ελληνικής αναγέννησης πρωτεύουσα θέση κατέχει και ο Αδαμάντιος Κοραής, που το φιλολογικό του έργο προκαλεί τον θαυμασμό μέχρι σήμερα. Παράλληλα 13

14 ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ με την πνευματική αναγέννηση είχαμε και την οικονομική. Πολλά νησιά του Αιγαίου και ιδίως τα Ψαρά, η Ύδρα και οι Σπέτσες, εκμεταλλευόμενα τους ευνοϊκούς για το εμπόριο και τη ναυτιλία όρους της Συνθήκης του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή, απέκτησαν ισχυρούς εμπορικούς στόλους και πλούτισαν. Ο πλούτος και η πνευματική αφύπνιση των υπόδουλων Ελλήνων αποτέλεσαν τους δύο πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίχτηκε η Εθνεγερσία του 1821.

Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ Αιματολογικές συνήθειες Οι Τούρκοι πίστευαν ότι η βασιλική οικογένεια είχε άγια προέλευση. Από αυτή την πίστη προήλθε και ο κανόνας ότι οι πρίγκιπες έπρεπε να εκτελούνται χωρίς να χύνεται το αίμα τους, γι αυτό στραγγαλίζονταν. Πίστευαν ότι το αίμα τους περιείχε μια μαγική δύναμη, που υπήρχε κίνδυνος να χρησιμοποιηθεί κακόβουλα από τους εχθρούς τους. 1 Όχι στη διαιώνιση του είδους! Κατά τον 16ο αιώνα, όποιος γινόταν σουλτάνος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν κοιμόταν με το κεφάλι του ήσυχο. Κινδύνευε καθημερινά να δολοφονηθεί από τα αδέρφια του, που είχαν κι αυτά δικαιώματα στον θρόνο. Αρχικά, οι σουλτάνοι βρήκαν έναν απλό και εύκολο τρόπο για να αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο: Μόλις ανέβαιναν στον θρόνο, χωρίς κανέναν ενδοιασμό, έδιναν διαταγή να δολοφονούνται όλοι οι αδελφοί τους. Αργότερα βρέθηκε μια άλλη λύση, λιγότερο σκληρή αλλά εξίσου αποτελεσματική: Τα αδέρφια-διεκδικητές του θρόνου δεν δολοφονούνταν αλλά φυλακίζονταν σε ειδικά διαμερίσματα των ανακτόρων. Για συντροφιά είχαν ευνούχους και γριές εταίρες, ώστε να μην μπορούν να απο 15

16 ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ κτήσουν απογόνους, που θα είχαν δικαιώματα στη διαδοχή του θρόνου. 2 Κύριε, ελέησον! Ο σκληροτράχηλος Μεχμέτ Ρεσίτ πασάς ήταν γιος χριστιανού ιερέα από τη Γεωργία, που είχε σε παιδική ηλικία εκτουρκισθεί. Οι Έλληνες του έδωσαν το προσωνύμιο Κιουταχής, γιατί είχαν ακούσει ότι κάποτε είχε χρηματίσει διοικητής στην Κιουτάχεια. 3 Την κεφαλήν επί πίνακι... Ο Νικόλαος Μαυρογένης, επειδή είχε εξαιρετικά ηγετικά προσόντα, διορίστηκε από τον σουλτάνο ηγεμόνας της Βλαχίας το 1786. Ωστόσο, πολλοί προσπάθησαν με κάθε τρόπο να εμποδίσουν τον διορισμό αυτό, και περισσότερο από όλους ο τραπεζίτης του σουλτάνου Πετράκης. Όταν ο Μαυρογένης πήρε τα παράσημα του ηγεμόνα, ζήτησε από τον σουλτάνο μία και μόνη χάρη: το κεφάλι του Πετράκη. Πράγματι, ο σουλτάνος τού έκανε το χατίρι: Αμέσως μετά την τελετή, την ώρα που επέστρεφε από το παλάτι, στα πόδια του κύλησε το κεφάλι του τραπεζίτη. Ωστόσο, τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1790, ο Μαυρογένης τιμωρήθηκε με αποκεφαλισμό, εξαιτίας κάποιας πολεμικής του αποτυχίας... 4 Ο Κολόμβος σε τούρκικη έκδοση Κάποτε ο σουλτάνος Μεχμέτ Β', θέλοντας να πείσει τους στρατηγούς του για την ανάγκη να επινοούν έξυπνες λύσεις στη

ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 17 διάρκεια μιας εκστρατείας, άπλωσε ένα χαλί και στο κέντρο του τοποθέτησε ένα μήλο. Στη συνέχεια κάλεσε τους στρατηγούς να πιάσουν το μήλο χωρίς να πατήσουν πάνω στο χαλί. Όταν αυτοί, από διακριτικότητα ή αδυναμία, δήλωσαν ότι δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα, ο σουλτάνος τύλιξε σιγά σιγά το χαλί, ώσπου έπιασε το μήλο 5 Επανάσταση στο πιτς φιτίλι! Το 1807 οι γενίτσαροι επαναστάτησαν και λίγο αργότερα δολοφόνησαν τον σουλτάνο Σελίμ Γ', επειδή προσπάθησε να εισαγάγει κάποιες στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις. Η τελευταία επανάσταση των γενιτσαρικών ταγμάτων, που βρίσκονταν σε παρακμή, προκλήθηκε τεχνηέντως το 1826 από τον ίδιο τον σουλτάνο Μαχμούτ Β', ο οποίος ήθελε την ανασυγκρότηση του οθωμανικού στρατού κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι γενίτσαροι, θεωρώντας δεδομένο ότι θα έχαναν όλες τις απολαβές και τα προνόμιά τους, κατηγόρησαν τον ίδιο τον Μαχμούτ ως «άπιστο σουλτάνο», συγκέντρωσαν 20.000 άνδρες και επαναστάτησαν. Είχαν φροντίσει μάλιστα να προετοιμάσουν 100 πασσάλους με τα ονόματα των υποψήφιων θυμάτων, για να ανασκολοπίσουν τον Μαχμούτ και τους συνεργάτες του. Ο Μαχμούτ Β' όμως κατέπνιξε την επανάσταση στο αίμα και διέλυσε τα γενιτσαρικά τάγματα. Αμέσως μετά τη σφαγή ο εκπρόσωπος του σουλτάνου Χουσεΐν πασάς, θεωρώντας επαναστατική πράξη την κατάργηση του θεσμού των γενιτσάρων, ρώτησε τον γάλλο διερμηνέα: «Πόσο κράτησε η Γαλλική Επανάσταση;». «25-40 χρόνια» απάντησε εκείνος. «Γράψε, λοιπόν, στο Παρίσι πως εμείς κάναμε επανάσταση μέσα σε 20 λεπτά» ανταπάντησε ο Χουσεΐν. 6

18 ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ Ξύλα πελεκημένα Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, για τα δημοσιονομικά του οθωμανικού κράτους οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν έλληνες ειδικούς ως λογιστές. Οι ίδιοι οι Τούρκοι, μην έχοντας γνώσεις αριθμητικής, είχαν δικό τους τρόπο καταγραφής των κρατικών εσόδων. Χρησιμοποιούσαν σε κάθε θησαυροφυλάκιο κομμάτια από ξύλο, μικρά ή μεγάλα, ανάλογα με την ποσότητα των νομισμάτων. Με τη χρήση αυτών των ξύλων δεν μπορούσε, βέβαια, να υπάρχει κάποια αποδεκτή ακρίβεια στον υπολογισμό των τεράστιων εσόδων του οθωμανικού κράτους. 7 Φόροι αφόρητοι Οι φόροι που πλήρωναν οι υπόδουλοι χριστιανοί ήταν δυσβάστακτοι. Οι φόροι αυτοί ήταν: ο κεφαλικός (για όσους δεν ήταν μουσουλμάνοι), το χαράτσι (φόρος για κατοχή γης), ο φόρος της δεκάτης (10% ή ακριβέστερα 13% των παραγόμενων προϊόντων), φόρος για κάθε κεφάλι ζώου (π.χ., για τα βοοειδή), φόρος εστίας, που πληρωνόταν από τον γεωργό για την κατοικία του, φόρος για να κρατούν οι σπαχήδες (ιππείς) τα πολεμικά τους άλογα σε φόρμα και ένα σωρό άλλοι. Η μοναδική περίπτωση που οι μουσουλμάνοι έπρεπε να πληρώσουν περισσότερα χρήματα στο κράτος από τους χριστιανούς ήταν το «ζευγαριάτικο», δηλαδή η γαμήλια εισφορά. Αν η νύφη ήταν μουσουλμάνα η εισφορά ήταν 60 άσπρα, αν ήταν χήρα ή διαζευγμένη η εισφορά μειωνόταν κατά 20 άσπρα, αν ήταν χριστιανή υπήρχε έκπτωση 50% κι αν ήταν δούλη ο γαμπρός δεν πλήρωνε καθόλου φόρο. 8

ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 19 Φόρος σε χιόνι Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους (1669), η ορεινή επαρχία των Σφακίων έμεινε αυτόνομη και σχεδόν αφορολόγητη. Συγκεκριμένα, οι Σφακιανοί έπαψαν να καταβάλλουν το ποσό φόρων, κεφαλικών και ιδιοκτησίας, που τους αναλογούσε και πρότειναν σε αντάλλαγμα να δίνουν στον πασά χιόνι από τα Λευκά Όρη. Οι Τούρκοι το δέχτηκαν και έτσι αντικαταστάθηκε ο φόρος από λίγα σακιά γεμάτα χιόνι, τα οποία πήγαιναν οι Σφακιανοί το καλοκαίρι στο μέγαρο του πασά για την παρασκευή αναψυκτικών. 9 Το θαυματουργό μπαξίσι Οι θεομπαίχτες μουσουλμάνοι ιερωμένοι, μετά την άλωση της Πόλης, όχι μόνο είχαν μετατρέψει τον ναό της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, αλλά και τον χρησιμοποιούσαν για να εισπράττουν χρήματα. Επειδή ήξεραν ότι ο ναός ήταν πασίγνωστος σε όλη την Ευρώπη, είχαν απαγορεύσει με την ποινή ραβδισμού την είσοδο των χριστιανών σ αυτόν. Όταν λοιπόν έβλεπαν ξένους ταξιδιώτες να μπαίνουν, τους άφηναν και στη συνέχεια απαιτούσαν χρήματα (μπαξίσι), προκειμένου να τους απαλλάξουν από την ποινή του ραβδισμού. 10 Έχεις φλουριά, έχεις θωριά Τους Τούρκους τους χαρακτήριζαν, εκτός από την αμάθεια, η αλαζονεία, η φιλοχρηματία και η δωροδοκία. Μόνο εκείνος που είχε χρήματα για δωροδοκία μπορούσε να ελπίζει σε δίκαιη κρίση από τον τούρκο καδή (δικαστή). Έτσι, ο ταλαίπωρος ραγιάς ήταν εκ των προτέρων καταδικασμένος. Και δικα

20 ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ στές και μάρτυρες εξαγοράζονταν, αφού το σύστημα των δώρων και τα μπαξίσια τούς είχαν τόσο πολύ διαβρώσει ηθικά, ώστε ο βασιλιάς της Πρωσίας Φρειδερίκος ο Μέγας (1740-1786) έλεγε γι αυτούς ότι και τον προφήτη τους μπορούσαν να πουλήσουν για τα χρήματα. 11 Μακάβρια πρόβλεψη Ο Παναγιώτης Νικούσιος ήταν το δεξί χέρι του μεγάλου βεζίρη (πρωθυπουργού) Μεχμέτ Κιουπρουλή. Εξαιτίας των διαπραγματευτικών του ικανοτήτων, οι Τούρκοι πήραν από τους Βενετούς (1669) το Μεγάλο Κάστρο (Ηράκλειο), που πολιορκούσαν για 24 χρόνια. Λίγα χρόνια αργότερα και ενώ οι δύο άντρες βρίσκονταν σε κάποιο στρατόπεδο, ο βεζίρης αστειευόμενος του είπε: «Εσύ που είσαι τόσο σοφός και προβλέπεις τα πάντα, δεν μπορείς να προβλέψεις τη δική σου τύχη;». «Αν έρθεις στις έξι το πρωί στη σκηνή μου, θα δεις κάτι που θα σε λυπήσει». Ο Μεχμέτ από περιέργεια πήγε τη συγκεκριμένη ώρα στη σκηνή του. Εκεί οι υπηρέτες του Νικούσιου, κλαίγοντας, τον πληροφόρησαν ότι ο αφέντης τους είχε πεθάνει από εγκεφαλικό. 12

ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 21 ΤΑ ΔΕΙΝΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ Α. ΣΚΛΑΒΙΑ ΚΑΙ ΤΥΡΑΝΝΙΑ Γαία πυρί μειχθήτω! Οι Τούρκοι δεν ήταν από τους συνηθισμένους κατακτητές. Μπορεί ένας δυνάστης να είναι τέρας ασέλγειας, φιλαργυρίας και ωμότητας, αλλά όλοι μαζί οι τυπικοί δυνάστες δεν γκρεμίζουν τα μνημεία του πολιτισμού, δεν ρημάζουν τα δέντρα και τους καρπούς της γης, δεν εξολοθρεύουν ολόκληρες γενιές ανθρώπων μόνο επειδή έτσι τους αρέσει ή επειδή τους παρακινεί ο θρησκευτικός φανατισμός. Κι όμως αυτά έκαναν οι Τούρκοι, μηδενός εξαιρουμένου, την κάθε μέρα της ζωής τους. Από τέτοιου είδους ανθρώπους θα προτιμούσε κανείς τα κτήνη και τα θηρία. 13 Όπου φτωχός κι η μοίρα του Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας οι ακτήμονες γεωργοί, αν και δούλευαν συνέχεια, με δυσκολία επιβίωναν, γιατί έπεφταν θύματα εκμετάλλευσης. Για παράδειγμα, ο αφέντης έδινε τον σπόρο στον αγρότη. Αυτός, αφού δούλευε μαζί με τη γυναίκα και τα παιδιά του όλη τη χρονιά και αφού ταλαιπωρούσε τα βόδια και κατέστρεφε τα εργαλεία του, συγκέντρωνε επιτέλους τον καρπό των κόπων του. Ας υποθέσουμε ότι η παραγωγή του ήταν 9 μονάδες. Αμέσως ο ιδιοκτήτης του χωραφιού έπαιρνε τα 2/3 και έμεναν 3. Ο επιστάτης του χωριού, που δεν διέφερε από κλέφτη, άρπαζε το 1/3 από αυτά και έτσι του έμεναν 2. Ο ιδιοκτήτης του χωραφιού έπαιρνε για τον σπόρο το 1/3 και έτσι του έμεναν λιγότερα από 2. Με αυτά

22 ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ έπρεπε να καλύψει τα έξοδα της τροφής και της ενδυμασίας της οικογένειάς του για όλη τη χρονιά. Συνήθως οι αγρότες έτρωγαν άγρια λάχανα και κριθαρένιο ψωμί, ενώ το κρέας το δοκίμαζαν μόνο δυο τρεις φορές τον χρόνο. 14 Τιμοκατάλογος σκλάβων Στο μπεζεστένι (παζάρι) των σκλάβων της Πόλης αράδιαζαν στη μια πλευρά τους άντρες σχεδόν γυμνούς και στην άλλη τις γυναίκες κουκουλωμένες. Όταν ήθελε κανείς να αγοράσει κάποιον ή κάποια, τους γύμνωνε, για να κάνει τις διαπιστώσεις του. Η τιμή μιας όμορφης σκλάβας ήταν 100 πατακοί (ασημένιο τάλιρο Μαρίας Θηρεσίας). Αν ήξερε να πλέκει, να κεντάει, να χορεύει, να παίζει μουσικό όργανο ή να τραγουδάει, η τιμή της μπορούσε να φτάσει μέχρι και τα 2.000 τάλιρα. Οι Εβραίοι, που ήταν διαχρονικά οι μεγαλύτεροι δουλέμποροι, φρόντιζαν να εκπαιδεύουν στους παραπάνω τομείς τις σκλάβες, προκειμένου να τις πουλούν ακριβότερα. Βέβαια, τις πολύ όμορφες και τις πολύ εκπαιδευμένες δεν τις πουλούσαν στο μπεζεστένι αλλά ιδιωτικά, σε πλούσιους και επιφανείς. 15 Για όλα υπάρχει λύση Μια χήρα γυναίκα με πέντε παιδιά, κλαίγοντας, πήγε και παρακάλεσε τον προύχοντα της περιοχής να της ελαττώσει λίγο τη φορολογία, γιατί δεν μπορούσε να πληρώσει. Του τόνισε ότι είχε πουλήσει ό,τι πολύτιμο διέθετε. Επιπλέον, είχε να θρέψει και να ντύσει τρεις κόρες και δύο γιους. Μόλις άκουσε ο προύχοντας ότι είχε τόσα παιδιά, τη διέκοψε και της είπε με

ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 23 κυνισμό: «Πούλησε δυο από τα παιδιά σου και πλήρωσε τους φόρους σου». 16 Miserabile visu (φρικτό θέαμα) Η πιο θεαματική ίσως εκτέλεση από τους Τούρκους ήταν ο διαμελισμός του θύματος και η έκθεση των τεμαχισμένων μελών του σε δημόσιο χώρο. Η εκτέλεση αυτή λεγόταν διχοτόμηση ή τετραχισμός και οι Τούρκοι την επέβαλλαν σε κατασκόπους, αρνησίθρησκους αλλά και αιχμαλώτους. Γινόταν δημόσια και της έδιναν πανηγυρικό χαρακτήρα. Όταν, κατά τα τέλη του 15ου αιώνα, οι Τούρκοι νίκησαν τους Βενετούς στην Πελοπόννησο, συνέλαβαν 500 αιχμαλώτους και τους έστειλαν στην Πόλη. Εκεί τους διχοτόμησαν όλους. 17 Μαύρη Λευκωσία Η κατάληψη της Λευκωσίας από τους Τούρκους (1570) συνοδεύτηκε από φοβερές λεηλασίες, σφαγές και αιχμαλωσίες που κράτησαν τρεις μέρες. Οι νικητές άρπαζαν και κατέστρεφαν ό,τι έβρισκαν στο διάβα τους, ακόμα και τις εκκλησίες, έκοβαν τα κεφάλια ακόμα και γερόντων για να δοκιμάσουν τα σπαθιά τους, ενώ άλλους τους έσερναν στην αιχμαλωσία, ιδιαίτερα όσους έκριναν ότι θα μπορούσαν να αποφέρουν μεγάλο κέρδος. Στο τέλος έστησαν σκλαβοπάζαρο, όπου πουλούσαν τα ωραία αγόρια και κορίτσια. Οι ίδιοι κόμπαζαν πως οι λεηλασίες ξεπερνούσαν εκείνες της Πόλης. 18

24 ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ Άτιμη «πομπή» Μετά την πτώση της Αμμοχώστου (6-8-1571), τον υπερασπιστή της Μαρκαντώνιο Μπραγαδίνο οι Τούρκοι, αφού τον γύμνωσαν, τον έβαλαν επάνω σε μια αγελάδα και τον διαπόμπευσαν υπό τους ήχους των τυμπάνων και τις ιαχές των Οθωμανών. Στη συνέχεια τον έριξαν κάτω και τον έγδαραν ζωντανό, γέμισαν το δέρμα του με άχυρα, το κρέμασαν στη γαλέρα του καπετάνιου της Ρόδου, ενώ το σώμα του το έκοψαν σε κομμάτια που τα κρέμασαν στα κανόνια του πλοίου. Έπειτα η γαλέρα παρέπλευσε τις ακτές της Συρίας, για να επισφραγίσουν έτσι οι νικητές τον θρίαμβό τους. 19 Θηλυκός πυρπολητής Το 1571 οι Τούρκοι ολοκλήρωσαν την κατάκτηση της Κύπρου. Τα λάφυρα ήταν πολλά. Εκτός των άλλων αιχμαλώτισαν και πολλά κορίτσια, τα οποία επιβίβασαν σε ένα πλοίο με προορισμό τα σκλαβοπάζαρα. Ανάμεσά τους ήταν και η αριστοκρατικής καταγωγής Μαρία η Συγκλητική, που ξεχώριζε για την ομορφιά της. Αυτή, προκειμένου να αποφύγει τόσο η ίδια όσο και οι άλλες κοπέλες τον εξευτελισμό της αγοραπωλησίας, βρήκε τρόπο και έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη του πλοίου. Η έκρηξη που ακολούθησε ήταν τρομερή. Όλα τα κορίτσια και το τουρκικό πλήρωμα χάθηκαν. 20 Για ποιον χτυπάει η καμπάνα Στην Κρήτη, μέχρι την κατάκτησή της από τους Τούρκους, κάθε εκκλησία μπορούσε να χρησιμοποιεί δύο καμπάνες. Όταν όμως έφτασαν οι Τούρκοι, διέταξαν να μεταφερθούν όλες οι

ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 25 καμπάνες των χωριών στις πόλεις. Ωστόσο, αρκετοί έκρυψαν καμπάνες και τις άφηναν από πατέρα σε γιο. Αυτό όμως ήταν δίκοπο μαχαίρι για τους κατοίκους. Δηλαδή, όταν οι τούρκοι αξιωματούχοι ήθελαν να αποσπάσουν χρήματα από κάποιους πλούσιους χριστιανούς, τους κατηγορούσαν ότι έκρυβαν κάπου μια καμπάνα. Η κατηγορία οδηγούσε συνήθως σε φυλάκιση και ο φυλακισμένος δεν ελευθερωνόταν αν δεν κατέβαλλε χρήματα. 21 Για ποιον (δεν) χτυπάει η καμπάνα Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους (1669), από τους εκατό και παραπάνω ναούς του Μεγάλου Κάστρου (Ηρακλείου) ένας μόνο αφέθηκε για τις θρησκευτικές ανάγκες των χριστιανών. Οι υπόλοιποι έγιναν τζαμιά ή αποθήκες ή λουτρά ή ερημώθηκαν. Η ίδια πρακτική ακολουθήθηκε και στις άλλες πόλεις και τα χωριά, όπου οι κάτοικοι υποχρεώθηκαν να κατεβάσουν τις καμπάνες των ναών και να κάνουν χρήση σημάντρων. Κι όταν το κλίμα επιδεινωνόταν, οι χριστιανοί αντικαθιστούσαν τα σιδερένια σήμαντρα με ξύλινα, για να μην ταράζουν τα ευερέθιστα νεύρα των αγάδων. 22 Όποιον πάρει ο Χάρος Στα 1805-1806 οι Τούρκοι είχαν εξαπολύσει σκληρό διωγμό εναντίον των κλεφτών του Μοριά. Τούρκοι ιππείς (ντελήδες), εκτός των άλλων επιχειρήσεων, κύκλωναν τα χωριά και ρωτούσαν τους προεστούς αν υπήρχε κάποιος ξένος εκεί. Ύστερα συγκέντρωναν τους κατοίκους και, αν βρισκόταν κανένας που περίσσευε, τον έσφαζαν χωρίς κανέναν έλεγχο για το ποιος

26 ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ ήταν. Αν μάλιστα η επιχείρηση δεν είχε αποτέλεσμα, για να μη γυρίσουν πίσω χωρίς κεφάλια, έσφαζαν τους πρώτους χωρικούς που συναντούσαν επιστρέφοντας. Σε κάποιους μουσουλμάνους που τους κατηγορούσαν ότι δεν σκοτώνουν κλέφτες αλλά αθώους απαντούσαν: «Δεν πειράζει, Έλληνες είναι». 23 Ελληνικό δαιμόνιο Ο Μαύρος Πύργος της Πόλης ήταν φυλακή για ισοβίτες. Συνήθως κλείνονταν σ αυτόν πειρατές ή καπεταναίοι. Η απόδραση, αν και ήταν σχεδόν αδύνατη, βρισκόταν πάντα στο μυαλό τους. Κάποτε δύο έλληνες κρατούμενοι εφάρμοσαν το εξής σχέδιο: Προσποιήθηκαν τους άρρωστους και δωροδόκησαν τον διευθυντή των φυλακών, με τον όρο να τους αφήνει να παίρνουν κρασί που τους έστελναν οι συμπατριώτες τους. Ο διευθυντής δέχτηκε και οι φίλοι των κρατουμένων άρχισαν να του φέρνουν αρνιά, φρούτα και άλλα πεσκέσια. Κάποια μέρα μαζί με τα δώρα έφεραν και ένα βαρελάκι με κρασί, το οποίο παρακάλεσαν να το δώσει στους αρρώστους. Ο διευθυντής χάρηκε για τα πεσκέσια και έκανε όπως του είπαν. Αυτό επαναλήφθηκε μερικές φορές. Μέσα στα βαρελάκια, που είχαν διπλό τοίχωμα, τοποθετούσαν κάθε φορά λίμες, σχοινιά και διάφορα εργαλεία. Όταν οι δύο έλληνες κρατούμενοι συγκέντρωσαν τα απαραίτητα για την απόδρασή τους υλικά, οργάνωσαν ένα γλέντι, μέθυσαν τους φρουρούς και στη συνέχεια έκοψαν τις αλυσίδες που είχαν στα πόδια, πριόνισαν τα σίδερα από τα παράθυρα και κατόρθωσαν να ελευθερωθούν. 24

ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 27 B. ΤΟ ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ, ΟΙ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΝΙΤΣΑΡΟΙ Η ατυχία να είσαι άντρας Το παιδομάζωμα ήταν ένας ακόμα φόρος που είχαν επιβάλει στους χριστιανούς οι Οθωμανοί στη διάρκεια των πρώτων αιώνων της Τουρκοκρατίας (μέχρι το 1638). Ο σουλτάνος αποφάσιζε πού και πότε θα γινόταν στρατολόγηση αγοριών για τις ανάγκες του στρατού και της διοίκησης. Ο τούρκος απεσταλμένος εμφανιζόταν στα χωριά και απαιτούσε να παρουσιαστούν μπροστά του όλοι οι πατεράδες με τους γιους τους. Από αυτούς διάλεγε τους πιο καλοφτιαγμένους και δυνατούς, για να γίνουν γενίτσαροι. Στην αρχή οι Τούρκοι έπαιρναν παιδιά ηλικίας 6-7 ετών, και μόνο ένα παιδί από κάθε οικογένεια. Αργότερα όμως η στράτευση επεκτάθηκε στις ηλικίες των 8-10 ετών και σιγά σιγά αυξήθηκε ο αριθμός των παιδιών ανά οικογένεια, μέχρι που ήταν ενδεχόμενο να δοθούν όλα τα αρσενικά παιδιά. Οι χριστιανοί έφτασαν στο σημείο να παντρεύουν τα αγόρια τους σε μικρή ηλικία ή να αλλάζουν την πίστη τους με τη θέλησή τους, για να αποφύγουν το παιδομάζωμα. Κι αυτό όμως δεν ωφελούσε πάντοτε, αφού οι Τούρκοι ελάχιστα υπολόγιζαν τέτοιου είδους λεπτομέρειες... 25 Ζωντανοί-νεκροί Το παιδομάζωμα ήταν ίσως η μεγαλύτερη πληγή για τον ελληνισμό στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Τα παιδιά που αρπάζονταν θεωρούνταν οριστικά χαμένα. Στην Ήπειρο μάλιστα την πρώτη Κυριακή μετά την αρπαγή οι γονείς τους πήγαιναν

28 ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ μαυροφορεμένοι στην εκκλησία, όπου ψαλλόταν νεκρώσιμη ακολουθία. Σ αυτήν εκφωνούνταν τα ονόματα των παιδιών σαν να ήταν νεκρά. 26 Όχι άλλοι εξισλαμισμοί! Στα τέλη του 17ου αιώνα όλο και περισσότεροι χριστιανοί εξισλαμίζονταν με τη βία. Ωστόσο, υπήρχαν πολλοί χριστιανοί που ασπάζονταν εκούσια τον μωαμεθανισμό, γιατί με τον τρόπο αυτόν απαλλάσσονταν από τους υπέρογκους φόρους που πλήρωναν. Έτσι, το 1691 η Πύλη αποφάσισε να περιορίσει τους εξισλαμισμούς όχι από φιλανθρωπία αλλά γιατί τα φορολογικά έσοδα είχαν επικίνδυνα μειωθεί 27 «Άιντε, Τούρκος» Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς (1669) οι τοπικοί υπάλληλοι και διοικητές άρχισαν να καταπιέζουν με κάθε τρόπο τον χριστιανικό πληθυσμό, σκοτώνοντας, απάγοντας και κακοποιώντας τις γυναίκες, απαιτώντας χρήματα και εμποδίζοντας την τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων των ραγιάδων. Λόγω αυτής της βίας, πολλοί χριστιανοί αναγκάστηκαν να ασπασθούν τον ισλαμισμό, για να περισώσουν την περιουσία τους και την οικογενειακή τους τιμή. Οι εξωμότες αυτοί, με τον υπερβάλλοντα ζήλο του νεοφώτιστου, συχνά φέρονταν προς τους χριστιανούς χειρότερα απ ό,τι οι Τούρκοι. Υπήρχαν επίσης περιπτώσεις εξισλαμισμού ολόκληρων χωριών, ιδιαίτερα στις επαρχίες Σελίνου και Μονοφατσίου, των οποίων οι κάτοικοι μαζί με τους ιερείς πήγαιναν στα Χανιά ή στο Ηράκλειο και δήλωναν ότι ασπάζονται τον μωαμεθανισμό.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 29 Μερικές φορές μάλιστα η προσέλευση ήταν τόσο μαζική, ώστε οι ιμάμηδες δεν προλάβαιναν να κάνουν τις σχετικές τελετές και αρκούνταν στη φράση: «Άιντε, Τούρκος». 28 Τα τίμια ρούχα Ο Μάρκος Κυριακόπουλος ήταν χριστιανός από την Κρήτη, που εξισλαμίστηκε στα 14 του χρόνια. Επειδή τον βασάνιζαν οι τύψεις, μεγάλος πια, πήγε στη Σμύρνη και δήλωσε επίσημα ότι επέστρεψε στη θρησκεία των γονιών του. Αρχικά οι Τούρκοι τον πήραν για τρελό και τον έδεσαν. Στη συνέχεια, επειδή επέμενε να δηλώνει την πίστη του, τον βασάνισαν απάνθρωπα και τον αποκεφάλισαν. Οι χριστιανοί εντυπωσιάστηκαν από την καρτερικότητα με την οποία υπέμεινε το μαρτύριό του και τον θεώρησαν μάρτυρα. Οι Τούρκοι όμως εκμεταλλεύτηκαν αυτό το γεγονός για να κερδίσουν χρήματα. Έτσι, πούλησαν το πτώμα του για 400 σκούδα. Τα κουρελιασμένα ρούχα του έπιασαν πολύ περισσότερα 29 Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύπριε Το 1570-71 η Κύπρος υποδουλώθηκε στους Τούρκους και πολλοί Κύπριοι εξισλαμίστηκαν με τη βία. Ωστόσο, πολλοί από αυτούς έγιναν «κρυπτοχριστιανοί», πήραν μάλιστα και την επωνυμία «λινοβάμβακοι», δηλαδή φτιαγμένοι από λινάρι και βαμβάκι, αφού είχαν διπλή συνείδηση και διπλή πίστη. Το 1878, όταν η Κύπρος παραχωρήθηκε στην Αγγλία, οι περισσότεροι από αυτούς αποκαλύφθηκαν, ξαναβαπτίστηκαν, και μάλιστα στον Ιορδάνη ποταμό, και απαρνήθηκαν το μουσουλμανικό όνομά τους. 30