ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΗ Α.Ε. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ. 1ος ΤΟΜΟΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ. Εκδότες ΗΛΙΑΣ ΜΑΝΙΑΤΕΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ

Ιστορικά

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΗ Α.Ε. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1ος ΤΟΜΟΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ Εκδότες ΗΛΙΑΣ ΜΑΝΙΑΤΕΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ

Σχεδιασµός Συντονισµός Δρ. ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ Σύµβουλος Έκδοσης Δρ. ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΙΖΑΣ Υπεύθυνος δηµιουργικού - ατελιέ ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΟΤΣΚΑΣ Υπεύθυνος εικονογραφικού υλικού ΑΡΤΕΜΗΣ ΨΑΡΟΜΗΛΙΓΚΟΣ Συγγραφείς ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ ΜΙΧΑΗΛ Ακαδηµαϊκός, Οµότιµος Καθηγητής Πανεπιστηµίου ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Αρχαιολόγος, Υπουργείο Πολιτισµού Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας- Σπηλαιολογίας, Γενικός Γραµµατέας του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών ΒΑΣΙΛΑΤΟΣ ΝΙΚΟΣ Ερευνητής Ιστορικός, Συγγραφέας ΓΚΙΩΝΗ ΜΑΡΙΑ Δρ Αρχαιολoγίας ΛΥΡΙΝΤΖΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Αρχαιολόγος, Ερευνητής (Master of Arts), Υπ. Δρ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας Πανεπιστηµίου Αθηνών ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ- ΜΑΝΙΟΥΔΑΚΗ ΛΕΝΑ Δρ. Αρχαιολογίας, Προϊσταµένη Προϊστορικής Συλλογής Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου ΠΙΤΕΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Αρχαιολόγος, Δ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΠΛΑΤΩΝ ΛΕΥΤΕΡΗΣ Λέκτωρ Τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστηµίου Αθηνών ΠΡΟΜΠΟΝΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστηµίου Αθηνών ΡΗΓΑΤΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Επίκουρος Καθηγητής Ιατρικής, Συγγραφέας ΣΑΜΨΩΝ ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας Πανεπιστηµίου Αιγαίου ΣΩΤΗΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΠΕΓΚΥ Δρ, Αρχαιολόγος, Επιµελήτρια Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης ΤΑΣΙΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ Καθηγητής Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου ΤΕΛΕΒΑΝΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Δρ, Αρχαιολόγος, ΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΤΖΑΜΤΖΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Πλοίαρχος Ε.Ν. Συγγραφέας ΤΖΩΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Αρχαιολόγος ΦΕΡΕΝΤΙΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Καθηγητής Τµήµατος Γεωλογίας Πανεπιστηµίου Πατρών ΧΑΛΟΓΛΟΥ ΜΑΡΙΑ Αρχαιολόγος

Επιλογή βιβλιογραφίας ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗΣ Αρχαιολόγος, Καθηγητής Πανεπιστηµίου Γλωσσική Επιµέλεια - Διόρθωση ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΓΙΑΓΙΑ, ΑΛΕΚΑ ΣΦΥΡΗ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΣΙΩΚΟΥ Τεκµηρίωση ΟΛΓΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΖΩΓΡΑΦΙΑ ΜΠΙΔΙΚΟΥΔΗ, ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ Δηµιουργικό Ατελιέ ΗΡΩ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ, ΡΕΒΕΚΚΑ ΚΑΛΙΜΤΖΑΚΗ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ, ΟΛΓΑ ΚΟΝΤΟΝΗ, ΝΙΚΗ ΞΕΝΙΚΑΚΗ, ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΧΡΟΝΗ Γραµµατεία ΑΙΜΙΛΙΑ ΣΟΛΩΜΟΥ Δακτυλογράφηση ΚΡΑΒΒΑΡΙΤΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ, ΜΑΣΤΟΡΑΚΗ ΑΝΔΡΟΝΙΚΗ, ΠΑΠΑΔΑΚΗ ΜΑΡΙΑ, ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ ΕΛΕΝΗ

Η σχεδίαση και η ηλεκτρονική σελιδοποίηση της εγκυκλοπαίδειας «ΔΟΜΗ» βασίστηκε στην ελληνική έκδοση του Adobe InDesign 3.0 CS ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΟΜΗ» Α.Ε. Ιπποκράτους 67, τηλ. 210-3646014 φαξ: 210-3601782 e-mail: ekdomi@internet.gr ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Χ.Κ. ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ Α.Ε.

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ Οι ραγδαίες πολιτικές, οικονοµικές, κοινωνικές και τεχνολογικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών του 20ου αιώνα, ιδίως οι τάσεις προς στενότερη ευρωπαϊκή ενοποίηση και η συντελούµενη παγκοσµιοποίηση των αγορών αλλά και των τάσεων και νοοτροπιών δηµιουργούν ένα νέο σκηνικό όπου τα όρια του εθνικού κράτους γίνονται δυσδιάκριτα και οι επικοινωνίες λαών και ατόµων ευκολότερες και συχνότερες. Την ίδια στιγµή η σχεδόν καθολική επικράτηση της οικονοµίας της αγοράς και σε µικρότερο βαθµό της δηµοκρατίας ως πολιτικού συστήµατος δηµιουργούν µια εικόνα οµογενοποίησης πολιτικών οικονοµικών και κοινωνικών προτύπων. Στις συνθήκες αυτές έγινε και η σχετική συζήτηση για το «τέλος της ιστορίας»: Αφού ένα συγκεκριµένο πολιτικό και οικονοµικό πρότυπο καθιερώθηκε παγκόσµια η ιστορία ως πεδίο εναλλακτικών προτάσεων φαινόταν να τελείωσε. Αλλά και ο καθηµερινός τρόπος ζωής µε την έµφαση στην κατανάλωση και την ατελεύτητη προσπάθεια συγκέντρωσης οικονοµικών µέσων έδειχνε να συµβάλλει προς την κατεύθυνση αυτή καθώς υποτίθεται ότι διαµόρφωνε ένα παγκόσµιο τύπο οικονοµικού ανθρώπου µε παρεµφερείς προτιµήσεις. Η εκδοχή αυτή αποδείχθηκε απλουστευτική. Παράλληλα και ταυτόχρονα µε τις τάσεις αυτές σηµειώθηκε στο τέλος του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα αυξηµένο ενδιαφέρον για θέµατα εθνικής και πολιτισµικής ταυτότητας και εκδηλώθηκε έντονα η ανάγκη ανακάλυψης του παρελθόντος µε το βλέµµα όµως στραµµένο στο παρόν και το µέλλον. Οι κοινωνίες αναζήτησαν τρόπους προσέγγισης πολιτικών και κοινωνικών ζητηµάτων µέσω της προσφυγής σε παρελθόν. Ιδίως στην Ευρώπη, τα έθνη της ηπείρου µας αναζητούν τον τρόπο µε τον οποίο θα συνυπάρξουν σε µια ένωση χωρίς να απωλέσουν ιδιαίτερα εθνικά-πολιτισµικά χαρακτηριστικά. Ανάλογες τάσεις σηµειώνονται σε όλο τον πλανήτη σε σχέση µε την παγκοσµιοποίηση και τον επιθυµητό τρόπο ένταξης στην παγκόσµια κοινωνία χωρίς αυτή να σηµαίνει την απώλεια ιδιαίτερων εθνικών χαρακτηριστικών ή την παραίτηση από τη δυνατότητα ανεξάρτητης διαχείρισης των εθνικών υποθέσεων. Στη χώρα µας το κοινωνικό ενδιαφέρον για την ιστορία αναδείχθηκε έντονα τα τελευταία χρόνια. Οι εκδόσεις Δοµή δεν µπορούσαν παρά να ανταποκριθούν στην ανάγκη αυτή µε την παρούσα 16τοµη έκδοση της Ιστορίας των Ελλήνων η οποία φιλοδοξεί να προσφέρει µια συνολική εικόνα της ιστορικής πορείας τους ελληνικού έθνους από τους Προϊστορικούς Χρόνους έως σήµερα. Αποτελεί προϊόν συλλογικής προσπάθειας, συντεταγµένη από δεκάδες ειδικούς επιστήµονες και ιστορικούς, ενσω- µατώνει τις πιο πρόσφατες ιστοριογραφικές τάσεις, αλλά είναι γραµµένη σε γλώσσα απλή και εύληπτη αποφεύγοντας τις ακραίες γλωσσικές µορφές. Ταυτόχρονα προσπαθεί να συνταιριάξει αρµονικά, σε ένα λειτουργικό σύνολο,

κείµενο και εικόνα σε µια προσπάθεια να απευθυνθεί σε ευρύ κοινό που αποτελούν γενικοί αναγνώστες αλλά και ειδικοί επιστήµονες, εκπαιδευτικοί, αλλά και οι νεώτερες γενιές, µαθητές και φοιτητές οι οποίοι µε το συνδυασµό κειµένου και εικόνας θα εξοικειωθούν ανετότερα µε το παρελθόν. Πιστεύουµε ότι η Ιστορία των Ελλήνων που κρατάτε στα χέρια σας θα συµβάλει στην ιστορική µας αυτογνωσία και θα αποτελέσει για πολλά χρόνια έργο αναφοράς. Οι εκδότες Ηλίας Μανιατέας - Ιωάννης Τεγόπουλος

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σκοπός της ιστορίας είναι η επισκόπηση, η ανασύνθεση και η ερµηνεία µε αµεροληψία και πληρότητα γεγονότων και καταστάσεων που πραγµατοποιήθηκαν διαδοχικά στο παρελθόν, κατά χρονολογική σειρά, από έναν λαό, µία κοινωνία, µία πόλη αλλά και στο πλαίσιο της επιστήµης, των θεσµών, της γλώσσας κοκ. Η επιστήµη της ιστορίας είναι ελληνική επινόηση. Ο τίτλος Ιστορίαι ή Γενεηλογίαι ή Ηρωολογία χρησιµοποιήθηκε από τον λογογράφο Εκαταίο Ηγησάνδρου Μιλήσιο (520 π.χ.(;)-476 π.χ.), η επίδρασή του οποίου στον πατέρα της Ιστορίας Ηρόδοτο (480 π.χ.-420 π.χ.) είναι αναµφισβήτητη. Ο Εκαταίος ταξίδεψε στη Μεσόγειο και στον Εύξεινο. Από τις ακτές απ όπου ξεκινά η περιγραφή του προχώρησε στο εσωτερικό των χωρών: Σκυθία, Περσία, Ινδία, Αίγυπτος, Λιβύη. Κατέγραφε τα ήθη και τα έθιµα των λαών που συναντούσε, δίνοντας παράλληλα πληροφορίες για τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής (Περιήγησις ή Γης περίοδος). Τα ίχνη του πολυταξιδεµένου Εκαταίου, ακόµα του αρχαιότερου Σκύλακα από τα Καρύανδα, του Ευθυµένη από τη Μασσαλία και άλλων λογογράφων ακολούθησε ο Ηρόδοτος, ο αρχαιότερος Έλληνας ιστοριογράφος, ο οποίος στην αρχή των εννέα βιβλίων του παραθέτει το γνωστό προοίµιο «Ηροδότου Αλικαρνησσέος. Ιστορίης απόδεξις ήδε, ως µήτε τα γενόµενα εξ ανθρώπων τω χρόνω εξίτηλα γένηται, µήτε έργα µεγάλα τε και θωµαστά, τα µεν Έλλησι, τα δε βαρβάροισι αποδεχθέντα, άκλεα, γένηται, τα τε άλλα και δι ήν αιτίην επολέ- µησαν αλλήλοισι», που σηµαίνει ότι εκθέτει την ιστορία του για να µην ξεθωριάσουν µε τα χρόνια και σβήσουν άδοξα τα µεγάλα και θαυµαστά έργα που έγιναν από Έλληνες και βαρβάρους. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται για την αιτία που πολέµησαν µεταξύ τους Έλληνες και βάρβαροι. Ο Ηρόδοτος για τη συγγραφή του εφαρµόζει την παρατήρηση (όψις, αυτοψία), την κρίση του (γνώµη), την αναζήτηση (ιστορίη) και χρησιµοποιεί ως αδιάψευστη πηγή την τοπική παράδοση που πρέπει να γίνεται δεκτή, σύµφωνα µε αυτόν, χωρίς κριτική θεώρηση. Έτσι στην ιστορία του εισχωρεί το µυθώδες. Τα κριτήρια για τη συγγραφή τροποποιούνται µε τον Θουκυδίδη (460-411(;) π.χ.). Ο Θουκυδίδης απορρίπτει τους µύθους των τοπικών παραδόσεων και δεν αναφέρεται σε χρησµούς και σε θαύµατα Περιορίζεται στη συλλογή ιστορικών πληροφοριών και στην καθαρή εξιστόρηση των γεγονότων, τα τοποθετεί στον χρόνο, εξετάζει την αιτιακή τους συνάφεια και εισάγει την ιστορική κρίση, την οποία προσπαθεί να συγκροτήσει αµερόληπτα, κατά το δυνατόν ανεπηρέαστη από αξίες, προκαταλήψεις και συµφέροντα. «Τα πραγµατικά γεγονότα του πολέµου αυτού (του Πελοποννησιακού) γράφει θεώρησα καθήκον µου να τα περιγράψω όχι όπως τα µάθαινα από τον πρώτο τυχόντα ούτε όπως µου άρεσε (..) Και η διασταύρωση των πληροφοριών περί εκάστου ήταν επίπονη» (Βιβλ. Α, 20-21). Με τον Θουκυδίδη, ο οποίος διακρίνει µε κοπιαστική συνειδητή προσπάθεια το πραγµατικό από το φανταστικό γεγονός, θεµελιώνεται η επιστήµη της ιστορίας. Βεβαίως η µέθοδος του Θουκυδίδη δεν εφαρµόστηκε πλήρως από τους διαδόχους του. Γι αυτό παρατηρεί ο Πλούταρχος: «..Η δε των πράξεων και των βίων ηλικιώτης ιστορία (η σύγχρονη ιστορία) τα µεν φθόνοις και δυσµενείαις, τα δε χαριζόµενη και κολακεύουσα λυµαίνηται και διαστρέφη την αλήθειαν» (Πλουτ., Περικλής 13.16). Και για αυτό παραθέτει ο Λουκανός, διανοούµενος του 125-194 µ.χ., τις ιδιότητες του ιδανικού ιστοριογράφου που δεν χαρίζεται, που δεν κολακεύει και που δεν διαστρέφει την αλήθεια. Αυτός πρέπει να είναι «άφοβος γράφει αδέκαστος, ελεύθερος, φίλος της παρρησίας να λέει όπως ο κωµικός Αριστοφάνης τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη, χωρίς να επηρεάζεται από µίσος «µισεί», από φιλία «ουδέ φιλία», χωρίς να φείδεται ή να χαρίζεται ή να ντρέπεται ή να αισθάνεται δύσκολα, να είναι ίσος δικαστής, «εύνους άπασιν»: µε

καλή διάθεση για όλους, που να µην απονέµει και καταλογίζει στο ένα από τα δύο αντιµαχόµενα µέρη περισσότερο απ ό,τι πρέπει» (Λουκανού, Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν, 39-41). Το πρόβληµα της ιστορικής αλήθειας είχε τεθεί από την αρχαιότητα. Η ιστορική µνήµη, έλεγαν, µας προστατεύει από τη λήθη και το «µή λήθον» (α-λησµόνητο) ονοµάζεται «α-ληθές». («Αληθές το µη λήθον», Ηράκλειτος). Η ιστορία όµως γράφεται κατά κανόνα από τους νικητές που στρεβλώνουν, για λόγους προπαγάνδας και πολιτικής σκοπιµότητας, την ιστορική αλήθεια. Σε αυτό βοηθά η ίδια η α-λήθεια που την φτιάχνει κανείς όπως ακριβώς φτιάχνει το ψέµα (Οδ. Ελύτης, Μαρία Νεφέλη). Και τι κερδίζουν όσοι λένε ψέµατα; Ρωτούσαν µερικοί τον Αριστοτέλη σύµφωνα µε τον Διογένη Λαέρτιο «όταν λένε την αλήθεια -απαντούσε ο µεγάλος Σταγειρίτης- δεν γίνονται πιστευτοί». [Όταν λέγωσιν αλήθειαν, µη πιστεύεσθαι, Αριστοτέλης στον Διογ. Λαέρτιο] Το δυσκολότερο πάντως δεν είναι να βρει κάποιος αλλά να πει µιαν αλήθεια. Τα µνηµεία λ.χ. αγάλµατα, αγγεία, κοσµήµατα, όπλα κλπ. είναι άφωνα και συνεπώς δεν µπορούν να πουν ψέµατα. Παρόλα αυτά «δεν είµαστε ικανοί ή δεν θέλουµε επισηµαίνει ο κορυφαίος αρχαιολόγος J. Boardman να τα επεξεργαστούµε µε τους τρόπους που υποβάλλουν τα ίδια, αλλά προτιµάµε τους τρόπους που υπαγορεύουν σύγχρονές µας τυπολογίες και µοντέλα». Η παρατήρηση είναι σηµαντική, αφού εκτός από το πρόβληµα που συνιστούν η ιδεολογία και οι αξίες, επισηµαίνει και τη στρεβλωτική πολλές φορές επίδραση της οπτικής µιας συγκεκριµένης εποχής που επιβάλλει τα δικά της µέτρα στην αξιολόγηση µιας άλλης µε διαφορετικό σύστηµα αξιών και άλλες κοινωνικές αντιλήψεις (J. Boardman, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, Εκδ. Καρδαµίτσας, σ. 11). Στη δεκαεξάτοµη Ιστορία των Ελλήνων προσπαθήσαµε να υπηρετήσουµε την ιστορική αλήθεια και να αποφύγουµε ιδέες υπερτίµησης ή υποτί- µησης προσώπων και γεγονότων. Προσπαθήσαµε επίσης να παραµερίσουµε, κατά το ανθρωπίνως δυνατόν, τις προσωπικές µας πεποιθήσεις που σχετίζονται µε την ιδεολογία µας, την πολιτική µας τοποθέτηση ένταξη, τη θρησκεία, το φύλο κλπ. Η Ιστορία των Ελλήνων µε τεκµηριωµένα άρθρα που φωτίζουν τα γεγονότα σε βάθος και από διαφορετικές οπτικές γωνίες φιλοδοξεί να προσθέσει στην ιστοριογραφία ακολουθώντας ανανεωµένη µεθοδολογία και εκσυγχρονισµένο προβληµατισµό σε µια προσπάθεια νέας θεώρησης των ιστορικών γεγονότων. Είναι ένα έργο που φιλοδοξεί να υπηρετήσει πρωτίστως την ιστορική αλήθεια και γι αυτό ελπίζουµε ότι θα είναι έργο µε διαχρονική πνοή που θα µείνει για να αποδεικνύει τη µακροχρόνια ενότητα και συνέχεια του λαού µας και την πολυσήµαντη προσφορά του στον παγκόσµιο πολιτισµό. Όλοι οι συγγραφείς, σύµφωνα µε την παράδοση της Θουκυδίδιας πρακτικής, εξετάζουν νηφάλια και σε βάθος τα γεγονότα. Αποφεύγουν τους φθόνους και τις δυσµένειες, τα ψεύτικα τα λόγια τα µεγάλα και τις κολακείες, λέγοντας «τα σύκα, σύκα», «τη σκάφη, σκάφη», ώστε ο αναγνώστης να οδηγείται ανεπηρέαστα σε ασφαλή συµπεράσµατα για το παρόν και το µέλλον από το µακρινό παρελθόν που κρύβει τεράστια δύναµη µέσα του. Αυτή είναι η συνεισφορά της Ιστορίας των Ελλήνων. Το έργο αυτό είναι χρήσιµο για τον πολίτη, τον στοχαστή, τον δηµιουργό, τον ελεύθερο, τον ωραίο Έλληνα που θέλει να γνωρίζει τις ιστορικές καταβολές του και να αντιλαµβάνεται εναργέστερα το παρόν, το εκάστοτε παρόν στον σύγχρονο κόσµο, επωφελούµενος από το παρελθόν. Αυτό συµβαίνει υποχρεωτικά διότι Αντίληψη είναι η ενεργητική ανάπλαση του παρόντος από το παρελθόν. Δηλαδή ο συνδυασµός όλων των δεδοµένων του τώρα προς τα αποτελέσµατα της προηγούµενης εµπειρίας.

Το δεκαεξάτοµο έργο συνιστά προς αυτή την κατεύθυνση ένα θετικό βοήθηµα ιστορίας και ανθρωπογνωσίας του Έλληνα, το οποίο θα φανεί χρήσιµο και χρηστικό σε όλους: στον δάσκαλο, στον καθηγητή, στον φιλίστορα, κυρίως στη σπουδάζουσα νεολαία στην οποία άλλωστε το αφιερώνουµε. Ο πρώτος τόµος της 16τοµης «Ιστορίας των Ελλήνων» αναφέρεται στην προϊστορία. Ξεκινά από το φυσικό γεωγραφικό πλαίσιο. Ακολουθεί η εποχή του Λίθου και του Χαλκού, καθώς γίνονται εκτεταµένες αναφορές στον κυκλαδικό, µινωικό και µυκηναϊκό πολιτισµό. Σύµφωνα µε έρευνες γλωσσολόγων, αρχαιολόγων και άλλων ειδικών επιστηµόνων, διάφορα ινδοευρωπαϊκά φύλα άρχισαν να µεταναστεύουν προοδευτικά κατά κύµατα, εγκαταλείποντας την αρχική κοιτίδα τους (κεντρική Ευρώπη έως τα Ουράλια και τη Βαϊκάλη) αναζητώντας νέους τόπους από τα µακρινά νεολιθικά χρόνια (6η 4η χιλιετία). Μεταξύ 2200(;) και 1900(;) π.χ. αρκετοί ινδοευρωπαίοι πρωτοέλληνες (πρωτοαιολικά φύλα, Αρκάδες, Ίωνες κ.ά.) είχαν εγκατασταθεί σε Μακεδονία, Ήπειρο και βορειοδυτική Θεσσαλία. Από αυτούς άλλες συµπαγείς οµάδες παρέµειναν στον ελληνικό βορρά και άλλες κυρίως Ίωνες άρχισαν σποραδικά (από το 1900(;) π.χ.) να κινούνται νοτιότερα και να εγκαθίστανται προοδευτικά σε ανατολική Στερεά, Αχαΐα, Κορινθία, Αττική, Τροιζήνα ακόµα σε Εύβοια, Κέα, Κεφαλληνία κ.ά. Η τελευταία µαζική εγκατάσταση πρωτοελλήνων από βορρά προς νότο γίνεται ενδεχοµένως γύρω στο 1100 π.χ. µε την καλούµενη κάθοδο των Δωριέων. Οι ινδοευρωπαίοι πρωτοέλληνες, που είχαν κοινή γλώσσα, κοινή θρησκεία, κοινά ήθη και παρόµοιους θεσµούς, αναµείχθηκαν στον νέο τόπο εγκατάστασης µε τους αυτόχθονες Κυκλαδίτες, Μινωίτες κ.ά., που είχαν αναπτύξει ένα σπουδαίο πολιτισµό. Από τη γόνιµη διαρκή επαφή πρωτοελλήνων Κυκλαδιτών Μινωιτών κ.ά. αυτοχθόνων προέκυψε ο καθαρά ελληνικός µυκηναϊκός πολιτισµός που ονοµάστηκε έτσι από το σηµαντικό κέντρο της εποχής, τις Μυκήνες στις οποίες είχαν εγκατασταθεί αρχικά Αχαιοί. Νίκος Βαρδιάµπασης

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ Γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 1947. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήµιο Αθηνών (πτυχίο 1975) και παρακολούθησε µαθήµατα στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών (1975 1977). Αναγορεύθηκε διδάκτωρ του Πανεπιστηµίου Αθηνών το 1978. Ειδικεύτηκε στην Παθολογία. Εργάστηκε στην Πανεπιστηµιακή Κλινική του Νοσοκοµείου ο Ευαγγελισµός (1982) και στο Γενικό Νοσοκοµείο Αεροπορίας (1984). Το 1985 εκλέχτηκε λέκτορας στη Σχολή Επιστηµών Υγείας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, όπου δίδαξε αυτοδύναµα για µια τετραετία (1985 1989). Επίσης εργάστηκε ως γιατρός στον ΕΟΦ και διετέλεσε τακτικό µέλος της Επιτροπής Εθνικού Συνταγολογίου (1988). Παράλληλα µε την διδασκαλία και τη άσκηση της ιατρικής (έως το 2000) ασχολείται από το ραδιόφωνο, την τηλεόραση και τον Τύπο µε τη διαχρονική ιστορία της ελληνικής γλώσσας. ΡΑΔΙΟΦΩΝΙΚΕΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ: «Γιατί το λέµε έτσι», Πρώτο Πρόγραµµα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, 1982-1988. «Κάθε µέρα και µια λέξη», «Αθήνα 9,84» 1988 1991. ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΕΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ: «Ιστορία µιας λέξης» Τηλεόραση ΕΤ-2 1995 1997, «Οι λέξεις στη ζωή µας» MEGA 1998, ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ: Συντάκτης της Ελευθεροτυπίας από το 1990 σε θέµατα Γλώσσας και Ιστορίας.Συντονιστής Επιµελητής του «Ε» ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Αρχισυντάκτης του «ΟΛΥΜΠΙΑΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ». Συντονιστής του «Ε» Ιστορικά Πρωτοπόροι. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΕΡΓΟ (Εκτός Ιατρικής): Στο Δηµοσιογραφικό Εργαστήρι (1994) Στην Σχολή Υποκριτικής του Κ. Καζάκου. (1996) (Μάθηµα Ελληνική γλώσσα και ιστορία) ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ: Ιατρικό Ιστορικό (Εκδ. «Ηριδανός»)Ευρύλοχος (Εκδ. «Ηριδανός») Τειρεσίας (Εκδ. «Κέδρος») Ετυµολογικό Αλφαβητάριο (Εκδ Α.Α Λιβάνη)Ιστορία µιας Λέξης (διαχρονική ιστορία της ελληνικής γλώσσας) Τόµοι. Α, Β, Γ, Δ, Ε (Εκδ Α.Α. Λιβάνη.) ΧΡΗΣΤΟΣ Σ. ΑΓΟΥΡΙΔΗΣ Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Οικονοµικά και Διοίκηση Επιχειρήσεων στο Πανεπιστήµιο Μακεδονίας και Αρχαιολογία και Ιστορία της Τέχνης στο Πανεπιστή- µιο Αθηνών. Συνέχισε µεταπτυχιακές σπουδές στη Ναυτική Αρχαιολογία στο Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης, µε υποτροφία του Ιδρύµατος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης. Η Διατριβή που εκπονεί στο Πανεπιστήµιο Ιωαν-

νίνων διαπραγµατεύεται τη Ναυτική Διάσταση του Πρωτοελλαδικού Πολιτισµού, µε έµφαση στις ενάλιες µαρτυρίες, τους λιµένες και τη διακίνηση των πρώτων υλών στο Αιγαίο κατά την Πρώιµη Εποχή του Χαλκού. Υπηρετεί ως αρχαιολόγος στην Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδας του Υπουργείου Πολιτισµού και είναι Γενικός Γραµµατέας του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών. Έχει διευθύνει πολλές χερσαίες και υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες και έχει οργανώσει διεθνή ερευνητικά προγράµµατα, συνέδρια και εκθέσεις σχετικά µε διάφορες πτυχές της ναυτικής αρχαιολογίας. Έχει λάβει µέρος σε πολλά διεθνή συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έχει δηµοσιεύσει πολλά άρθρα και µελέτες σχετικά µε τη ναυσιπλοΐα και το θαλάσσιο διαµετακοµιστικό εµπόριο κατά την Εποχή του Χαλκού. Ανάµεσα σε αυτά 1997, Sea Routes and Navigation in the third millennium Aegean, Oxford Journal of Archaeology 16:1, 1-24./ 1999, Point Iria wreck: Discovery and Excavation, in Phelps, W., Lolos, Y. and Vichos, Y. (eds): The Point Iria Wreck: Interconnections in the Mediterranean ca.1200 BC. Proceedings of the International Conference, Island of Spetses, September 1998, Athens 1999, p. 25-42. /2000, Seafaring, Trade and Cultural contact in the Aegean during the Early Bronze Age ; (IKUWA 99), Germany, p. 101-112. /2002, «Ναυάγια των Πώϊµων Βυζαντινών Χρόνων στο Σταυροδρόµι του Αργολικού, στο Κονσολάκη-Γιαννοπούλου Ελ. (επιµ.), ΕΠΑΘΛΟΝ, Β Πόρος 2002 (υπό εκτύπωση). /2004, «Ενάλια αρχαιολογική έρευνα στον Αργολικό. Ερευνητική περίοδος 2003», ΕΝΑΛΙΑ VIΙΙ, 28-44./ 2005, «Ι.ΕΝ. Α.Ε. 15 χρόνια υποβρυχίων ερευνών στους θαλάσσιους δρόµους του Αργολικού. Από την Εποχή του Χαλκού έως το Βυζάντιο», Πρακτικά συνεδρίου Ι.ΕΝ.Α.Ε. 30 χρόνια υποβρύχιας έρευνας. Από το Πελαγονήσι στην Κορακιά, Αθήνα 2005 (υπό εκτύπωση).ως εκπαιδευτής καταδύσεων έχει εκπαιδεύσει πολλούς νέους επιστήµονες στην επιστηµονική κατάδυση. Είναι µέλος µη κυβερνητικών και συνδικαλιστικών οργανισµών. ΝΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΑΤΟΣ Δικηγόρος Συγγραφέας. Γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε νοµικά στα Πανεπιστήµια Αθηνών και Παρισίων (Paris I Pantheon Sorbonne. Έχει συγγράψει δέκα βιβλία ιστορίας και τέχνης. Τα πεδία του ενδιαφέροντός του συγκεντρώνονται στο φαινόµενο του πολέµου ανά τους αιώνες και στα µέσα διεξαγωγής αυτού. Κατ εντολή της Ακαδηµίας Αθηνών συνέγραψε µελέτη για την ιστορία και την αισθητική των όπλων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Συνεργάζεται µε το Μουσείο Μπενάκη για θέµατα ιστορίας των όπλων, ενώ έχει συνεργασθεί και µε το Υπουργείο Εθνικής Άµυνας για όµοια θέµατα. Έχει τεκµηριώσει και αναδείξει την συλλογή Σαρόγλου του Πολεµικού Μουσείου Αθηνών. Έχει τιµηθεί µε έπαινο από την Ακαδηµία Αθηνών για το βιβλίο

του «Κάστρα της Ελληνικής Γης» και µε βραβεία από άλλους πολιτιστικούς οργανισµούς. Άρθρα του έχουν δηµοσιευθεί στον ηµερήσιο και περιοδικό τύπο, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Είναι Πρόεδρος της Εφορείας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, ενώ έχει χρηµατίσει Πρόεδρος των Φίλων του Μουσείου Μπενάκη, Πρόεδρος των Φίλων του Πολεµικού Μουσείου, Αντιπρόεδρος του Οργανισµού Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων και Αντιπρόεδρος της Οµοσπονδίας Σωµατείων Φίλων των Μουσείων. ΜΑΡΙΑ ΓΚΙΩΝΗ Γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε αρχαιολογία στα Πανεπιστήµια Paris I Pantheon Sorbonne και Paris X Nanterre. Η διδακτορική της διατριβή µε θέµα Το παλαιοπεριβάλλον των σπηλαίων της Ελλάδος από την Παλαιολιθική µέχρι το τέλος της Νεολιθικής Εποχής, εκπονήθηκε στο Πανεπιστήµιο Αθηνών. Έχει συµµετάσχει σε ανασκαφές αρχαιολογικών και παλαιοντολογικών θέσεων και σε πολλά συνέδρια, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Έχει δηµοσιεύει µελέτες της σε ελληνικά και ξένα βιβλία και περιοδικά. Τα πεδία της έρευνάς της αφορούν στον προϊστορικό άνθρωπο και στη σχέση του µε τα σπήλαια, στις παλαιοπεριβαλλοντικές και ιδιαίτερα στις κλιµατικές µεταβολές που επέδρασαν στην εξέλιξή του και στην εφαρµογή των Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών στην αρχαιολογική έρευνα. ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΛΥΡΙΝΤΖΗΣ Γεννήθηκε στην Αθήνα και αποφοίτησε από το Κλασικό Λύκειο Χανίων. Απέκτησε το πτυχίο του στην κατεύθυνση της Αρχαιολογίας και Ιστορίας τη Τέχνης του Τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής στην Αθήνα. Συνέχισε τις σπουδές του µε την απόκτηση µεταπτυχιακού τίτλου στην αρχαιολογία στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας του Πανεπιστηµιακού Κολεγίου του Λονδίνου. Έχει λάβει µέρος σε συστηµατικές και σωστικές ανασκαφές αλλά και έρευνες επιφανείας ενώ έχει συµµετάσχει σε διάφορα συνέδρια και ηµερίδες. Έχει εργαστεί στην ΙΓ Ε.Π.Κ.Α. στο Ν. Μαγνησίας καθώς και σε διάφορα ερευνητικά προγράµµατα. Η διδακτορική του διατριβή πραγµατεύεται τη διαχείριση των υδατικών πόρων στην Κρήτη της Μέσης και Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Προς το παρόν ζει και εργάζεται στην Κρήτη. ΛΕΝΑ ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ-ΜΑΝΙ- ΟΥΔΑΚΗ Γεννήθηκε στην Αθήνα και αποφοίτησε από το Α Τοσίτσειο-Αρσάκειο Γυµνάσιο. Σπούδασε αρχαιολογία και απέκτησε διδακτορικό

δίπλωµα στο Πανεπιστήµιο Αθηνών. Aπό το 1978 εργάστηκε στις Εφορείες της Ρόδου και της Πάτρας και διεξήγαγε ανασκαφικές έρευνες στην Ρόδο, την Κώ και την Αχαϊα. Οι επιστηµονικές της δηµοσιεύσεις αναφέρονται στο µινωϊκό οικισµό στα Τριάντα της Ρόδου και στα µυκηναϊκά νεκροταφεία της Αχαϊας. Το θέµα της διδακτορικής της διατριβής είναι ο προϊστορικός οικισµός του Αιγίου και η πρώϊµη µυκηναϊκή εποχή στην Αχαϊα. Από το 1987 εργάζεται στην Προϊστορική Συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και από το 1998 είναι προϊσταµένη της Συλλογής. Η επανέκθεση της Προϊστορικής Συλλογής, που ολοκληρώθηκε το 2004/2005, και παράλληλα η ταύτιση και δηµοσίευση αρχαίων, οι περιοδικές εκθέσεις και τα προγράµµατα συνεργασίας µε άλλα ευρωπαϊκά Μουσεία και Πανεπιστήµια αποτελούν τα κύρια έργα της. ΧΡΗΣΤΟΣ Ι. ΠΙΤΕΡΟΣ Γεννήθηκε στο Αρκαδικό Ναυπλίας και αποφοίτησε από το Λύκειο Ναυπλίου. Σπούδασε Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών και Αρχαιολογία και Τέχνη στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Είναι αρχαιολόγος υπάλληλος του Υπουργείου Πολιτισµού. Αρχικά υπηρέτησε για τρία χρόνια στη Θ ΕΠΚΑ Θηβών όπου διενήργησε σηµαντικές ανασκαφικές έρευνες, στο Δήλεσι, τη Λιβαδειά και τη µυκηναϊκή ακρόπολη της Καδµείας µε σηµαντικές ανασκαφικές έρευνες για το πρόβληµα των καταστροφών της µυκηναϊκής Θήβας καθώς και για τα ενεπίγραφα µυκηναϊκά σφραγίσµατα. Στη συνέχεια µετατέθηκε στην Αργολίδα, όπου υπηρετεί στη Δ ΕΠΚΑ και έχει διενεργήσει µεγάλο αριθµό σωστικών ανασκαφών κυρίως στο Άργος, την Επίδαυρο, το Ναύπλιο και την Τίρυνθα. Έχει τη διεύθυνση συστηµατικής ανασκαφικής έρευνας στην Αρχαία Αγορά του Άργους σε συνεργασία µε τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Έχει λάβει µέρος σε πολλά διεθνή συνέδρια και έχει δηµοσιεύσει πολλές και σηµαντικές αρχαιολογικές µελέτες Εκπονεί διδακτορική διατριβή µε θέµα: Παµυκηναϊκά Σφραγίσµατα των Θηβών ενώ έχει συγγράψει πολλά εκλαϊκευτικά άρθρα για πολιτιστικά και κυρίως αρχαιολογικά θέµατα στον τοπικό αλλά και στον αθηναϊκό τύπο. Στην καθηµερνή Επτά Ηµέρες: α) Το αρχαιολογικό Μουσείο Ναυπλίου 2 11 95. β) Το Μυκηναϊκό Άργος (31 5 98) γ) Ηραία τα εν Άργει και Ασκληπιεία Επιδαύρου (9 9 2001). ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ: Η Γραµ- µική Γραφή Β, αφιέρωµα για την Ελληνική Γλώσσα (24 7 99). Με ενέργειές του επεστράφη µυκηναϊκό σφράγισµα από την Τίρυνθα που επισηµάνθηκε σε ιδιωτική συλλογή της νότιας Γερµανίας. Τα επιστηµονικά του ενδιαφέροντα αναφέρονται κυρίως στους ιστορικούς χρόνους αλλά και στην προϊστορική µυκηναϊκή εποχή.

ΛΕΥΤΕΡΗΣ Ν. ΠΛΑΤΩΝ Λέκτορας του Τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Υπεύθυνος του Έργου Συντήρησης και Δηµοσίευσης Ευρηµάτων των Ανασκαφών Ζάκρου. Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης και παρακολούθησε τις βασικές σπουδές αρχαιολογίας στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών. Το 1988 πήρε το διδακτορικό του δίπλωµα στο Πανεπιστή- µιο του Bristol της Αγγλίας, µε θέµα τους «µινωικούς χώρους εργασίας». Κατά το διάστηµα 1994-2002, δίδαξε προϊστορική αρχαιολογία στα Πανεπιστήµια Κρήτης και Αιγαίου και εργάσθηκε στην ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία. Το 2002 εκλέχθηκε στη βαθµίδα του Λέκτορα στο Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, σε θέση που έχει ως ειδικότερο αντικεί- µενο τη µινωική αρχαιολογία. Από το 1992, η Αρχαιολογική Εταιρεία των Αθηνών, της οποίας είναι εταίρος, του έχει αναθέσει το έργο συµπληρωµατικής συντήρησης και δηµοσίευσης των ευρηµάτων των ανασκαφών της στη µινωική Ζάκρο. Έχει δηµοσιεύσει πολλά άρθρα σε επιστηµονικά περιοδικά και έχει λάβει µέρος σε πολλά διεθνή συνέδρια πάνω σε ειδικά θέµατα της προϊστορικής αρχαιολογίας του Αιγαίου. ΙΩΑΝΝΗΣ Κ. ΠΡΟΜΠΟΝΑΣ Καθηγητής Πανεπιστηµίου Αθηνών. Γεννήθηκε το 1940 στο Φιλώτι της Νάξου. Σπουδές: Πανεπιστήµιο Αθηνών, διδάκτωρ Πανεπιστηµίου Αθηνών, µετεκπαίδευση στη Γαλλία στην Εcole Pratique des Hautos Etudes. Βασικά έργα: Η συγγένεια Μακεδονικής και Μυκηναϊκής διαλέκτου και η πρωτοελληνική καταγωγή των Μακεδόνων (1973), Η µυκηναϊκή εορτή * Θρονοελητήρια (to-no-e-ke-te-ri-jo) και η επιβίωσις αυτής εις τους ιστορικούς χρόνους (1974), Σύντοµος Εισαγωγή εις την Μυκηναϊκήν Φιλολογίαν (1977), Λεξικό της Μυκηναϊκής Ελληνικής (1978), Η µυκηναϊκή επική ποίηση µε βάση τα µυκηναϊκά κείµενα και τα οµηρικά έπη (1980), Ανθολογία Μυκηναϊκών Κειµένων (1983), Ακριτικά Α (1985), Οµηρικά Έπη και Νεοελληνικά Δηµοτικά Τραγούδια Α (1987) και Β (1989), Ελληνική επική ποίηση από τα µυκηναϊκά χρόνια ως σήµερα (1990), Κοινά γλωσσικά στοιχεία στα Οµηρικά Έπη και στη Νέα Ελληνική αµάρτυρα στην αττική πεζογραφία (2000). Έχει δηµοσιεύσει περίπου 150 µελέτες και άρθρα σε επιστηµονικά περιοδικά και σε Πρακτικά πανελληνίων και διεθνών συνεδρίων. Υπό έκδοση: α) Κοινά γλωσσικά, στιχουργικά και θεµατικά στοιχεία στα Οµηρικά Έπη και στα Νεοελληνικά Δηµοτικά τραγούδια και β) Τοπωνυµικό Λεξικό των νήσων του Αιγαίου (έργο ζωής: 1960 ).

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΡΗΓΑΤΟΣ Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1945. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, όπου έγινε διδάκτωρ και υφηγητής άµισθος επίκουρος καθηγητής. Ασκεί την ιδιότητα του παθολόγου ογκολόγου και τα τελευταία 22 χρόνια είναι διευθυντής νοσοκοµείου, 20 από τα οποία στο Νοσοκο- µείο «O Άγιος Σάββας». Δραστηριοποιείται επίσης στο χώρο των επιστηµονικών εταιρειών και του ιατρικού τύπου Παράλληλα µε την ιατρική ασχολείται και µε την ιστορία, τη λαογραφία και τον πολιτισµό της ιατρικής καθώς και την πεζογραφία. Ήδη από έγκυρους εκδοτικούς οίκους κυκλοφορούν 55 βιβλία του, ελληνικά και ξενόγλωσσα, 36 από τα οποία κινούνται στον χώρο του πολιτισµού της ιατρικής. Η εκδοτική και η γενικότερη πολιτιστική δραστηριότητά του έχουν ευρύτατα αναγνωρισθεί και σχολιασθεί µε περισσότερα από 750 κριτικά σηµειώµατα και άρθρα από διακεκριµένους πανεπιστηµιακούς του χώρου των ανθρωπιστικών σπουδών, από κριτικούς και από λογοτέχνες. Για τα βιβλία του ο Γεράσιµος Ρηγάτος έχει βραβευθεί από την Ακαδηµία Αθηνών µε βραβείο Α τάξεως (1989), από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών (Έπαινος Μάρκου Αυγέρη 1994) και από διάφορα λογοτεχνικά και άλλα σωµατεία. Επίσης έχει τιµηθεί µε ειδική εκδήλωση από τον Τοµέα Ανθρωπιστικών Σπουδών του Παιδαγωγικού Τµήµατος του Πανεπιστήµιου Αθηνών (1996), µε υποτροφία από το Τµήµα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστήµιου Princeton (1998) και µε ειδικά αφιερώµατα σε εφηµερίδες και τα περιοδικά «Έρευνα» 1996 και Οµπρέλα» 2005. ΜΙΧΑΗΛ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ Γεννήθηκε στην Πάτρα το 1912. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστη- µίου Αθηνών, στη Σορβόννη και στο Collège de France. Διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης (1939), Docteur dès-lettres (doctorat d Etat, 1956). Αφού δίδαξε σε ιδιωτικό σχολείο, εργάσθηκε ως ερευνητής στο Επιστηµονικό Ίδρυµα Ερευνών της Γαλλίας (C.N.R.S., 1951-1954) και ως διευθυντής ερευνών στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (1954-1959). Το 1959 εκλέχθηκε και το 1960 διορίσθηκε τακτικός καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, θέση από την οποία αποµακρύνθηκε το 1967 από τη Δικτατορία και στην οποία επανήλθε το 1974. Από το 1970 έως το 1975 δίδαξε στο Πανεπιστήµιο Lyon II. Συνταξιοδοτήθηκε το 1979. Μέλος της Ακαδηµίας Αθηνών (1983-) και της Accademia Nazionale dei Lincei (1988-). Αντεπι-

στέλλον µέλος της Accademia Pontaniana Νεαπόλεως (1989-) και της Académie des Iscriptions et Belles-Lettres (1991-). Διετέλεσε Κοσµήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης (1965-1966), Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. του Εθνικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος (1964-1967), Πρόεδρος της Association Lyonnaise d Etudes Anciennes (1974), Πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής Ιστορικών Επιστηµών (1978-1985), µέλος της Διεθνούς Επιτροπής Ιστορικών Επιστηµών (1978-1985), ιδρυτής και διευθυντής του Κέντρου Ελληνικής και Ρωµαϊκής Αρχαιότητος στο Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών (1979-1992), µέλος του Δ.Σ. του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών (1992-1995). Πρόεδρος της Ακαδηµίας Αθηνών (1992). Πρόεδρος του Ιδρύµατος Ελληνικού Πολιτισµού (1993-1995). Επίσης εκ των συνδιευθυντών του δεύτερου τόµου της Ιστορίας της Ανθρωπότητας της U.N.E.S.C.O. Eίναι Πρόεδρος του Δ.Σ. του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Οι µελέτες του αφορούν στην αρχαία Ελληνική Ιστορία και, εν µέρει, στη νεότερη. Έχει δηµοσιεύσει άρθρα σε ελληνικά και ξένα επιστηµονικά περιοδικά, και σε συλλογικά έργα, έχει παρουσιάσει ανακοινώσεις σε Ακαδηµίες, έχει συνεργασθεί µε πολλά εκτενή κεφάλαια στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών. Επιλογή µονογραφιών: Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν τουρκοκρατίαν (1715-1821) (στη σειρά Texte und Forschungen zur Byzantinisch-Neugrichischen Philologie, αρ. 33), Αθήνα, 1939. Σελ. 394. Βραβείο της Ακαδη- µίας Αθηνών (1940). Ανατυπώσεις από τις εκδόσεις Ερµής. La migration grecque en Ionie (Centre d Etudes d Asie Mineure, Ionie 1), Αθήνα, 1958. Σελ. 568. Peuples préhelléniques d origine indo-européenne, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1977. Σελ. 350 Les Proto-grecs, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1980. Σελ. 286 The Polis-State, Definition and Origin (στη σειρά Μελετήµατα του Κέντρου Ελληνικής και Ρωµαϊκής Αρχαιότητος του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών, αρ. 4), Αθήνα, 1989. Σελ. 510. Σε ελληνική µετάφραση: Πόλις, ένας τύπος αρχαίου ελληνικού κράτους, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1999. Between Memory and Oblivion. The Transmission of Early Greek Historical Traditions (στη σειρά Μελετήµατα του Κέντρου Ελληνικής και Ρωµαϊκής Αρχαιότητος του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών, αρ. 12), Αθήνα, 1990. Σελ. 267. Η Αθηναϊκή δηµοκρατία, Πανεπιστηµακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1999, 2000, 2004. Σελ. 661. Les ethnè grecs à l âge du Bronze (υπό έκδοση στη σειρά Μελετήµατα του Κέντρου Ελληνικής και Ρωµαϊκής Αρχαιότητος του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών). Συντονιστής των συλλογικών έργων: --Μακεδονία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1982. -- Ποικίλα (στη σειρά Μελετήµατα του Κέντρου Ελληνικής και Ρωµαϊκής Αρχαιότητος του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών, αρ. 10), Αθήνα, 1990. --Colloque international Démocratie athénienne et Culture, organisé par l Académie d Athènes en cοopération avec l UNESCO, 1992, 1995. -- UNESCO, History of Mankind / Histoire du développement scientifique et culturel de l

Humanité, τοµ. ΙΙ (συνεκδότης), 1996. Διακρίσεις (κατά χρονολογική σειρά): Άρχων Μέγας Ιεροµνήµων της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Παράσηµο του Αγίου Μάρκου του Πατριαρχείου Ιεροσολύµων, Ταξιάρχης Ordine al Merito della Repubblica Italiana, Ιππότης Légion d honneur. ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΣΑΜΨΩΝ Aρχαιολόγος, καθηγητής στο Τµήµα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Αιγαίου, διδάσκει προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου και αρχαιολογία της Προκολοµβιανής Αµερικής και της Ασίας. Σπούδασε στο Πανεπιστή- µιο Αθηνών από όπου έλαβε το διδακτορικό του και έκανε µεταδιδακτορικές σπουδές στην Αγγλία µε αντικείµενο την Περιβαλλοντική Αρχαιολογία. Ειδικεύεται στη µελέτη της Μεσολιθικής και Νεολιθικής περιόδου και διενεργεί ανασκαφές στον νεολιθικό οικισµό της Φτελιάς Μυκόνου, στον µεσολιθικό οικισµό της Κύθνου και στο προϊστορικό σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας, ενώ διενεργεί επιφανειακές έρευνες σε ερηµονησίδες του Νοτίου Αιγαίου. Είναι µέλος επιστηµονικών σωµατείων και έχει συγγράψει 23 βιβλία και 160 άρθρα. ΠΕΓΚΥ ΣΩΤΗΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε ιστορία και αρχαιολογία στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστή- µιο Αθηνών και στο Πανεπιστήµιο McGill του Μόντρεαλ. Έχει ειδικευθεί στην προϊστορική αρχαιολογία των Κυκλάδων και έχει δηµοσιεύσει πολλά σχετικά άρθρα και µελετήµατα. Η διδακτορική της διατριβή, µε τίτλο Ακρωτήρι Θήρας: Η Νεολιθική και η Πρώιµη Εποχή του Χαλκού επί τη βάσει της κεραµεικής, εκδόθηκε το 1999 από την εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία της οποίας είναι µέλος. Η δεύτερη µονογραφία της, µε τίτλο Ο «Θησαυρός της Κέρου»: Μύθος ή πραγµατικότητα; Αναζητώντας τα χαµένα κοµµάτια ενός αινιγµατικού συνόλου, εκδόθηκε το 2005 από το Ίδρυµα Ν.Π. Γουλανδρή Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα, σε συνεργασία µε το J. Paul Getty Museum στο Λος Άντζελες και το Cycladic Art Foundation στην Νέα Υόρκη. Έχει διατελέσει επί σειρά ετών επιστηµονική συνεργάτις της ανασκαφής στο Ακρωτήρι της Θήρας και έχει συµµετάσχει σε διάφορες άλλες ανασκαφές στις Κυκλάδες και στην Κύπρο. Έχει εργαστεί στην ΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και σε άλλες υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισµού. Σήµερα είναι επιµελήτρια της Κυκλαδικής Συλλογής στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Θ. Π. ΤΑΣΙΟΣ Καθηγητής του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου. Μέλος της Ακαδηµίας Επιστηµών του Τουρίνου, επίτι- µος καθηγητής του Πανεπιστηµίου της Λιέγης και του Δηµοκρίτειου Πανεπιστη- µίου, Επίτιµος Πρόεδρος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρίας, καθώς και της διεθνούς Ενώσεως Σκυροδέµατος. Ο Θ. Π. Τάσιος είναι ιδρυτικό µέλος και Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρίας για την Μελέτη της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας (ΕΜΑΕΤ) και συνοργανωτής πέντε εκθέσεων για την αρχαιοελληνική Τεχνολογία, στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό. Εξ άλλου, ο Θ.Π. Τάσιος έχει συγγράψει 350 επιστηµονικές δηµοσιεύσεις και 30 βιβλία σε διάφορες γλώσσες, σε θέµατα Μηχανικής, Εδαφοµηχανικής, Αντισεισµικής Τεχνολογίας, Φιλοσοφίας και Γλώσσας. ΧΡΙΣΤΙΝΑ Α. ΤΕΛΕΒΑΝΤΟΥ Γεννήθηκε στην Κύπρο, όπου αποφοίτησε από το Γυµνάσιο της Κυρήνειας. Συνέχισε τις αρχαιολογικές σπουδές της στην Ελλάδα, στα Πανεπιστήµια Θεσσαλονίκης και Αθηνών. Η διδακτορική της διατριβή διαπραγµατεύεται τις προϊστορικές τοιχογραφίες της Δυτικής Οικίας του Ακρωτηρίου της Θήρας. Έχει συγγράψει πολλά άρθρα και µελέτες για τις προϊστορικές τοιχογραφίες της Θήρας, τις αρχαιότητες της Άνδρου και της Σίφνου. Υπηρετεί ως αρχαιολόγος στην ΚΑ Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, όπου ασκεί ποικίλο αρχαιολογικό έργο (ανασκαφές, επιφανειακές έρευνες, επανεκθέσεις κλπ.). Κύριο πεδίο της έρευνάς της είναι, εκτός των προϊστορικών τοιχογραφιών, η αρχαία κληρονοµιά της Άνδρου. Με τις περιοδείες της έχει εντοπίσει σηµαντικές αρχαιότητες, που έχει ανακοινώσει σε συνέδρια, ενώ ασχολείται µε την επεξεργασία της επιστηµονικής δηµοσίευσης του υλικού αυτού. Παράλληλα, διευθύνει τις Ανασκαφές στο νεολιθικό οικισµό του Στρόφιλα και τη γεωµετρική αρχαϊκή πόλη της Υψηλής Άνδρου και στην Ακρόπολη Αγίου Ανδρέα Σίφνου. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Ι. ΤΖΑΜΤΖΗΣ Πλοίαρχος του Ε.Ν. παράλληλα µε την καριέρα του στη θάλασσα ως αξιωµατικός και πλοίαρχος σε ωκεανοπόρα πλοία και µετέπειτα στη στεριά ως αρχιπλοίαρχος σε ναυτιλιακές εταιρείες, ασχολήθηκε και µε την έρευνα και τη µελέτη της Ναυτικής µας Ιστορίας. Έγραψε 14 βιβλία και δηµοσίευσε για 50 περίπου χρόνια τώρα περισσότερα από 200 άρθρα για ναυτικά

ιστορικά θέµατα σε εφηµερίδες και ναυτιλιακά περιοδικά, παρουσίασε δε πολλές ανακοινώσεις και οµιλίες σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια σχετικά µε την ελληνική ναυτική ιστορία. Το βιβλίο του «Τα Λίµπερτυ και οι Έλληνες» τιµήθηκε µε βραβείο από την Ακαδηµία των Αθηνών. ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΖΩΡΑΚΗΣ Γεννήθηκε στις 22.5.1977 στο Ηράκλειο Κρήτης και αποφοίτησε από το λύκειο Κρουσώνα. Ολοκλήρωσε στο Πανεπιστήµιο Αθηνών τις αρχαιολογικές του σπουδές, οι οποίες συνεχίζονται στο Πανεπιστήµιο Κρήτης. Στην Αθήνα είχε την ευκαιρία να συµµετάσχει σε σηµαντικές ανασκαφές των τοπικών Εφορειών και της Αρχαιολογικής Εταιρείας, µε σηµαντικότερη εκείνη στο Ακρωτήρι της Θήρας. Ως φοιτητής εργάστηκε επί µακρόν ως υπάλληλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας απασχολούµενος στην ανασκαφή και στο αρχείο της Θήρας. Από το 2000 συµµµετέχει συστηµατικά στις ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας που διενεργούνται στις Αρχάνες από τον καθ. Γ. Σακελλαράκη. Έλαβε επίσης µέρος στο κοινό πρόγραµµα της Αρχαιολογικής Εταιρείας και του Πανεπιστηµίου της Χαϊδελβέργης µε στόχο τη µελέτη της κεραµεικής της Ζωµίνθου. Από το 2004 είναι έκτακτος υπάλληλος της ΚΓ ΕΠΚΑ Ηρακλείου, και συµµετέχει στην διεξαγωγή σωστικών ανασκαφών στην Κνωσσό, στις Αρχάνες και στον µινωικό, λιµενικό οικισµό στον Πόρο-Κατσαµπά Ηρακλείου. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΕΡΕΝΤΙΝΟΣ Είναι καθηγητής στο Τµήµα Γεωλογίας του Πανεπιστη- µίου Πατρών. Γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε γεωλογία και ωκεανογραφία στα Πανεπιστήµια Αθηνών και Ουαλίας. Διετέλεσε πρόεδρος του Τµήµατος Γεωλογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών κατά το διάστηµα 1993-1997 και 2001-2005. Έχει συγγράψει πάνω από 60 εργασίες σε διεθνή περιοδικά γύρω από θέµατα ωκεανογραφίας της Ανατολικής Μεσογείου. Την τελευταία 10ετία η έρευνά του επικεντρώνεται σε θέµατα γεωαρχαιολογίας που αφορούν: α) στον εντοπισµό υποθαλάσσιων αρχαιοτήτων και ναυαγίων (κόλπος Ναυαρίνου, Αλεξάνδρεια Αιγύπτου, ναυάγιο Δοκού) και β) στις µεταβολές των κλιµατικών συνθηκών και της στάθµης της θάλασσας και στην επίδρασή τους στις ανθρώπινες δραστηριότητες στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. ΜΑΡΙΑ ΧΑΛΟΓΛΟΥ Γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης. Σπούδασε Αγγλική

Λογοτεχνία στο Αµερικανικό Κολλέγιο Θεσσαλονίκης και συνέχισε τις αρχαιολογικές σπουδές της στην Αγγλία, στα πανεπιστήµια του Durham και του Bristol. Η µεταπτυχιακή της εργασία διαπραγµατεύεται την εικονογραφία του ταύρου σε διάφορα µέσα (τοιχογραφίες, ρυτά, σφραγιδογλυφία) από τη Νεοανακτορική Κνωσό. Ασχολείται κυρίως µε τη Μινωική αρχαιολογία της κεντρικής Κρήτης και η πρόσφατη έρευνα της περιλαµβάνει θρησκειολογικά και κοινωνικά ζητήµατα του Μινωικού και του Μυκηναϊκού κόσµου κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία. Έχει λάβει µέρος σε σειρά ανασκαφών τόσο στην Κρήτη όσο και στην Ηπειρωτική Ελλάδα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Atkinson T.D., Bosanquet R.C. et.al. 1904, The Excavations at Phylakopi in Melos, The Society for the Promotion of Hellenic Studies, Suppl. Paper no.4 (London 1904). Axel W. Persson, New Tombs at Dendra near Midea, Lund 1942. Barber R.L.N. 1994, Οι Κυκλάδες στην Εποχή του Χαλκού, Εµπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα. Basch L., Le Musee imaginaire de la Marine Antique, Athenes 1987. Bass G. (ed.), A History of Seafaring, London 1972. Bass G.F., 1967, Cape Gelidonia; A Bronze Age shiwreck, Transactions of the American Philosophical Society, 57:8, Philadelphia. Betancourt Ph., The History of Minoan Pottery (1985), Princeton (µτφρ. στα ελληνικά: Ινστιτούτο του Βιβλίου, εκδ. Καρδαµίτσα). Blegen C.W., Prosymna, the Helladic Settlement Preceding the Argive Heraeum. Cambridge Mass., 1937. Blegen C. - Rawson M., The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia (τ. Ι). The Buildings and their Contents. Princeton, 1966. Boardman J., The Greeks Overseas. London 1980. Broodbank C 2000, An Island Archaeology of the Early Cyclades, Cambridge University Press, Cambridge. Burkert W. 1993, Αρχαία Ελληνική Θρησκεία (µτφρ. Μπεζαντάκος, Ν.Π. και Αβαγιανού, Α.) Αθήνα: εκδ. Καρδαµίτσα. Casson L., Ships and Seamanship in the Ancient World. Princeton University Press 1971. Cadogan G., Palaces of Minoan Crete (1976), Bristol. Dickinson O., 1994, The Aegean Bronze Age, Cambridge University Press. Doumas Ch. 1977, Early Bronze Age Burial Habits in the Cyclades (SIMA vol. 48), Paul Aströms Förlag, Göteborg. Evans A., The Palace of Minos at Knossos, I-IV (1921-36), London. Evans J.D. - Renfrew C. 1968, Excavations at Saliagos near Antiparos (BSA supplementary volume no. 5), The British School of Archaeology at Athens, Thames and Hudson, London. Evely D. (ed.) 1999, Τοιχογραφία: ένα διαβατήριο για το παρελθόν. Η Μινωική Κρήτη µε τη µατιά του Mark Cameron (Αθήνα). Furumark A., The Mycenaean Pottery. Analysis and Classification. Stockholm, 1941. Garnsey P., Hopkins K., Whittaker C.R. (eds.), Trade and Ancient Economy. London 1983. Graeve M-C., de The ships of the Ancient Near East. Leuven 1981. Graham J.W., The Palaces of Crete (1969), Princeton, New Jersey. Hagg R. (ed.), The Function of the Minoan Villas. Proceedings of the Seventh International Symposium at the Swedish Institute at Athens (1997), Stockholm. Hagg R. and Marinatos N. (eds.), The Function of the Minoan Palaces. Proceedings of the Fourth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 10-16 June 1984 (1987), Stockholm. Halstead P. και Barrett, J.C. (επιµ.) 2004, Food, Cuisine and Society in Prehistoric Greece. Oxford: Oxbow Books. Heurtley W.A., Prehistoric Macedonia. Cambridge, 1939. Hood S. 1981, Excavations in Chios 1938-1955: Prehistoric Emporio and Ayio Gala, I, Oxford. BSA supp. 15. Hood S., Η τέχνη στην προϊστορική Ελλάδα, (µτφρ. Μ. Παντελίδου & Θ. Ξένος), εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1993. Hutchinson R., Prehistoric Crete (Penguin Books). Harmondsworth, 1962. Immerwahr S., Aegean Painting in the Bronze Age, Pennsylvania and London: The Pennsylvania State University, 1990. Karo G., Schachtgraber von Mykenae. Munchen, 1930/33. Laffineur R. and Hagg R. (eds.) 2001, Potnia: Deities and Religion in the Aegean Bronze Age (Aegaeum 22). Liege: Université de

Liege. Long Ch.R. 1974, The Ayia Triadha Sarcophagus, A Study of Late Minoan and Mycenaean Funerary Practices and Beliefs, SIMA XLI (Goteborg). Marinatos S. 1968-1976, Excavations at Thera I-VII, Athens. Marinatos S. 1972, Θησαυροί της Θήρας, Αθήνα. Marinatos S. - Hirmer M., Kreta, Thera und das Mykenische Hellas (1973), Munchen. Matz Fr., Die fruhkretischen Siegel. Berlin-Leipzig, 1928. Matz Fr., Gottererscheinung und Kultbild in Minoischen Kreta, Akad. der Wiss. und Liter. Abh. der Geistes und Sozialwiss. no 7. Wiesbaden, 1958. Morgan L. 1990, Island Iconography: Thera, Kea and Milos, TAW II, vol. 1, 252-266. Morgan-Brown L. 1988, The Miniature Wall Paintings of Thera. A Study in Aegean Culture and Iconography (Cambridge). Mylonas G.E., Mycenae and the Mycenaean Age, Princeton 1966. Nilsson M.P. 1950, The Minoan-Mycenaean Religion and its Survival in Greek Religion. London: Biblo and Tannen. Nilsson M., The Minoan-Mycenaean Religion (1950), Lund. Palmer L.R., The Interpretation of Mycenaean Greek Texts. Oxford, 1963. Palyvou C. 1999, Ακρωτήρι Θήρας: Οικοδοµική τέχνη και µορφολογικά στοιχεία στην Υστεροκυκλαδική αρχιτεκτονική (Αθήνα). Pendlebury J.D.S., The Archaeology of Crete. London, 1989. Persson, A., The Religion of Greece in Prehistoric Times. Berkeley and Los Angeles, 1942. Phelps W., Lolos Y. and Vichos Y. (eds.), 1999, Point Iria wreck: Interconnections in the Mediterranean ca. 1200 BC, Athens. Picard Ch., Les Religions Prehelleniques (Crete et Mycenes). Paris, 1948. Platon N., La civilisation egeenne (1981), Paris. Renfrew C. 1972, The Emergence of Civilisation. The Cyclades and the Aegean in the Third Millennium B.C., Metheun & Co Ltd., London. Roiperez M.S. and Velena J.L. 1996, Οι Mυκηναίοι Έλληνες (µτφρ. Μ. Παναγιωτίδου). Αθήνα: εκδ. Καρδαµίτσα. Rutkowski B., The Cult Places of the Aegean (1986), New Haven London. Sandars N.K., The Sea Peoples. London 1978. Schachermeyr F., Die Utesten Kulturen Griechenlands. Stuttgart, 1955. Schachermeyr Fr., Die Minoische Kultur des alten Kreta. Stuttgart, 1964. Schachermeyr Fr., Agaisch und Orient. Wien, 1967. Sherratt S. 2000, Catalogue of Cycladic Antiquities in the Ashmolean Museum. The Captive Spirit, Oxford University Press, Oxford. Thimme J. (επιµ.) 1977, Art and Culture of the Cyclades. Handbook of an ancient civilization (Μετάφραση και επιµέλεια της αγγλικής έκδοσης: P. Getz-Preziosi), Badisches Landesmuseum, Karlsruhe. Treuil R., Darcque P., Poursat J.C., Touchais G., Οι πολιτισµοί του Αιγαίου (µτφρ. Ο. Πολυχρονοπούλου & Α.Φ. Touchais), εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1996. Vaughan, S.J. και Coulson, W.D.E. (επιµ.) 2000, Palaeodiet in the Aegean: Papers from a Colloquium held at the 1993 Meeting of the Archaeological Institute of America in Washington, D.C. Oxford: Oxbow Books. Ventris M. - Chadwick J., Documents in Mycenaean Greek. Cambridge, 1956. Vermeule E., Greece in the Bronze Age. London 1964. Vermeule E., The Decline and End of Minoan and Mycenaean

culture στο «A Land called Crete. A Symposium in Memory of Harriet Boyd-Haws». Northampton Mass., 1968, σ. 81-98. Wace A.J.B., Mycenae. Princeton, 1949. Wace A. - Thompson M., Prehistoric Thessaly. Cambridge, 1912. Walberg G., Kamares. A Study of the Character of the Palatial Middle Minoan Pottery (1976), Uppsala. Wardle K.A.&D., The Mycenaean World, Bristol 1997. Warren P., Minoan Stone Vases (1969), Cambridge. Washsmann S., Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age. Levant, London 1998. Xanthudides St., The Vaulted Tombs of Messara. Liverpool, 1924. Zervos Chr. L art de la Crete neolithique et Minoenne (1956), Paris. Δηµακοπούλου Κ. (επιµ.), Ο Μυκηναϊκός Κόσµος. Πέντε αιώνες πρώιµου ελληνικού πολιτισµού, Υπουργείο Πολιτισµού Ελληνικό Τµήµα ICOM, εκδ. Καπόν, Αθήνα 1988. Θεοχάρης Δ., Η Αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας. Αρχή και πρώιµη εξέλιξη της Νεολιθικής. Βόλος, 1967. Θεοχάρης Δ.Ρ. 1973, Νεολιθική Ελλάς, Αθήνα. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (τόµος Α, Αθήνα 1970: «Προϊστορία και Πρωτοϊστορία», σ. 108-125, 134-231). Μαρινάτος Σ., Hirmer, M., Κρήτη και µυκηναϊκή Ελλάς. Αθήναι, 1959. Μπαρτσόκας Χρ., Μυκηναϊκή Ιατρική, Αθήναι 1964. Ντούµας Χ. 1999, Οι τοιχογραφίες της Θήρας. Αθήνα: Ίδρυµα Θήρας. Παπαχατζή, Ν. 1996. Η Θρησκεία στην Αρχαία Ελλάδα. Εκδοτική Αθηνών. Πλάτων Ν., Ζάκρος. Το νέον µινωικόν ανάκτορον (1974), Αθήναι. Ρηγάτος Γ., Οµηρικές λέξεις στη σύγχρονη ιατρική. Εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1996. Σακελλαράκης Γ., Το ελεφαντόδοντο και η κατεργασία του στα µυκηναϊκά χρόνια, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 93, Αθήναι 1979. Σακελλαράκης Γ. 1995, Εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Θρησκεία (Οι Κρητικές Ρίζες). Ηράκλειο: Δήµος Ηρακλείου - Βικελαία Βιβλιοθήκη. Σακελλαράκης Γ. και Σακελλαράκη Ε. 1997, Αρχάνες: Μια Νέα Ματιά στη Μινωική Κρήτη. εκδ. Άµµος. Σακελλαρίου Α., Μυκηναϊκή Σφραγιδογλυφία, Δηµοσιεύµατα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ. 8, Αθήναι 1966. Σάµψων Α. 1987, Η Νεολιθική περίοδος στα Δωδεκάνησα, Αθήνα. Σπανάκης Σ.Γ., H Ύδρευση του Ηρακλείου 828-1939. ΤΕΕ/ΤΑΚ, Ηράκλειο 1981. Τελεβάντου Χ. 1994α, Ακρωτήρι Θήρας. Οι τοιχογραφίες της Δυτικής Οικίας. Αθήνα. Τζεδάκης Γ. και Martlew H. (επιµ.) 1999, Μινωιτών και Μυκηναίων Γεύσεις. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισµού / Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τρυπάνης Κ.: Τα οµηρικά έπη. Μτφρ. Ελ. Παππά, Αθήνα 1975. Τσούντας Χ. 1898, Κυκλαδικά, Αρχαιολογική Εφηµερίς, 137-212. Τσούντας Χ. 1899, Κυκλαδικά ΙΙ, Αρχαιολογική Εφηµερίς, 73-134.