ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βασικές ενότητες διδασκαλίας: - Μέτρηση του προϊόντος και της ανεργίας - Το κόστος ζωής και ο πληθωρισµός - Ισορροπία µε πλήρη απασχόληση και δηµόσια οικονοµικά σε συνθήκες κλειστής και ανοικτής οικονοµίας - Μεγέθυνση, ανάπτυξη και παραγωγικότητα - Το χρήµα, το επίπεδο τιµών, η κεντρική τράπεζα και τα επιτόκια - Οι µακροοικονοµικές διακυµάνσεις: εισόδηµα και δαπάνες - Συνολική ζήτηση και πληθωρισµός - ηµοσιονοµική και νοµισµατική πολιτική πληθωρισµός και ανεργία - Το διεθνές χρηµατοπιστωτικό σύστηµα - Μακροοικονοµικές πολιτικές και ισορροπία σε ανοικτή οικονοµία - ιαµάχες για την µακροοικονοµική πολιτική -1-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΕΠ, ΑΥΞΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑ Ι. ΑΕΠ: συνολική εκροή και µεγέθυνση Ένας αριθµός που συνοψίζει τη συνολική παραγωγή: την εκροή της οικονοµίας Τα χιλιάδες διαφορετικά αγαθά και υπηρεσίες που περιλαµβάνει η εκροή δεν µπορεί να αθροιστούν. Αθροίζεται η χρηµατική αξία των τελικών αγαθών και υπηρεσιών Τελικά αγαθά και υπηρεσίες: πωλούνται για τελική χρήση και όχι για παρασκευή άλλων. Στο ΑΕΠ περιλαµβάνεται η συνολική χρηµατική αξία για τελικά αγαθά και υπηρεσίες τα οποία παράγονται για την αγορά, εντός των ορίων της χώρας από κατοίκους της χώρας, σε δεδοµένη χρονική περίοδο (π.χ. έτος) Μεγέθυνση: είναι η αύξηση της παραγωγής ως σύνολο, σε συγκεκριµένο κλάδο ή τοµέα (χώρα, περιφέρεια, ευρύτερη γεωγραφική περιοχή) ιακύµανση: αποκαλείται η συγκυριακή αυξοµείωση της παραγωγής, η αστάθεια των ρυθµών µεταβολής. Όταν µια περίοδος αυξητικών µεταβολών ακολουθείται από µια περίοδο πτωτικών µεταβολών µιλάµε για «οικονοµικό κύκλο». Ανάπτυξη: αποκαλείται το µακροπρόθεσµο αποτέλεσµα που συνδυάζει ποσοτικές και ποιοτικές αλλαγές στην οικονοµία και προϋποθέτει, κατά κανόνα, την αύξηση της παραγωγής για διαδοχικές χρονικές περιόδους. Η ανάπτυξη δηλαδή προϋποθέτει τουλάχιστον τη µεγέθυνση (αύξηση) της παραγωγής) για περισσότερες από µια περιόδους. Κι όµως για λόγους «ευκολίας» δηµοσιογράφοι και πολιτικοί ξεµπερδεύουν εύκολα, συγχέοντας τους δύο όρους και διατηρώντας για κάθε περίπτωση τον όρο ανάπτυξη που τους ακούγεται πιο συµπαθής και οικείος Παρόλα αυτά είναι δυνατό να υπάρχει µεγέθυνση χωρίς ανάπτυξη (το αντίθετο όχι). Σε κάθε περίπτωση η ανάπτυξη δεν στριµώχνεται σε ένα ποσοτικό δεδοµένο ενώ η µεγέθυνση εντελώς κανονικά µετριέται και παρακολουθείται ακριβώς µε έναν αριθµό: το ρυθµό µεγέθυνσης του πραγµατικού ΑΕΠ (ετήσια ποσοστιαία αύξηση του ΑΕΠ σε σταθερές τιµές) ή το ρυθµό µεγέθυνσης τους κατά κεφαλή ΑΕΠ. Ρυθµός µεγέθυνσης: η ετήσια ποσοστιαία µεταβολή του ΑΕΠ σε σταθερές τιµές. -2-
Επίσης χρησιµοποιείται ο δείκτης όγκου του ΑΕΠ ή ο ρυθµός αύξησης του κατά κεφαλή ΑΕΠ. Η παρατήρηση γίνεται σε ετήσια βάση: από χρόνο σε χρόνο (µε ετήσια δεδοµένα ή µε δεδοµένα τριµήνου, οπότε συγκρίνουµε κάθε τρίµηνο ενός έτους µε το αντίστοιχο τρίµηνο του προηγούµενου. Η τριµηνιαία βάση χρησιµοποιείται για να µελετηθούν οι κυκλικές διακυµάνσεις, οι συγκυριακές δηλαδή αυξοµειώσεις του προϊόντος. Πίν. 1 Το ΑΕΠ και οι συνιστώσες του, Ελλάδα, 2010 Σύνολο (σε δισ.ευρώ) Κατά κεφαλήν (σε ευρώ) Ποσοστό επί του συνόλου Ακαθάριστο εγχώριο 235,02 20.830 100% προϊόν, Υ Ιδιωτική Κατανάλωση, C 172,7 15.302 73,5 Ιδιωτική Επένδυση, Ι 37,9 3.354 16,1 ηµόσια κατανάλωση (κυβέρνηση), G Καθαρές εξαγωγές ΝΧ= Εξαγωγές µείον εισαγωγές Χ-Μ 49,7 4.409 17,1-25,2-2.235-10,7 Το πρώτο πρόβληµα που αντιµετωπίζουµε κατά τη µέτρηση του ΑΕΠ είναι η αλλαγή των τιµών. ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟ ΑΕΠ όταν δεν έχει διορθωθεί για τις αλλαγές στο µέσο επίπεδο τιµών=> ΑΕΠ σε τρέχουσες τιµές ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΑΕΠ όταν έχει διορθωθεί για τις αλλαγές στο γενικό επίπεδο τιµών: πόσο θάταν το ΑΕΠ αν οι τιµές δεν άλλαζαν = ΑΕΠ σε σταθερές τιµές Όποτε γίνεται αναφορά στο ΑΕΠ είναι αναγκαία µια σηµαντική διευκρίνιση: εάν µιλάµε για το ονοµαστικό ή για το πραγµατικό ΑΕΠ. Η αντιδιαστολή ονοµαστικό-πραγµατικό µπορεί ακόµη να επισηµανθεί µε την αναφορά σε ΑΕΠ µετρηµένο σε τρέχουσες τιµές και ΑΕΠ µετρηµένο σε σταθερές τιµές, αντιστοίχως. Πράγµατι, κάθε χρόνο αν υποθέσουµε ότι αναφερόµαστε σε ετήσιες µεταβολές- η αλλαγή του ΑΕΠ σε αξία εµπεριέχει δύο ταυτόχρονες αλλαγές: την αλλαγή της ποσότητας των αγαθών και υπηρεσιών για τα οποία δαπανήθηκαν χρήµατα στην αγορά όπως και την αλλαγή των τιµών τους. Οι τιµές µεταβάλλονται για διάφορους λόγους και µε ιδιαίτερο τρόπο για κάθε αγαθό και υπηρεσία. Κάθε φορά λοιπόν που µετράµε το ΑΕΠ συνοψίζεται στο µέγεθος αυτό τόσο η πραγµατική µεταβολή που αντιστοιχεί στην αλλαγή των πραγµατικών ποσοτήτων αγαθών και υπηρεσιών, όσο και η µεταβολή των τιµών. -3-
Το ζήτηµα είναι να διακριθούν οι µεν από τις δε. Προκειµένου να γίνουν σαφέστερες οι βασικές πτυχές του προβλήµατος ας υποθέσουµε ότι στο ΑΕΠ περιλαµβάνονται µόνο δύο αγαθά σάντουιτς και υπολογιστές των οποίων οι τιµές και οι ποσότητες σε τρία διαδοχικά χρόνια µεταβάλλονται σύµφωνα µε τα δεδοµένα που παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα Πίνακας 2.1 Υποθετικές µεταβολές στις ποσότητες και τις τιµές αγαθών του ΑΕΠ Τιµές και ποσότητες Έτος Τιµή των ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ Ποσότητα ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ Τιµή ΣΑΝΤΟΥΙΤΣ Ποσότητα ΣΑΝΤΟΥΙΤΣ (εκατ) 1 700 ευρώ 100.00 1,5 ευρώ 15 2 650 110.000 2,5 20 3 600 130.000 3,5 25 Σύµφωνα µε τα δεδοµένα του πίνακα 2.1 και όσα έχουµε αναφέρει για τον ορισµό του ΑΕΠ, το µέγεθος αυτό για κάθε διαδοχική χρονιά υπολογίζεται ως ακολούθως: Πίνακας 2.2 ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟΥ ΑΕΠ ΑΕΠ 1 AEΠ 2 => 700 Χ 100.000 = 70.000.000 => 1,5 Χ 15.000.000 = 22.500.000 => 92.500.000 => 650 Χ 110.000 = 71.500.000 => 2,5 Χ 20.000.000 = 50.000.000 => 121.500.000 ΑΕΠ 3 => 600 Χ 130.000 = 78.000.000 => 3,5 Χ 25.000.000 = 87.500.000 => 165.500.000 Πήραµε δηλαδή τις ποσότητες κάθε χρονιάς µε τις αντίστοιχες κάθε φορά τιµές, όπως διαµορφώθηκαν. Το µέγεθος που προκύπτει κατ αυτόν τον τρόπο είναι το ονοµαστικό ΑΕΠ ή ΑΕΠ σε τρέχουσες τιµές. Αν υποθέσουµε ότι οι τιµές δεν είχαν αλλάξει και είχαν µείνει σταθερές στο επίπεδο που είχαν κατά το πρώτο έτος, το ΑΕΠ θα ήταν ένα µέγεθος κατά πολύ µικρότερο: απαλλαγµένο από τη διόγκωση που οφείλεται στην αύξηση των τιµών, το ΑΕΠ σε σταθερές τιµές είναι µικρότερο. Πίνακας 2.3 ΑΕΠ σε ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ ΑΕΠ 1 => 700 Χ 100.000 = 70.000.000 => 1,5 Χ 15.000.000 = 22.500.000 => 92.500.000 AEΠ 2 => 700 Χ 110.000 = 77.000.000 => 1,5 Χ 20.000.000 = 30.000.000 => 107.000.000-4-
ΑΕΠ 3 => 700 Χ 130.000 = 91.000.000 => 1,5 Χ 25.000.000 = 37.500.000 => 128.500.000 Το γεγονός ότι χρησιµοποιούµε το ΑΕΠ ως ένα βασικό δείκτη που συνοψίζει τα ουσιώδη ως προς τη δυνατότητα µιας οικονοµίας µιας περιοχής ή µιας χώρας- να καλύπτει τις ανάγκες του πληθυσµού, εξηγεί το ενδιαφέρον µας να εστιάσουµε σε ό,τι είναι πραγµατική βελτίωση της παραγωγής αγαθών, αφαιρώντας την αριθµητική µεταβολή που οφείλεται αποκλειστικά στις αλλαγές των τιµών: αυτός είναι ο λόγος που το µέγεθος αποκαλείται «πραγµατικό» ΑΕΠ. ΕΤΟΣ ΒΑΣΗΣ: Όταν χρησιµοποιούµε τις τιµές ενός έτους (εδώ του έτους 1) ως βάση για τον υπολογισµό του ΑΕΠ άλλων ετών, αποκαλούµε το έτος 1 ως έτος βάσης. Η διαδικασία µε την οποία διορθώνουµε τον υπολογισµό του ΑΕΠ κατά το µέρος εκείνο που οφείλεται στη µεταβολή των τιµών αποκαλείται αποπληθωρισµός: ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟ ΑΕΠ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΑΕΠ =--------------------------------- είκτης τιµών ο συγκεκριµένος δείκτης τιµών αποκαλείται αποπληθωριστής του ΑΕΠ Η επεξεργασία ενός δείκτη τιµών γίνεται ως εξής ως βάση λαµβάνονται τα δεδοµένα του προηγούµενου απλού παραδείγµατος: ιαιρώντας το ονοµαστικό µε το πραγµατικό ΑΕΠ υπολογίζουµε τον δείκτη τιµών (έµµεσος αποπληθωριστή του ΑΕΠ): 1 1,14 1,29 Αν πολλαπλασιάσουµε µε το 100 η σειρά γίνεται: 100 114 129. Η σειρά αυτή συνιστά έναν απλό δείκτη τιµών. Ο δείκτης αυτός υποδηλώνει ότι η µέση άνοδος των τιµών ήταν τη 2 η χρονιά 14% και την 3 η χρονιά 29% - σε σχέση µε το έτος βάσης ( ή 13,2 έναντι του αµέσως προηγουµένου έτους 2) Το δεύτερο µεγάλο πρόβληµα που προκύπτει κατά τη µέτρηση του ΑΕΠ είναι η αποφυγή των διπλών υπολογισµών. Για παράδειγµα, στην τιµή του ψωµιού περιλαµβάνεται το κόστος που πληρώθηκε για το αλεύρι. Αν στον υπολογισµό του ΑΕΠ αθροίσουµε την αξία του ψωµιού και την αξία του αλευριού, όσο αλεύρι χρησιµοποιήθηκε για το ψωµί θα ληφθεί δυο φορές υπόψη. Το πρόβληµα λύνεται εάν εξαιρέσουµε την αξία του αλευριού που διατέθηκε για ενδιάµεση κατανάλωση ( για να παραχθούν άλλα αγαθά, όπως π.χ. το ψωµί, τα γλυκά κ.ο.κ.). Η λύση δηλαδή είναι να λογαριάζουµε µόνο τα τελικά αγαθά κι όποτε αναφερόµαστε σε -5-
αγαθά που χρησιµοποιούνται για ενδιάµεσες αναλώσεις και όχι µόνο ως τελικά αγαθά να λαµβάνουµε υπόψη µόνο το µέρος εκείνο της παραγωγής που διατίθεται για την τελική κατανάλωση. Οι µέθοδοι µε τις οποίες µπορεί να µετρηθεί το ΑΕΠ είναι οι εξής: 1. Οπτική της δαπάνης: C + I + G + X M Το ΑΕΠ είναι ίσο µε το άθροισµα της δαπάνης για τελικά αγαθά στους τοµείς της ιδιωτικής κατανάλωσης (C ), της ιδιωτικής επένδυσης (I), της δηµόσιας κατανάλωσης (G) και των εξαγωγών (X) µείον τη δαπάνη για αγορά εισαγόµενων αγαθών-υπηρεσιών (M). 2. Προσέγγιση της προστιθέµενης αξίας= έσοδα των επιχειρήσεων - κόστος ενδιάµεσων αγαθών. Το ΑΕΠ µπορεί ακόµη να υπολογιστεί ως το άθροισµα της προστιθέµενης αξίας σε κάθε στάδιο παραγωγής ή ακόµη ως το άθροισµα της προστιθέµενης αξίας όλων των επιχειρήσεων 3. Εισοδηµατική προσέγγιση = µισθοί + τόκοι + ενοίκια + κέρδη + αποσβέσεις + έµµεσοι φόροι. Άλλα προβλήµατα που συνδέονται µε τη µέτρηση του ΑΕΠ είναι τα εξής: o Παράνοµες δραστηριότητες o Ποιοτικές µεταβολές o Μέτρηση υπηρεσιών o Παραοικονοµία o Εξωαγοραίες συναλλαγές (εξαίρεση ο υπολογισµός της ιδιοκατοίκησης µε βάση τα «τεκµαρτά» ενοίκια και της αγροτικής ιδιοκατανάλωσης που γίνεται κατ εκτίµηση) Επίσης προβλήµατα όπως ο αναλφαβητισµός, η κατάσταση της υγείας, η ποιότητα ζωής, η θνησιµότητα - ζητήµατα εξόχως κρίσιµα για το βιοτικό επίπεδο του πληθυσµού βρίσκονται πέρα από το ΑΕΠ: δεν µπορεί σε αυτό να καταγραφούν οι αλλαγές αυτών των µεγεθών. Το ΑΕΠ αποτελεί µια µερική µόνο εκτίµηση της συνολικής ευηµερίας: η παιδική θνησιµότητα, το ποσοστό αλφαβητισµού, το προσδόκιµο ζωής, η κατάσταση υγείας, η ποιότητα του περιβάλλοντος (+ πολλά αγαθά του σύγχρονου πολιτισµού) θα έπρεπε να συνεκτιµηθούν για να προσεγγίσουµε µια µέτρηση της ευηµερίας. Ο σύνθετος δείκτης ευηµερίας που εκτιµάται από τον ΟΗΕ έχει ως αποστολή να απαντήσει σε αυτά τα προβλήµατα (βλ. σχετικές εργασίες του νοµπελίστα Amartya Sen) Είναι πάντως γεγονός ότι παρατηρείται υψηλή συσχέτιση ανάµεσα στο ύψος του πραγµατικού ΑΕΠ και σε επιµέρους δείκτες για το βιοτικό επίπεδο. Έτσι µπορεί κανείς να θεωρεί ότι οποτεδήποτε δεν υπάρχουν άλλες ειδικότερες πληροφορίες το ΑΕΠ δίνει τη βασική εικόνα για τη µεταβολή του βιοτικού επιπέδου ενός πληθυσµού. Σοβαρό περιορισµό σε αυτή τη θεώρηση συνιστά πλέον η κατανόηση του γεγονότος ότι η παραγωγική διαδικασία έχει άµεσες και δραστικές συνέπειες για το φυσικό περιβάλλον: µειώνει το απόθεµα των -6-
φυσικών πόρων (π.χ. περισσότερο χαρτί = λιγότερα δάση, περισσότερα ορυκτά = λιγότερο νερό κ.ο.κ.). Η εκροή δεν είναι αειφόρος: θα έπρεπε συνεπώς να συνεκτιµάται η µείωση των µη ανανεώσιµων φυσικών πόρων για να είναι πληρέστερος ο υπολογισµός του ΑΕΠ. Έτσι θα συνεκτιµούσαµε ό,τι προστίθεται στον πλούτο της χώρας αλλά και ό,τι αφαιρείται από αυτόν. Εάν το διορθωθεί το ΑΕΠ ως προς τις περιβαλλοντικές συνέπειες της παραγωγής αναφερόµαστε στο πράσινο ΑΕΠ. Είναι πάντως πολλαπλές οι δυσκολίες υπολογισµού της αγοραίας αξίας των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. ΙΙ. υνητικό ΑΕΠ και ανεργία Το ΑΕΠ παράγεται από τους κατοίκους της χώρας που εργάζονται µε βάση τον απασχολούµενο εξοπλισµό και τους άλλους διαθέσιµους πόρους. Πάντα όµως υπάρχουν άνεργοι όπως και διαθέσιµοι πόροι που αργούν ή υποαπασχολούνται. Η οικονοµία δεν κινείται πάνω στην καµπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων αλλά κάτω από αυτήν. Το επίπεδο της παραγωγής που θα ήταν εφικτό σε συνθήκες πλήρους απασχόλησης του εργατικού δυναµικού και «κανονικής» απασχόλησης των άλλων πόρων αποκαλείται δυνητικό ΑΕΠ. Η αρνητική απόκλιση του ΑΕΠ από το δυνητικό ΑΕΠ (σε ποσοστό) λέγεται παραγωγικό κενό: output gap. ΠαραγόµενοΑΕΠ υνητικόαεπ 100 υνητικόαεπ Ως άνεργος θεωρείται ο πολίτης που είναι σε ηλικία και σε θέση να εργαστεί, ψάχνει για δουλειά αλλά δεν βρίσκει (ούτε µερική απασχόληση!). Η ανεργία είναι το σοβαρότερο κοινωνικό πρόβληµα των αναπτυγµένων χωρών που αντιµετωπίζει η οικονοµική επιστήµη. Οι αρνητικές συνέπειες είναι πολύ σοβαρές τόσο για το άτοµο σε κατάσταση ανεργίας όσο και για την κοινότητας που πλήττεται από υψηλό ποσοστό ανεργίας. Οι συνέπειες για τον άνεργο είναι: - απώλεια εισοδήµατος - πλήγµα στην αυτοεκτίµηση, άγχος, ανασφάλεια - µαρασµός γνώσεων και δεξιοτήτων - κοινωνική και επαγγελµατική υποβάθµιση (ίσως ακόµη πλήρης αποθάρρυνση και έξοδος από το εργατικό δυναµικό ) Οι συνέπειες για την κοινότητα: - σπατάλη του πολυτιµότερου πόρου - µείωση φορολογικών εσόδων - αύξηση δηµοσίων δαπανών (επιδόµατα ) - συµπίεση µισθών, κοινωνικός µαρασµός, επιβάρυνση βιοτικού επιπέδου -7-
- αύξηση της κοινωνικής έντασης, ρατσισµός, εγκληµατικότητα, απειλή για ρήξη κοινωνικής συνοχής Παρακολουθούµε την ανεργία µε ένα δείκτη που αποκαλείται ποσοστό ανεργίας και υπολογίζεται ως: Ο αριθµός των ανέργων σε δεδοµένη χρονική στιγµή ως ποσοστό του συνολικού εργατικού δυναµικού της χώρας (περιοχής). Εργατικό δυναµικό είναι το τµήµα εκείνο του πληθυσµού που είναι σε ηλικία και σε θέση να εργαστεί και είτε απασχολείται είτε είναι σε κατάσταση ανεργίας: Εργατικό δυναµικό= απασχολούµενοι (πλήρως ή µερικώς) + άνεργοι Στο εργατικό δυναµικό δεν περιλαµβάνονται οι άεργοι (άτοµα που από δική τους επιλογή δεν εργάζονται), οι ηλικιωµένοι-συνταξιούχοι, οι ανήλικοι, οι νοικοκυρές Καλό είναι σχετικά να σηµειωθεί επίσης η έννοια του ποσοστό συµµετοχής στο Εργατικό υναµικό: αναφέρεται στο τµήµα του πληθυσµού που απασχολείται ή αναζητά απασχόληση. εχόµαστε ότι η συνολική απασχόληση συναρτάται στενά µε την οικονοµική δραστηριότητα (δηλαδή την αύξηση της παραγωγής και συνεπώς µε τους ρυθµούς µεγέθυνσης). Η σχέση αυτή επηρεάζεται έντονα από τις τεχνολογικές αλλαγές που υιοθετεί η παραγωγική διαδικασία αλλά και από άλλες «διαρθρωτικές» αλλαγές. Έτσι η παραδοχή µιας σταθερής, θετικής σχέσης ανάµεσα στα δυο µεγέθη (παραγωγή-απασχόληση) στηρίζεται στην υπόθεση ότι βραχυπρόθεσµα τίποτε άλλο δεν αλλάζει: µόνο αν θεωρήσουµε την τεχνολογία σταθερή µπορούµε να δεχτούµε ότι αρκεί η αύξηση της παραγωγής για να εξαλειφθεί πλήρως η ανεργία! Στη συνέχεια, γίνεται διάκριση των µορφών ανεργίας έτσι ώστε να εντοπιστεί το ενδιαφέρον στις πλευρές του προβλήµατος που µπορούν αµέσως να επηρεαστούν από τη µακροοικονοµική πολιτική. Η ανεργία διακρίνεται σε τύπους ανάλογα µε τα κύρια αίτια ή χαρακτηριστικά της: Εποχική: οφείλεται σε φαινόµενα εποχικής διαφοροποίησης της παραγωγής. Χαρακτηριστικό παράδειγµα µπορεί να θεωρηθούν οι ξενοδοχοϋπάλληλοι σε µια χώρα όπου οι τουριστικές υπηρεσίες έχουν έντονα εποχικά χαρακτηριστικά όπως η Ελλάδα. Με το κλείσιµο της περιβόητης saison τον Οκτώβριο είναι πολλοί οι ξενοδοχοϋπάλληλοι σερβιτόροι, µπάρµαν κ.ο.κ- που βρίσκονται σε κατάσταση ανεργίας µέχρι τον επόµενο Μάρτιο Ανεργία τριβής: αναφέρεται στην περίοδο µετάβασης από µια θέση εργασίας σε άλλη είτε αυτή απαιτεί τη γεωγραφική είτε την κλαδική µετακίνηση του εργαζόµενου. ιαρθρωτική: οφειλόµενη σε δοµικούς παράγοντες. Τέτοιοι δοµικοί-διαρθρωτικοί παράγοντες εδράζονται για παράδειγµα στις -8-
δυσαρµονίες ανάµεσα στο εκπαιδευτικό σύστηµα και στην ανάπτυξη της παραγωγής: το αποτέλεσµα µπορεί να είναι ότι σπανίζουν οι εργαζόµενοι που διαθέτουν τις δεξιότητες για τις οποίες ενδιαφέρονται οι επιχειρήσεις ενώ αφθονούν αυτοί που ψάχνουν για δουλειά και διαθέτουν προσόντα για τα οποία δεν υπάρχει αντίστοιχο ενδιαφέρον από τις επιχειρήσεις (χαρακτηριστικό παράδειγµα η υψηλή ανεργία των πτυχιούχων κάτω των 30 ετών στην Ελλάδα). Συνηθέστερο σε διεθνή κλίµακα είναι το φαινόµενο αυτό όταν ολόκληροι επαγγελµατικοί κλάδοι περιπίπτουν σε µαρασµό και συρρικνώνονται λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων επί παραδείγµατι- ενώ οι µέχρι πρότινος απασχολούµενοι δεν µπορούν να βρουν νέα δουλειά χωρίς να υποστούν την κατάλληλη εκπαίδευση επιµόρφωση γιατί δεν διαθέτουν τα προσόντα που απαιτεί η ενσωµάτωση της νέας τεχνολογίας. Στη σύγχρονη µακροοικονοµική έχει επικρατήσει να αποκαλείται το ποσοστό ανεργίας που οφείλεται σε τριβές όπως και σε εποχικάδιαρθρωτικά αίτια «φυσικό» (natural!) ποσοστό ανεργίας. Επειδή είναι πολύ προκλητική κατά τη γνώµη µας η ορολογία και η απόδοσή της στα ελληνικά, διευκρινίζουµε ότι γίνεται αναφορά στην κανονική-συνήθη ανεργία. Τέλος, ξεχωριστή σηµασία για την οικονοµική πολιτική και την τρέχουσα µακροοικονοµική διαχείριση έχει η ανεργία που πηγάζει από την κάµψη της παραγωγής: Κυκλική ανεργία: είναι η ανεργία που πηγάζει από τον οικονοµικό κύκλο σε συγκυριακή βάση αυξάνεται, δηλαδή, µε την ύφεση της οικονοµικής δραστηριότητας και περιορίζεται όταν αρχίζει ή ανάκαµψη επέκταση- άνθηση της οικονοµίας. Θεωρείται ότι µια οικονοµία βρίσκεται σε κατάσταση πλήρους απασχόληση όταν το παραγόµενο ΑΕΠ συµπίπτει µε το δυνητικό ΑΕΠ. Σε αυτή την κατάσταση το ποσοστό ανεργίας ΕΝ είναι µηδέν! Μηδενική είναι µόνον η κυκλική ανεργία. Νόµος του OKUN: συσχετίζει τη µεταβολή του παραγωγικού κενού (απόκλιση παραγόµενου ΑΕΠ από το δυνητικό ΑΕΠ) µε τη διακύµανση του ποσοστού ανεργίας. Όπως προκύπτει από το σχετικό ορισµό που δόθηκε προηγούµενα κάθε φορά που η οικονοµία βρίσκεται σε ύφεση, υπάρχει παραγωγικό κενό που υπολογίζεται ως έλλειµµα επί τοις εκατό επί του δυνητικού ΑΕΠ. Αντίθετα, όταν η οικονοµία βρίσκεται σε άνθηση το παραγωγικό κενό µειώνεται σταδιακά (σε απόλυτο µέγεθος) και µηδενίζεται: το παραγόµενο ΑΕΠ φθάνει να συµπέσει ή ακόµη και να υπερβεί το δυνητικό ΑΕΠ. Μια τέτοια υπέρβαση είναι δυνατή χάρη στην αύξηση των τιµών. -9-
Έστω ότι η κυκλική ανεργία µηδενίζεται όταν τα παραγόµενο ΑΕΠ ταυτίζεται µε το δυνητικό ΑΕΠ και ότι το «σύνηθες» (κανονικό ή «φυσικό») ποσοστό ανεργίας είναι ανεξάρτητο από το ύψος του παραγωγικού κενού. Κάθε αύξηση του παραγωγικού κενού (σε απόλυτες τιµές) θα συνδέεται µε αύξηση της κυκλικής ανεργίας. Ο νόµος του OKUN ξεκινά από αυτή την αφετηρία: τη σχέση κυκλικής ανεργίας και παραγωγικού κενού. Σύµφωνα µε το νόµο του OKUN σε κάθε οικονοµία υπάρχει µια σταθερή σχέση ανάµεσα στον περιορισµό του παραγωγικού κενού (ως απολύτου µεγέθους µετρηµένου ως ποσοστού του δυνητικού ΑΕΠ): εξάλειψη του παραγωγικού κενού σηµαίνει εξάλειψη της κυκλικής ανεργίας. Μάλιστα κατά την έξοδο από την ύφεση η εκροή (το προϊόν) αυξάνεται ταχύτερα από τη µείωση της ανεργίας. Αντίστοιχα όταν η οικονοµία εισέρχεται σε ύφεση το προϊόν µειώνεται ταχύτερα από την αύξηση της ανεργίας. Η διαφορά στην ταχύτητα προσαρµογής δείχνει ότι η κυκλική- ανεργία προσαρµόζεται στις µεταβολές του παραγόµενου ΑΕΠ µε σχετική καθυστέρηση: αυξάνεται βραδύτερα από το ρυθµό κάµψης του ΑΕΠ ενώ µειώνεται βραδύτερα από το ρυθµό µεγέθυνσης. (Παρατηρείστε αυτή τη σχέση µε βάση τα σηµερινά δεδοµένα της ελληνικής οικονοµίας καθώς εισέρχεται σε όλο και βαθύτερη ύφεση καθώς και τις αντίστοιχες προβλέψεις για την µελλοντική ανάκαµψη του ΑΕΠ που συνοδεύεται από πολύ βραδεία βελτίωση στην αγορά εργασίας) Ειδικότερα στις ΗΠΑ, αφού συσχετίστηκαν τα στοιχεία για το παραγωγικό κενός ως ποσοστό του δυνητικού προϊόντος µε το ποσοστό της ανεργίας εκτιµήθηκε ότι η αύξηση του παραγωγικού κενού κατά 2% (σε απόλυτες τιµές) σηµαίνει αύξηση του ποσοστού ανεργίας κατά 1%. Προσοχή: αύξηση του παραγωγικού κενού σε απόλυτες τιµές (π.χ. από -2% σε -4%) σηµαίνει ότι έχουµε µείωση του παραγόµενου προϊόντος δηλ. ύφεση. Με βάση το νόµο του OKUN µπορεί να υπολογιστεί το κοινωνικό κόστος της ύφεσης και το κόστος της ανεργίας µε τη µορφή του κόστους ευκαιρίας (πόσο ΑΕΠ δεν παράγεται λόγω της ύπαρξης ανεργίας) -10-