ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β') ΔΕΥΤΕΡΑ 28 ΜΑΪΟΥ 2012 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ Ι Κ Ε Σ Α Π Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ Θ Ε Μ Α Τ Ω Ν Διδαγμένο κείμενο A1. Γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται με την ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια δηλαδή, εξαιτίας της ευχαρίστησης κάνουμε τα τιποτένια (πράγματα), ενώ εξαιτίας της δυσαρέσκειας απέχουμε από τα όμορφα. Γι αυτό από τη μικρή μας ηλικία πρέπει να έχουμε πάρει εκείνη την αγωγή που θα μας κάνει, όπως λέει ο Πλάτωνας, ώστε να νιώθουμε ευχάριστα και δυσάρεστα συναισθήματα με όσα πρέπει γιατί αυτή είναι η ορθή παιδεία. Δεν πρέπει όμως να το πούμε μόνο έτσι, ότι δηλαδή (η αρετή είναι) έξη, αλλά και τι λογής (έξη είναι). Πρέπει λοιπόν, να πούμε ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην πιο καλή κατάστασή του και το βοηθά να εκτελέσει με το σωστό τρόπο το έργο του, όπως (για παράδειγμα), η αρετή του ματιού κάνει και το μάτι αξιόλογο και το έργο του γιατί με την αρετή του ματιού βλέπουμε καλά. Με τον ίδιο τρόπο η αρετή του αλόγου κάνει και το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να σηκώσει τον αναβάτη και να σταθεί μπροστά στους εχθρούς. Αν, λοιπόν, αυτό συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις, τότε και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να είναι συνήθεια, από την οποία γίνεται ο καλός άνθρωπος και από την οποία θα εκτελέσει σωστά το έργο του. Β1. Ο Αριστοτέλης, στο πρώτο απόσπασμα του πρωτότυπου κειμένου, θέτει τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, οι έξεις μας. Τα κριτήρια αυτά είναι το ευχάριστο ή το δυσάρεστο συναίσθημα που ακολουθεί μία πράξη. Προς απόδειξη αυτής της θέσης ο Αριστοτέλης φέρνει δύο παραδείγματα: το πρώτο σχετίζεται με την αποχή από τις σωματικές απολαύσεις και το δεύτερο με την αντιμετώπιση των δεινών. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Αριστοτέλη, όταν ένας άνθρωπος κρατιέται μακριά από τις σωματικές ηδονές και η αποχή αυτή συνοδεύεται από ένα ευχάριστο συναίσθημα, αυτό σημαίνει ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και ο άνθρωπος αυτός είναι σώφρων («ὁ μέν γάρ ἀπεχόμενος σώφρων»). Εδώ, βεβαίως, 1
ο Αριστοτέλης δεν εννοεί την πλήρη αποχή από τις σωματικές απολαύσεις, γιατί αυτό είναι άκρο (επομένως, «κακία», λανθασμένη δηλαδή συμπεριφορά). Εννοεί την αποχή από τις υπερβολικές-βλαπτικές ηδονές ή τη μετρημένη απόλαυσή τους (κομβική η σημασία του μέτρου). Από την άλλη μεριά, όταν η αποχή αυτή συνοδεύεται από δυσαρέσκεια, αυτό σημαίνει ότι πάλι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και ο άνθρωπος αυτός είναι ακόλαστος («ὁ δ ἀχθόμενος ἀκόλαστος»). Σήμερα, βέβαια, ακόλαστος χαρακτηρίζεται αυτός που δεν απέχει από τις σωματικές ηδονές. Το δεύτερο παράδειγμα αναφέρεται στον άνθρωπο που αντιμετωπίζει όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου. Όταν η αντιμετώπιση αυτή συνοδεύεται από ένα ευχάριστο (ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστο) συναίσθημα, αυτό σημαίνει ότι έχει διαμορφωθεί ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και ο άνθρωπος αυτός είναι ανδρείος. Αντίθετα, όταν κάποιος δυσανασχετεί με αυτή την αντιμετώπιση, αυτό σημαίνει ότι πάλι έχει διαμορφωθεί μία έξη, και αυτός ο άνθρωπος είναι δειλός («ὁ μέν ὑπομένων δειλός»). Ο ανδρείος, δηλαδή, αντιμετωπίζει το φόβο μένοντας, ενώ ο δειλός υποχωρώντας. Με βάση, λοιπόν, τα παραπάνω, η σωφροσύνη και η ανδρεία (που αποτελούν ηθικές αρετές) συνοδεύουν το ευχάριστο συναίσθημα, ενώ η ακολασία και η δειλία (που σχετίζονται με τις μη ηθικές ενέργειες) συνοδεύουν τη δυσαρέσκεια. Επομένως, δεν αρκεί να κρατάει κανείς μία ηθική στάση προκειμένου να αποκτήσει την ηθική αρετή, αλλά πρέπει αυτή να αποτελεί και πηγή ευχαρίστησης για τον άνθρωπο. Στη συνέχεια, όμως, ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι η ηθική αρετή σχετίζεται και με τα ευχάριστα και με τα δυσάρεστα συναισθήματα. Στη φράση «περί ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἠθική ἀρετή» διακρίνουμε κάτι από τα πρώτα βήματα της ψυχολογίας, της οποίας θεμελιωτής θεωρείται από πολλούς ο Αριστοτέλης. Η ηθική συνδέεται στενά με συναισθήματα και επιθυμίες (ενώ κάποιες θεωρίες τη σχετίζουν με το διανοητικό κυρίως μέρος του ανθρώπου). Την ιδέα ότι «αἱ ἡδοναί καί αἱ λῦπαι» επηρεάζουν αποφασιστικά τη ζωή των ατόμων και των κοινωνιών, τη συναντάμε και στον Πλάτωνα. Ο Αριστοτέλης, όμως, συστηματοποίησε περισσότερο από το δάσκαλό του την εξέταση των συναισθημάτων και είδε τα συναισθήματα με λιγότερη γενικά αυστηρότητα από εκείνον. Ο Αριστοτέλης στη συνέχεια με τον επεξηγηματικό σύνδεσμο «γάρ» κάνει τη διαφοροποίηση και διατυπώνει τη θέση ότι, αν δεν υπάρχουν τα ηθικά κριτήρια και οι αντίστοιχες δεσμεύσεις, προτιμάμε τις τιποτένιες πράξεις για να δοκιμάσουμε ευχάριστα συναισθήματα και απέχουμε από τις καλές για να αποφύγουμε τα δυσάρεστα συναισθήματα («διά μέν γάρ ἀπεχόμεθα»). Ο όρος «ἡδονή» εδώ ισοδυναμεί με τις 2
φαύλες ηδονές, τις ζωώδεις, που είναι αποκομμένες από τον ορθό λόγο και αγγίζουν την περιοχή της ακρότητας, ενώ η «λύπη» παραπέμπει στη φυγοπονία και την απροθυμία του ανθρώπου να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες που απαιτεί το βάρος των ηθικών πράξεων. Αν συγκρίνουμε, τέλος, την αναφορά της «ἡδονῆς» εδώ με εκείνη στην αρχή της ενότητας, γίνεται φανερό ότι πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ «καλών» και «κακών» ηδονών: οι πρώτες συντείνουν στη διατήρηση της μεσότητας και του ορθού λόγου, ενώ οι δεύτερες έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα. Η παιδεία, λοιπόν, καθιστά τον άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ «καλών» και «κακών» ηδονών και να επιλέγει της πρώτες. Η πόλη, δηλαδή, ως φορέας αγωγής θα μάθει στα παιδιά («εὐθύς ἐκ νέων») τις πράξεις εκείνες που τους προκαλούν τη χαρά (μία άποψη που συναντάται και στον Πλάτωνα). Β2. α) Η λέξη «ἕξις» (< ἔχω + -σις) σημαίνει αυτό που ο άνθρωπος έχει αποκτήσει και το έχει ή το κατέχει συνέχεια. Είναι, δηλαδή, μία μόνιμη κατάσταση, μία ιδιότητα που προκύπτει από συνήθεια, η οποία εδραιώνεται στον άνθρωπο μέσα από όμοια επαναλαμβανόμενη πράξη. Όπως διαβάζουμε αλλού στα Ηθικά Νικομάχεια, συμβαίνει και το αντίστροφο: οι έξεις γίνονται η πηγή των αντίστοιχων ενεργειών, και έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την ανδρεία: συνηθίζοντας να περιφρονούμε τους κινδύνους γινόμαστε ανδρείοι, και αφού γίνουμε ανδρείοι, μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα καλύτερα αυτά που προκαλούν φόβο. Η έξη, λοιπόν, αποτελεί το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα μας που διαμορφώνεται μέσα από την επανάληψη, την άσκηση, τον εθισμό. Με αυτή την έννοια χρησιμοποιεί τη λέξη ο Αριστοτέλης δίνοντάς της ηθικό περιεχόμενο (σήμερα, η λέξη έξη έχει ψυχολογικό περιεχόμενο). Αξιοσημείωτο, βεβαίως, είναι (όπως προκύπτει και από το πρωτότυπο κείμενο) ότι η έξη δεν είναι μόνο η ενέργεια, αλλά και αυτό που την ακολουθεί (το ευχάριστο, δηλαδή, ή το δυσάρεστο συναίσθημα που δοκιμάζει κάποιος κατά την εκτέλεση μίας πράξης «σημεῖον δέ δεῖ... τοῖς ἔργοις»). Σχετικά με την «ἀρετήν» (αφού ο Αριστοτέλης έχει διακρίνει δύο είδη της: τη διανοητική και την ηθική ο λόγος στο συγκεκριμένο έργο αφορά στην ηθική αρετή), αυτή αποτελεί προϊόν συστηματικής και επαναλαμβανόμενης άσκησης και δεν υπάρχει στον άνθρωπο εκ φύσεως. Με παραδείγματα από τα φυσικά φαινόμενα και την εμπειρία, ο Αριστοτέλης ενισχύει την παραπάνω θέση. Προσδιορίζει, επίσης, την αρετή ως μεσότητα ανάμεσα σε δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, που έχουν αρνητικό χαρακτήρα και αποτελούν λανθασμένη συμπεριφορά. Φτάνοντας να ορίσει πλήρως την αρετή, ο φιλόσοφος 3
θεωρεί ότι αυτή είναι ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο («ἕξις προαιρετική»), εστιάζεται στη μεσότητα την προσδιορισμένη με υποκειμενικά κριτήρια («μέσον πρός ἡμᾶς») που βασίζονται όμως στη λογική του συνετού ανθρώπου. Με άλλα λόγια, η αρετή είναι μία έξη, μία συνήθεια που αποκτάται από τη συχνή επανάληψη πράξεων και είναι αποτέλεσμα ανθρώπινης βούλησης χωρίς καταναγκασμούς (η «προαίρεσις» συνιστά και την ειδοποιό διαφορά έναντι των άλλων έξεων). Είναι επιλογή του ατόμου που έχει συνείδηση της πράξης του («εἰδώς») και την πραγματώνει σίγουρα και σταθερά («βεβαίως καί ἀμετακινήτως»). Η αρετή είναι, επίσης, μία υποκειμενική μεσότητα, η οποία όμως δεν ορίζεται αυθαίρετα με βάση τις προσωπικές προτιμήσεις ή τα προσωπικά κριτήρια (γιατί τότε η ποιότητά της θα ήταν αμφισβητήσιμη) αλλά υπαγορεύεται από τη λογική του έμπειρου ηθικά ανθρώπου, του φρόνιμου (είναι εκείνος που μπορεί να σκέφτεται ορθά για τα αγαθά και τα συμφέροντα που τον αφορούν εξάλλου ο Αριστοτέλης ορίζει τη φρόνηση σαν μία έλλογη έξη με πρακτικό χαρακτήρα). Τέλος, υπάρχει και η αναφορά του Αριστοτέλη στην αρετή (όπως αυτή δίνεται στο δεύτερο απόσπασμα) ως ικανότητα έμψυχων αλλά και άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με τέλειο τρόπο το προορισμένο γι αυτά από τη φύση έργο. Σχετικά με το περιεχόμενο της λέξης «ἔργον», πρέπει αρχικά να γνωρίζουμε ότι βασική αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι «ἡ φύσις οὐδέν ποιεῖ μάτην». Αυτό σημαίνει ότι η «φύσις» ανέθεσε, κατά τον Αριστοτέλη, σε καθετί σε αυτό τον κόσμο ένα «ἔργον», ένα συγκεκριμένο προορισμό υπάρχει, λοιπόν, «ἔργον» του οφθαλμού, «ἔργον» του ίππου, «ἔργον» του ανθρώπου, «ἔργον» του χεριού και «ἔργον» του ποδιού (και στον Πλάτωνα διαβάζουμε κάτι ανάλογο). Αλλού στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης θα μιλήσει για το «ἔργον» που επιτελεί ο κάθε επιμέρους «τεχνίτης» (αθλητής, αγαλματοποιός, κιθαριστής), παράλληλα με το «ἔργον» του ανθρώπου (που είναι «ψυχῆς ἐνέργεια κατά λόγον ἤ μή ἄνευ λόγου»). Στην αριστοτελική, λοιπόν, φιλοσοφία η έννοια του έργου είναι δεμένη με την έννοια του τέλους. Κάθε ζωντανός οργανισμός, δηλαδή, ακολουθεί μία καθορισμένη από τη φύση διαδικασία ανάπτυξης μέχρι να οδηγηθεί στο τέλος, στην τελείωσή του. Και το τέλος του πραγματοποιείται αν έχει επιτελέσει το έργο για το οποίο το έχει προορίσει η φύση. Η λέξη, λοιπόν, «ἔργον» εμπερικλείει το σκοπό (ενώ η «πρᾶξις» αντιστοιχεί στην ενέργεια που υλοποιεί το σκοπό). β) Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, το κριτήριο της ποιότητας των έξεων (των μόνιμων δηλαδή στοιχείων του χαρακτήρα μας), είναι το συναίσθημα (ευχάριστο ή δυσάρεστο) που δοκιμάζει κάποιος κατά την εκτέλεση μιας πράξης. Για να αποδείξει τη θέση αυτή, ο φιλόσοφος φέρνει δύο 4
αποδεικτικά (και όχι ενισχυτικά) παραδείγματα: το πρώτο αναφέρεται σε αυτόν που απέχει από τις σωματικές απολαύσεις («ὁ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν») και το δεύτερο σε αυτόν που αντιμετωπίζει όσα κλείνουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου («ὁ ὑπομένων τά δεινά»). Αν, λοιπόν, η έξη είναι αποτέλεσμα όμοιων (επαναληπτικά ίδιων) ενεργειών, αυτό σημαίνει ότι από την ποιότητα των ενεργειών εξαρτάται και η ποιότητα των έξεων. Οι αριστοτελικές, επομένως, έξεις μπορεί να είναι αξιόλογες αλλά και ανάξιες λόγου. Γι αυτό το λόγο θα πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις δύο κατηγορίες έξεων ανήκει η αρετή (είναι μία έξη, αλλά δεν είναι όλες οι έξεις αρετές επομένως η έξη είναι το «προσεχές γένος» της αρετής). Έτσι, λοιπόν, η αρετή εδώ δεν είναι μόνο μία ανθρώπινη ηθική ιδιότητα, αλλά μία ικανότητα έμψυχων και άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με τέλειο τρόπο το προορισμένο γι αυτά από τη φύση έργο («πᾶσα ἀρετή εὖ ἀποδίδωσιν»). Ο Αριστοτέλης φέρνει παραδείγματα με τα όργανα του σώματος (αρετή του ματιού) και με τα ζώα (αρετή του αλόγου). Η του «ὀφθαλμοῦ ἀρετή» κάνει και το μάτι αξιόλογο και το έργο του, όπως και η του «ἵππου ἀρετή» κάνει και το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να φέρει τον αναβάτη και να αντιμετωπίσει τους εχθρούς. Στο τέλος της συγκεκριμένης ενότητας, η αρετή αποκτά καθολική διάταση: αν έτσι συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις, οτιδήποτε ισχύει για τα υπόλοιπα όντα, θα ισχύει και για τον άνθρωπο («Εἰ δή τοῦτ ἐπί πάντων οὕτως ἔχει εἴη ἄν» ο υποθετικός λόγος του πραγματικού με την απόδοση σε δυνητική ευκτική δίνει αντιδογματικό τόνο στο λόγο). Η αρετή, λοιπόν, του ανθρώπου θα μπορούσε να είναι έξη από την οποία γίνεται ο καλός άνθρωπος και από την οποία θα επιτελέσει με τέλειο τρόπο το έργο του (το σκοπό του). Ο φιλόσοφος στην προκειμένη περίπτωση χρησιμοποιεί το επίθετο «ἀγαθός» για να χαρακτηρίσει τον ηθικά εξοπλισμένο άνθρωπο (αντί του επιθέτου «σπουδαῖος»). Η τελείωση του ανθρώπου ισοδυναμεί με τον ενάρετο χαρακτήρα του και την πραγμάτωση του έργου του, του σκοπού του, που δεν είναι άλλος από την κοινωνική του παρουσία και τη συμμετοχή του στις αξίες της πόλης με απώτερο σκοπό την ευδαιμονία της. Εξάλλου, η λέξη «ἔργον» στην αριστοτελική φιλοσοφική σκέψη εμπερικλείει το σκοπό, αφού είναι δεμένη με τη λέξη τέλος, με την τελείωση κάθε ζωντανού οργανισμού. Β3. Εισαγωγή, σχολ. βιβλίο, σελ. 141: «Είκοσι χρόνια... να σωθεί η αλήθεια;». Β4. σχεδόν: ἕξεων, ἀπεχόμενος, ἔχει 5
αχάριστος: χαίρων, χαίρειν ασήμαντος: σημεῖον ενδεής: δεῖ πρόφαση: φησίν διαμονή: ὑπομένων, μεῖναι άρτιος: ἀρετή τελεσίδικος: ἀποτελεῖ δημαγωγός: ἦχθαί καταδρομικό: δραμεῖν Αδίδακτο κείμενο Γ1. Άνδρες στρατιώτες και των Αθηναίων και των υπολοίπων συμμάχων, ο επικείμενος αγώνας θα είναι κοινός όμοια για όλους ανεξαιρέτως και για τη σωτηρία και για την πατρίδα καθενός περισσότερο απ ό, τι για τους εχθρούς διότι, αν επικρατήσουμε τώρα με τα πλοία, είναι δυνατόν κανείς να ξαναδεί τη δική του πόλη όπου βρίσκεται (αυτή). Δεν πρέπει, λοιπόν, να αποθαρρύνεστε ούτε να παθαίνετε αυτό ακριβώς (που παθαίνουν) οι πιο άπειροι από τους ανθρώπους, οι οποίοι αν αποτύχουν στις πρώτες μάχες, έπειτα διατηρούν πάντοτε φόβο παρόμοιο με τις συμφορές (που τους έχουν συμβεί). Αλλά όσοι είστε παρόντες από τους Αθηναίους, που έχετε πείρα ήδη από πολλούς πολέμους, και όσοι (είστε παρόντες) από τους συμμάχους, που πάντοτε συμμετέχετε στις εκστρατείες μαζί μας, αναλογιστείτε τις απροσδόκητες εξελίξεις κατά τους πολέμους. Γ2. ἀγῶνας (ὦ) ναῦ αἷσπερ προτέροις σφαλεῖσι(ν) κράτει ἐφορᾶν πείσεται σχοίην ἐμνήσθησαν Γ3α. στρατιῶται: Επιθετικός προσδιορισμός στο ἄνδρες τῳ: Δοτική προσωπική απλή στο ἔστι ἀθυμεῖν: Υποκείμενο στο απρόσωπο ρήμα χρὴ, τελικό απαρέμφατο τῶν ἀνθρώπων: Γενική διαιρετική στο ἀπειρότατοι 6
ταῖς ξυμφοραῖς: Δοτική αντικειμενική στο ὁμοίαν τῶν παραλόγων: Αντικείμενο στο ρήμα μνήσθητε Γ3β. Ὁ Νικίας εἶπεν ὅτι, εἰ κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν, εἴη τῳ τὴν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. Ὁ Νικίας εἶπεν, εἰ κρατήσαιεν ταῖς ναυσίν, εἶναι τῳ τὴν ὑπάρχουσάν που οἰκείαν πόλιν ἐπιδεῖν. 7